Dom zły

Dom zły – polski film kryminalny z 2009 w reżyserii Wojciecha Smarzowskiego, zrealizowany na podstawie scenariusza napisanego wraz z Łukaszem Kośmickim. Akcja filmu toczy się w późnym okresie istnienia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a głównym bohaterem Domu złego jest Edward Środoń (Arkadiusz Jakubik), główny podejrzany w sprawie rzekomego morderstwa właściciela chałupy w Bieszczadach (Marian Dziędziel). Śledztwo w sprawie Środonia prowadzi porucznik Mróz (Bartłomiej Topa), który orientuje się, że morderstwo miało tło polityczne.

Dom zły został pozytywnie przyjęty przez krytyków; Smarzowski otrzymał nagrodę za jego reżyserię na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych oraz rozdaniu Polskich Nagród Filmowych. W plebiscycie czasopisma „Film” Dom zły otrzymał Złotą Kaczkę za najlepszy film sezonu 2009/2010.

Opis fabuły

Akcja filmu toczy się w bieszczadzkiej chałupie w okresie PRL-u^[3]. Milicjanci pod dowództwem porucznika Mroza przeprowadzają w niej wizję lokalną morderstwa, do którego doszło kilka miesięcy wcześniej. Na miejsce przybywa prokurator Tomala, który wychodząc pijany z policyjnej nyski, stacza się do rowu. W wizji lokalnej uczestniczy również „pani od techniki”, milicjantka Lisowska w zaawansowanej ciąży. Główny podejrzany w sprawie, Edward Środoń, opowiada władzom swoją historię^[4].

Środoń, zootechnik z wykształcenia, pracuje w gospodarstwie rybnym w fikcyjnej miejscowości Mosty w województwie szczecińskim. Na weselu kolegi poznaje swoją przyszłą żonę. Przez pewien czas względnie im się powodzi do momentu, gdy jego żona umiera nagle wskutek wylewu krwi do mózgu. Rozgoryczony po śmierci żony, Edward popada w alkoholizm, a w końcu w poszukiwaniu pracy wyjeżdża w Bieszczady, pod Lutowiska. Środoń zostaje skierowany do tamtejszego państwowego gospodarstwa rolnego w miejsce poprzedniego zootechnika, który zginął śmiercią tragiczną, gdy wcześniej odkrył malwersacje przy obrocie cukrem. Środoń zatrzymuje się u gospodarza wspomnianej chałupy, Zdzisława Dziabasa. Zootechnik w czasie libacji alkoholowej proponuje Dziabasowi prowadzenie wspólnego interesu przy pędzeniu bimbru. Wkrótce potem, gdy Zdzisław idzie spać, Środoń uprawia seks z jego żoną^[3][4].

Porucznik Mróz, mimo szantażu partyjnego dygnitarza, który przybywa na miejsce wizji lokalnej, unosi się honorem i zaczyna prowadzić na własną rękę równoległe śledztwo w sprawie malwersacji, a także tajemniczej serii wypadku na jednym z zakrętów drogowych. Miejscowy ksiądz ofiaruje mu dokumenty, które wykradł poprzedni zootechnik. Wynika z nich, że partyjny dygnitarz zainteresowany sprawą znacząco dorobił się na lewych interesach^[5].

Z dalszej części rekonstrukcji wynika, że Zdzisław, chcąc przejąć pieniądze z wkładu wspólnika, zakrada się nocą do zajmowanego przezeń pokoju aby go zabić. Nie wie, że w międzyczasie do domu wrócił jego syn Janusz i to on, nie Środoń, leży w łóżku. Pijany Dziabas zabija w ciemności własnego syna z użyciem noża. Edward, chcąc się zemścić na wiarołomnym wspólniku, podpala bimbrownię i kradnie pieniądze ze skrytki pod podłogą. Dziabas z rozpaczy morduje swoją żonę, a sam popełnia samobójstwo, wieszając się na drzewie^[6].

