Dom Carlos I (1898)

Dom Carlos I

„Dom Carlos I” na początku służby
Klasa	krążownik pancernopokładowy
Typ	pojedynczy okręt
Historia
Stocznia	Armstrong, Elswick
Położenie stępki	1897
Wodowanie	5 maja 1898
Portugalia
Nazwa	Dom Carlos I
Wejście do służby	8 lipca 1899
Portugalia
Nazwa	Almirante Reis (1910)
Wejście do służby	1910
Wycofanie ze służby	22 stycznia 1925
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	normalna: 4186 t
Długość	całkowita: 118 m
Szerokość	14,4 m
Zanurzenie	5,33 m
Napęd
2 maszyny parowe o mocy 12 500 KM, 12 kotłów parowych, 2 śruby
Prędkość	22 węzły
Uzbrojenie
4 działa 152 mm (4 × I) 8 dział 120 mm (8 × I) 16 dział 47 mm 2 działka 37 mm 5 wt 356 mm
Opancerzenie
pokład 110–37 mm wieża dowodzenia 102 mm
Załoga	473

Dom Carlos I, od 1910 roku Almirante Reis – krążownik Marynarki Portugalskiej z początku XX wieku, jedyny okręt swojego typu. Stanowił typową konstrukcję krążownika pancernopokładowego budowy brytyjskiej stoczni Armstronga w Elswick okresu przełomu wieków. Wodowany w 1898 roku, wszedł do służby w kolejnym roku. W toku służby pełnił zadania reprezentacyjne oraz wziął udział w rewolucji republikańskiej 1910 roku. W trakcie I wojny światowej został wycofany z czynnej służby z uwagi na zużycie kotłów, a w 1925 roku skreślony z listy floty. Był największym okrętem marynarki Portugalii swojego czasu.

Wyporność okrętu wynosiła 4186 ton. Uzbrojenie główne stanowiły cztery armaty kalibru 152 mm i osiem armat kalibru 120 mm. Napędzały go maszyny parowe, umożliwiające rozwijanie prędkości 22 węzłów.

Historia

Okręt został zbudowany w ramach programu wzmocnienia marynarki portugalskiej z lat 90. XIX wieku, ogłoszonego dekretem królewskim z 20 marca 1890 roku^[1]. Jego bezpośrednią przyczyną stały się zadrażnienia w stosunkach z Wielką Brytanią w kwestii kolonii afrykańskich^[1]. Ambitny program zakładał zbudowanie czterech pancerników obrony wybrzeża i 10 krążowników średniej wielkości, lecz zła sytuacja finansowa kraju umożliwiła zamówienie w ciągu kolejnej dekady tylko pięciu krążowników i jednego niszczyciela^[2][3]. Spośród nich, jedynie „Dom Carlos I”, nazwany na cześć aktualnie panującego króla Karola I, był pełnowartościowym krążownikiem, a cztery pozostałe były małymi jednostkami^[3]. Został on zamówiony w angielskiej stoczni Armstrong Whitworth w Elswick i przedstawiał typowy przykład tzw. „elswickiego krążownika”, jakie były budowane na eksport dla wielu flot, przy czym bezpośrednim wzorem dla projektu dla Portugalii był zbudowany wcześniej dla Japonii „Yoshino”^[4]. Krążownik zamówiono w styczniu 1897 roku^[5]. Stępkę pod budowę położono w tym samym 1897 roku, okręt wodowano 5 maja 1898 roku, a ukończono w kolejnym roku^[5].

Opis

Opis ogólny i konstrukcja

Okręt przedstawiał typowy krążownik średniej wielkości brytyjskiej budowy przełomu wieków. Kadłub miał podniesiony pokład dziobowy i rufowy z ustawionymi na nich pojedynczymi działami, a na pokładzie śródokręcia, osłoniętym niskim nadburciem, ustawione były na obu burtach działa głównego kalibru i artyleria pomocnicza. Dziobnica była taranowa, a stewa rufowa miała formę nachyloną do przodu, symetryczną do dziobnicy. Nadbudówka dziobowa była niewielka, a sylwetkę okrętu uzupełniały dwa masywne maszty i dwa cienkie wysokie kominy na śródokręciu, pośrodku długości kadłuba^[6]. Maszty miały po dwa marsy bojowe^[7]. Kadłub był stalowy, pokryty w części podwodnej warstwą drewna i blachą miedzianą^[7]. Dno było podwójne, a dodatkową osłonę burt w rejonie kotłowni i maszynowni stanowiły typowe dla krążowników tego okresu przedziały (koferdamy) z węglem^[7].

Wyporność normalna wynosiła 4186 ton^[4][a]. Długość całkowita wynosiła 118 m, a długość między pionami 110 m^[b]. Szerokość kadłuba wynosiła 14,4 m, a zanurzenie 5,33 m^[8].

