Domy chłopskie na Podlasiu

Nowoberezowo, dom nr 90

Chałupy chłopskie w Białostockim Muzeum Wsi

Dubicze Cerkiewne

W wiekach XVI-XVII na Białostocczyźnie wykształciły się dwa podstawowe typy budynków mieszkalnych. Na południu i zachodzie Białostocczyzny dominował typ z układem pomieszczeń ułożonych wokół centralnie usytuowanego pieca z komorowym kominem. Budynek mieszkalny był wyodrębniony względem pozostałych budynków zagrody. Drugi typ, przeważający na wschodzie i północy, posiadał jednotraktowy lub półtoratraktowy układ pomieszczeń, a część mieszkalna i gospodarcza znajdowały się pod wspólnym dachem^[1].

W XVI wieku w wyniku wprowadzenia pomiary włócznej pojawiły się wsie o układzie szeregówki, w których wszystkie zagrody miały ten sam układ, a chałupy były zwrócone szczytami do ulicy^[1].

Wygląd domu zależał od zamożności gospodarza. Najmniejsze i najuboższe były chaty chłopów pańszczyźnianych. Domy budowane były na planie prostokąta, a złożone z układanych na przemian belek zazębiających się w narożach. Najniżej osadzona belka chaty, zwana podwaliną, leżała na kamieniach osadzonych pod węgłami. Chaty te nie miały komina, w całości były kryte słomą. Kryte słomą dachy były charakterystyczne dla niemal wszystkich budynków wiejskich, niezależnie od stopnia zamożności gospodarza. Jeszcze w czasie dwudziestolecia międzywojennego do rzadkości należały dachy kryte dachówkami^[2].

Chata chłopa pańszczyźnianego składała się zazwyczaj z jednej tylko izby, komory i sieni. Wnętrze izby bielone było wapnem. Komora stanowiła rodzaj magazynu, trzymano w niej żywność. Chaty średniozamożnych i zamożnych gospodarzy również były drewniane, miały jednak więcej izb mieszkalnych. Mogło być ich trzy (trojak), rzadziej – cztery (czworak), bardzo rzadko – pięć^[2]. Trojaki składały się z dużej izby, alkierza, komory i sieni. Według Mariana Pokropka ten rodzaj budynku był znany co najmniej od XVI-XVII wieku. Oprócz tego był dom podwójny, który posiadał zdwojony układ pomieszczeń względem trojaka. Dom podwójny posiadał ganek uważany za cechę charakterystyczną dla drobnoszlacheckiego budownictwa. W XIX wieku wszystkie domy były okrywane czterospadowym dachem. Na początku XX wieku zastąpiono go dachem dwuspadowym^[1].

Po uwłaszczeniu w 1861 nastąpił wzrost zamożności, a wraz z nim zmieniły się rozmiary, jak i wygląd domu^[3].

Po I wojnie światowej pojawiła się moda na zdobienie domów^[4].

Przypisy