Mróz dostrzega, że śledztwo jest ustawione, by pogrążyć jego samego^[6]. W końcowej sekwencji współtowarzysze mordują Mroza, podczas gdy ostrzeżony przez Lisowską Środoń ucieka z miejsca wizji lokalnej^[7].

Obsada

Źródło: Filmpolski.pl^[8]

• 

  Arkadiusz Jakubik, odtwórca roli Środonia

• 

  Marian Dziędziel, odtwórca roli Dziabasa

• 

  Kinga Preis, odtwórczyni roli Dziabasowej

• 

  Bartłomiej Topa, odtwórca roli porucznika Mroza

Produkcja

Wojciech Smarzowski, reżyser filmu

Scenariusz Domu złego Wojciech Smarzowski napisał z Łukaszem Kośmickim, jeszcze zanim nakręcił Wesele (2004). Scenariusz wykazywał pewne podobieństwo do Niespodzianki Karola Huberta Rostworowskiego, jednak w momencie jego pisania Smarzowski i Kośmicki nie znali tej noweli^[9]. Pierwotnie Smarzowski i Kośmicki planowali stworzyć Dom zły jeszcze przed Weselem, jednak zdaniem reżysera pomysł na pierwszy z filmów „nie był specjalnie atrakcyjny dla decydentów”^[10].

Dopiero po reformie ustawy o kinematografii z 2005 roku film został dofinansowany przez Polski Instytut Sztuki Filmowej^[2]. Po zebraniu pieniędzy produkcja przez pewien czas nie mogła ruszyć, gdyż „zima nie była taka, jakiej potrzebowaliśmy”^[10]. Wśród aktorów, których Smarzowski uwzględnił w obsadzie, znaleźli się występujący w jego wcześniejszych filmach Marian Dziędziel, Arkadiusz Jakubik, Bartłomiej Topa i Lech Dyblik^[9]. Smarzowski twierdził: „otaczam się ludźmi, którzy dają mi bezpieczeństwo”^[11].

Zdjęcia do filmu rozpoczęły się w listopadzie 2008 roku, a zakończyły się w styczniu 2009 roku. Za plenery posłużyły okolice Gorlic, a jako główną lokalizację przy kręceniu zdjęć wykorzystano dom w Beskidzie Niskim^[10]. Istotna przy lokalizacji dla Smarzowskiego była „bliskość granicy”^[10]. Zdjęcia kręcono kamerą cyfrową Sony Ex 1^[12].

Odbiór

Dom zły został bardzo pozytywnie odebrany zarówno przez publiczność (obejrzało go około 233 tysiące widzów, co stanowiło 12. miejsce w box office wśród polskich filmów z premierą w 2009 roku)^[13], jak i przez krytyków. Łukasz Muszyński z portalu Filmweb stwierdził, że film Smarzowskiego „to być może najważniejsze rozliczenie z komunizmem, na jakie zdobyło się polskie kino w ciągu ostatnich kilkunastu lat”^[14]. Janusz Wróblewski dla tygodnika „Polityka” pisał, iż „z pijacko-surrealistyczno-naturalistycznych sytuacji, koncertowo zagranych przez cały zespół aktorski, wyłania się krystalicznie czysty obraz peerelowskiej paranoi”^[15]. Zdaniem Łukasza Maciejewskiego Dom zły nabiera prowokacyjnego wymiaru w tym sensie, że „o ile forma filmu jest cyzelatorsko dopracowana, o tyle w warstwie emocjonalnej pojawiają się wyłącznie znaki zapytania”^[16]. Według Barbary Hollender z „Rzeczpospolitej” Dom zły cechuje precyzja: „każda scena coś znaczy”^[17]. Bardziej ostrożny w ocenie był Andrzej Kołodyński, który uznał, że dzieło Smarzowskiego przybiera formę „dość płaskiej” sensacyjnej fabuły, „choć pełnej wyrazistych szczegółów”^[18].

