Dom grecki

Uproszczony plan domu greckiego

Dom grecki (gr. οἶκος oikos) – typ domu budowanego w starożytnej Grecji i charakterystycznego dla cywilizacji greckiej rozprzestrzenionej w basenie śródziemnomorskim i czarnomorskim.

Jego konstrukcja architektoniczna na przestrzeni czasu ewoluowała od prymitywnej postaci szałasowej poprzez formę elipsoidalną i absydialną aż do rozwiniętej budowli na planie prostokąta^[1].

Ogólne cechy rozwojowe

W czasach archaicznych (X–VI wiek p.n.e.) rolę domostw pełniły szałasy wzniesione na planie koła (niekiedy dzielone na parę pomieszczeń). Z nich wykształciły się drewniane domy dla ubogiej ludności i domy z kamienia dla zamożnych. Budynki drewniane miały izbę pełniącą funkcję mieszkalną, z ogniskiem pośrodku, a światło przenikało jedynie przez otwór wejściowy.

Budynki kamienne, wykształcone z megaronu w okresie mykeńskim, wznoszone były na planie prostokąta. Składały się z trzech części: dziedzińca wewnętrznego (na którym skupiało się życie rodzinne) otoczonego magazynami i izbami dla niewolników, z pomieszczeń dla mężczyzn (andron) i dla kobiet (gynaikon).

Plan mykeńskiego megaronu: przedsionek (1) z kolumnowym portykiem oraz główne pomieszczenie (2) z otoczonym kolumnami domowym ogniskiem

Charakterystyczny był też dla nich kolumnowy portyk i przedsionek; elementy dodatkowe (podtrzymujące słupy, belkowanie, przyczółki) wykonywano nadal z drewna. Ten pochodzący niewątpliwie ze Wschodu typ domu, który rozpowszechnił się w czasach panowania kultury egejskiej, został przez Greków przejęty i udoskonalony – z megaronem o dachu dwuspadowym i otworami świetlnymi, który następnie mógł znaleźć zastosowanie w konstrukcji greckiej świątyni^[2].

Sam megaron (μέγαρον) był prostokątną salą reprezentacyjną, zawsze stanowiącą w okresie późnomykeńskim (XIII-XII w. p.n.e.) centrum zamożnego domu lub zespołu zabudowań dworu. Poprzedzał go przedsionek (prodomos), do którego wiodło główne wejście (aithousai) usytuowane zawsze od słonecznego południa lub wschodu. Środek sali o kamiennej posadzce zajmowało wzniesione nieco nad poziom i okolone 4 kolumnami (kiones) ognisko domowe (heschare), z którego dym uchodził przez pozostawiony w dachu otwór. Zwykle dekorowany i bogato wyposażony megaron będący miejscem zebrań i wspólnych posiłków (nawet dla kilkudziesięciu osób), otaczały ściśle oddzielone od niego pomieszczenia dla kobiet (gynaikonítis), stanowiące tylną część domu^[3].

W V wieku p.n.e. ustalił się w kulturze Greków typ domu jako budowli na ogół jednopiętrowej, murowanej z wypalanych cegieł na kamiennej podmurówce – z frontowym dziedzińcem, ku któremu zwrócony był kompleks zabudowań, i z pobocznymi pomieszczeniami gospodarskimi. W głębi znajdował się właściwy dom, ukształtowany zewnętrznie na podobieństwo świątyni (portyk z tympanonem i kolumnowy przedsionek poprzedzający recepcyjny megaron i boczne sypialnie), i z okalającym całość murem^[4].

Domy miejskie okresu klasycznego budowane na planie promienistym, cechowały się zwartą bryłą ujętą w czworoboku otwartym na wewnętrzny dziedziniec (aule). Stamtąd prowadziły wejścia do wspólnej izby rodzinnej (oikos), biesiadnej izby mężczyzn (andronitis)), oraz pokojów kobiecych i sypialni, które w budynkach piętrowych często lokowano na piętrze. Ściany pokrywano jednobarwnymi tynkami, podłogi wykładano mozaikami albo (zależnie od zamożności właściciela) ubitą gliną i drobnymi kamykami^[5]. Istotnym uwarunkowaniem tej architektury był fakt, że do domów prywatnych wodociągami nie doprowadzano wody, przeznaczonej zasadniczo dla miejsc publicznych (basenów kapielowych, źródeł-zdrojów, nimfeów itp.). Nie służyły temu również powstające w czasach późnohellenistycznych cysterny podziemne^[6].

Ten typ budownictwa mieszkalnego przetrwał do czasów hellenistycznych, różniąc się wówczas tylko zwiększoną liczbą pomieszczeń (do 10), zastosowanym wystrojem, rodzajem użytych materiałów itp. Prosty dziedziniec wewnętrzny zastąpiono perystylem z basenem, dobudowano eksedrę. W zamożnych domach miejskich ściany dekorowano okazałymi malowidłami, a podłogi wielobarwnymi mozaikami; otwory drzwiowe przegradzano zasłonami, okna na piętrze wyposażano w drewniane okiennice^[5].

Kwestie kontrowersyjne

Domowe zajęcia kobiet: pranie odzieży (z wazy greckiej, 470-460 p.n.e.)

Nadal niejasna jest i wzbudza spory kwestia rozgraniczenia domostwa na część męską (andronitis) i żeńską (gynaikonitis, gynaikon). Wskazuje się, że zwykle umiejscawiane na łatwiejszym do izolowania piętrze, pomieszczenia przeznaczone dla kobiet mogły też znajdować się w części parterowej, m.in. dla łatwiejszego dostępu do wody koniecznej dla wykonywania prac domowych. Różnice te nie wynikają czytelnie z danych wykopaliskowych, gdyż nie zachowały się wyższe piętra okazalszych domów, które zresztą należały do warstw zamożniejszych i częściej pojawiały się dopiero w IV wieku p.n.e. Ze względu na niezachowanie drewnianych mebli i sprzętów archeologom niełatwo jest też określić funkcje poszczególnych pomieszczeń z ich wewnętrznym podziałem. Niejasność tę dodatkowo pogłębiają rozbieżności z informacjami zawartymi w źródłach pisanych (m.in. u Platona), które rozdzielność taką podkreślają wyraźnie^[7].

Najbardziej rozpowszechniony typ domu odzwierciedlał bowiem społeczne realia kultury greckiej, w której do zasad należał nadzór nad kontaktami domowników z osobami zewnętrznymi. Jednakże nie miało to wprost na celu izolacji kobiet, lecz możność udostępniania określonych pomieszczeń i zapewnienie swobody odwiedzającym dom mężczyznom. Nie oznaczało to więc celowego separowania obu płci. Całkowitej izolacji stała na przeszkodzie zarówno ciągła aktywność kobiet w całym domu, jak i fakt, że mieszkańców skromnych domostw o niewielkiej powierzchni nie stać było na wyodrębnianie w nich części męskiej. Wspominane w źródłach rozdzielenie pomieszczeń mogło odnosić się zatem do bardziej rozbudowanych, zamożniejszych domów^[8].

Zobacz też

• dom rzymski
• dom egipski

Przypisy