Uzbrojenie

Uzbrojenie główne stanowiły cztery pojedyncze armaty kalibru 152 mm oraz osiem pojedynczych armat kalibru 120 mm^[4]. Armaty 152 mm, w maskach ochronnych, ustawione były na pokładzie dziobowym, rufowym oraz na sponsonach burtowych pokładu górnego na wysokości masztu dziobowego (mogły one strzelać w pewnym zakresie w kierunku dziobu oraz na burty)^[9][6]. Pozostała artyleria ustawiona była na burtach, a ostatnia para armat 120 mm mogła strzelać w kierunku rufy^[7]. Salwę burtową tworzyły trzy armaty 152 mm i cztery 120 mm^[6]. Działa 152 mm, o długości lufy L/45 (45 kalibrów), oznaczone w Portugalii A.(tr.)15/45, prawdopodobnie stanowiły brytyjski eksportowy model CC1 zakładów w Elswick^[10]. Strzelały pociskami przeciwpancernymi i półpancernymi o masie 39,9 kg^[10]. Działa 120 mm, o długości lufy L/45 (faktycznie 43,96 kalibrów) oznaczone jako A.(tr.)12/45, stanowiły brytyjski eksportowy model Y i strzelały pociskami półpancernymi o masie 20,4 kg^[c].

Uzbrojenie pomocnicze stanowiło 16 dział kalibru 47 mm L/40 i dwa działa rewolwerowe kalibru 37 mm L/25^[d]. Działa kalibru 47 mm umieszczone były stanowiskach w burtach na dziobie i rufie (dwie pary, strzelające do przodu i tyłu), na śródokręciu oraz na niższych marsach bojowych^[7]. Uzbrojenie stanowiły ponadto 3 karabiny maszynowe^[8]. Uzbrojenie uzupełniało pięć pojedynczych wyrzutni torpedowych kalibru 356 mm^[4]. Trzy z wyrzutni torped były podwodne, stałe – w stewie dziobowej, strzelająca do przodu, oraz dwie w części dziobowej, strzelające na boki^[7]. Dwie dalsze wyrzutnie były nadwodne, ruchome, zainstalowane w burtach za maszynownią^[7]. Do wybuchu I wojny światowej pozostały tylko dwie nadwodne wyrzutnie^[11].

Opancerzenie

Opancerzenie stanowił wewnętrzny pokład pancerny o grubości 37 mm w części środkowej i 110 mm na bocznych skosach^[e]. Pokład pancerny rozciągał się na całą długość^[7]. Ponadto wieża dowodzenia miała pancerz grubości 102 mm^[8][f]. Według niektórych źródeł, także działa kalibru 120 mm miały maski ochronne o grubości 76 mm (brak jest informacji o maskach dział kalibru 152 mm)^[7].

Napęd

Napęd stanowiły dwie pionowe czterocylindrowe maszyny parowe potrójnego rozprężania, z dwoma cylindrami niskoprężnymi, wyprodukowane przez firmę Hawthorn, Leslie & Co^[7]. Średnice cylindrów wynosiły: 30,5 cala, 49 cali i dwa po 56 cali, a skok tłoków 27 cali^[7]. Maszynownia miała łączną moc projektową 12 500 KM i napędzała dwie śruby^[8]. Nowością było zastosowanie 12 kotłów wodnorurkowych typu Yarrow^[4]. Kotły miały łączną powierzchnię ogrzewalną 2973 m²^[12]. Podczas prób okręt rozwinął prędkość 22,15 węzłów przy ciągu wymuszonym (oceniano, że przy dobrej pogodzie może rozwinąć 22,5 węzła)^[13]. Na początku I wojny światowej krążownik był zdolny do rozwinięcia 19 węzłów^[8]. Zapas paliwa – węgla wynosił normalnie 700 ton, a maksymalnie 1000 ton^[7]. Maksymalny zapas węgla był wyjątkowo duży jak na okręty tej wielkości i pozwalał na uzyskanie dużego zasięgu ok. 10 000 mil morskich przy prędkości 10 węzłów, odpowiedniego do służby w portugalskim imperium kolonialnym^[4].

Wyposażenie

Okręt miał elektrownię w postaci maszyn pomocniczych napędzających prądnice^[14]. Wyposażony był w trzy reflektory bojowe^[7]. W 1902 roku, jako pierwszy w marynarce portugalskiej, otrzymał doświadczalnie radiostację^[15]. W 1911 roku wyposażono go w dalmierze optyczne, również jako pierwszy w marynarce Portugalii^[15].

Służba

Obraz krążownika po wejściu do służby, pod banderą królewską

„Almirante Reis”