W recenzjach często podkreślano krystalizację autorskiego stylu Smarzowskiego. Recenzujący dla „Polska The Times” Dariusz Pawłowski podkreślał, że „Smarzowski koncentruje się na detalach i dosłowności swojego obrazu, sprawiając, że świat, który prezentuje, wręcz obłapia widza. Tu «wali» bimber, «capi» gnojówka i wciąga błoto”^[19]. Tadeusz Sobolewski z „Gazety Wyborczej” szczegółowo analizował ostatnią scenę filmu, w której „kamera wznosi się wysoko nad chałupę w Lutowiskach [...]. Widzimy kulające się po śniegu figurki pijanych milicjantów. [...] Oddalamy się od tej strasznej planety. Film pozwala zaryć w nią nosem, poczuć zmieszany zapach śniegu, gnoju, krwi”^[20]. Wielokrotnie przywoływano też możliwe inspiracje Smarzowskiego filmem Fargo (1996) braci Joela i Ethana Coenów^[20][15]; jednym z tropów prowadzących do tego porównania miała być postać ciężarnej milicjantki^[3]. Zdaniem Wojciecha Kałużyńskiego z „Dziennika Gazeta Prawna” pod względem rozrachunku z czasami komunizmu Dom zły można porównać z Ładunkiem 200 (2007) Aleksieja Bałabanowa^[21]. Chwalone również były zdjęcia Krzysztofa Ptaka, „mroczne, ubłocone z 1978 roku, bijące po oczach jaskrawą bielą śniegu”^[17].

Nagrody i wyróżnienia

Przypisy

Bibliografia

• BarbaraB. Hollender BarbaraB., Unurzani w bagnie Peerelu, „Rzeczpospolita”, 26 listopada 2009, A16 [dostęp 2009-01-12] .
• WojciechW. Kałużyński WojciechW., Dużo więcej niż polskie „Fargo”, „Dziennik Gazeta Prawna”, 27 listopada 2009, A16 [dostęp 2009-01-12] .
• WojciechW. Kałużyński WojciechW., Smarzowski: Urodziłem się w domu złym, „Dziennik”, 27 listopada 2009 [dostęp 2009-01-10] .
• AndrzejA. Kołodyński AndrzejA., Dom zły, „Kino” (11), 2009, s. 74 [dostęp 2019-01-10] .
• WiesławW. Kot WiesławW., Sto najważniejszych scen filmu polskiego, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2014 .
• TadeuszT. Lubelski TadeuszT., Historia kina polskiego 1895-2014, Kraków: Universitas, 2015 .
• ŁukaszŁ. Maciejewski ŁukaszŁ., „Dom zły” jednym z najważniejszych filmów dekady, „Dziennik”, 25 listopada 2009 [dostęp 2019-01-10] .
• MagdalenaM. Michalska MagdalenaM., Moich filmów się nie kocha, „Dziennik Gazeta Prawna”, 21 września 2009, A19 [dostęp 2009-01-12] .
• ŁukaszŁ. Muszyński ŁukaszŁ., Uciec, ale dokąd?, „Filmweb”, 25 października 2009 [dostęp 2019-01-10] .
• DariuszD. Pawłowski DariuszD., Bardzo dobry „Dom zły” (recenzja), „Polska The Times”, 28 listopada 2009 [dostęp 2019-01-10] .
• TadeuszT. Sobolewski TadeuszT., Dom zły, „Gazeta Wyborcza”, 13 października 2009 [dostęp 2019-01-10] .
• KatarzynaK. Taras KatarzynaK., O roli kamery w filmach Wojceiecha Smarzowskiego, „Załącznik Kulturoznawczy” (3), 2016, s. 254–267 .
• JanuszJ. Wróblewski JanuszJ., Dom zły, „Polityka”, 25 listopada 2009 [dostęp 2019-01-10] .

Linki zewnętrzne

• Dom zły w bazie IMDb (ang.)
• Dom zły w bazie Filmweb
• Dom zły w bazie filmpolski.pl
• Dom zły w Internetowej Bazie Filmowej (fdb.pl)