„Dom Carlos I” był największym okrętem marynarki portugalskiej przez cały okres swojej służby^[16]. Banderę portugalską podniesiono na nim 8 lipca 1899 roku^[5]. Jako najnowocześniejsza jednostka floty, używany był, oprócz normalnej służby, do celów reprezentacyjnych. W kwietniu 1900 roku pełnił rolę jachtu rodziny królewskiej podczas podróży na Maderę, a 9 kwietnia uczestniczył w obchodach 400-lecia odkrycia Brazylii i był wizytowany przez prezydenta tego kraju w Rio de Janeiro^[5]. W sierpniu tego roku, podczas wizyty w Ferrolu, był wizytowany przez hiszpańską rodzinę królewską, a w październiku brał udział w międzynarodowych uroczystościach odsłonięcia pomnika Henryka Żeglarza w Porto, dokąd dowiózł portugalską rodzinę królewską^[5]. W styczniu 1901 roku „Dom Carlos I” reprezentował Portugalię na uroczystościach w Portsmouth z okazji pogrzebu królowej Wiktorii^[15]. W czerwcu 1902 roku wziął udział w rewii morskiej na redzie Spithead przed Portsmouth z okazji koronacji Edwarda VII, z portugalskim następcą tronu księciem Luísem Filipem^[15]. W tym roku też zaczęto na krążowniku pierwsze w marynarce portugalskiej eksperymenty z łącznością radiotelegraficzną^[15]. W 1905 roku krążownik wysłano na Maderę w związku z objęciem wyspy kwarantanną z powodu epidemii^[15].

Portugalia w tym okresie targana była niepokojami wewnętrznymi. W kwietniu 1906 roku załoga krążownika dołączyła do buntu załogi pancernika obrony wybrzeża „Vasco da Gama”, zakończonego poddaniem się zbuntowanych okrętów^[15]. Następnie krążownik został skierowany do remontu, który ukończony został w kolejnym roku. We wrześniu 1907 roku „Dom Carlos I” wszedł w skład Dywizjonu Treningowego, grupującego najbardziej wartościowe okręty^[15]. W 1908 roku zamordowano króla, którego imię nosił okręt, i na tron wstąpił jego następca Manuel II. Wiosną 1910 roku krążownik złożył wizytę w Argentynie z okazji stulecia niepodległości^[15]. 4 października 1910 roku, gdy doszło do rewolucji republikańskiej w Portugalii, „Dom Carlos I” przebywał w Lizbonie. Jego załoga początkowo nie przyłączyła się do dwóch innych zbuntowanych krążowników „Adamastor” i „São Rafael”, lecz wieczorem tego dnia została skutecznie zaagitowana i dołączyła do rewolucjonistów, przy czym zabito dowódcę okrętu i trzech przeciwnych rewolucji oficerów^[15]. Marynarze krążownika następnie brali udział w krótkotrwałych starciach, które doprowadziły do obalenia monarchii. Zaraz po tym, w grudniu 1910 roku monarchistyczną nazwę okrętu zmieniono na „Cândido Reis”, a ostatecznie „Almirante Reis” (na cześć jednego z przywódców rewolucji – admirała Carlosa Cândido dos Reis – zmarłego w jej trakcie)^[15][4].

Krążownik pozostawał w służbie w czasie I wojny światowej. Początkowo, gdy Portugalia była neutralna, w latach 1914–1915 ochraniał konwoje między Portugalią a jej koloniami (Angolą i Mozambikiem)^[15]. Nadwerężyło to jednak kotły okrętu, które wymagały remontu, i sprawiło, że nie był już używany aktywnie w dalszej części wojny, gdy Portugalia przystąpiła w 1916 roku po stronie ententy^[4]. W styczniu 1916 roku wyszedł ostatni raz w morze, po czym został skierowany do rezerwy^[17]. W 1917 roku wymieniono walczaki kotłów, lecz okazało się to niewystarczające^[17]. W kwietniu 1918 roku okręt został rozbrojony i przekształcony w hulk mieszkalny^[17][g]. Okręt został skreślony z listy floty 22 stycznia 1925 roku, po czym miesiąc później sprzedany do Holandii w celu złomowania^[17][4]. Według jednej z wersji kadłub okrętu został następnie przejęty przez marynarkę holenderską, po czym zbombardowany i zatopiony przez Niemców w 1940 roku, lecz brak jest wiarygodnego potwierdzenia tej historii^[17].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Alejandro A. Anca, Nikołaj Mitiuckow. Krążowniki Portugalii. „Okręty Wojenne”. Nr 5/2011. XVIII (109), wrzesień – październik 2011. Tarnowskie Góry: Wydawnictwo Okręty Wojenne. ISSN 1231-014X. 
• Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860–1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene Kolesnik (red.). Londyn: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 0-85177-133-5. (ang.).
• Jane's Fighting Ships of World War I. John Moore (wstęp). Wyd. reprint 2001. Londyn: Random House Group, 1919. ISBN 1-85170-378-0.
• Siergiej Bałakin. WMS małych stran Jewropy 1914-1918 gg. „Morskaja Kollekcyja”. Nr 3/1999 (27), 1999. Moskwa. (ros.). 
• Fiodor Lisycyn: Kriejsiera Pierwoj Mirowoj. Unikalnaja encykłopiedija. Moskwa: Jauza – Eksmo, 2015, seria: Arsenał Kollekcyja. ISBN 978-5-699-84344-2. (ros.).
• Office of Naval Intelligence: Notes on Naval Progress. U.S. Government Printing Office, listopad 1899, seria: General Information Series: Information from Abroad. No. XVIII.
• Norman Friedmann: Naval weapons of World War One. Seaforth Publishing, 2011. ISBN 978-1-84832-100-7. (ang.).