Dostawy obowiązkowe

Dostawy obowiązkowe – forma państwowego skupu produktów rolnych, oparta na ustawowym przymusie sprzedaży państwu określonych ilości produktów przez rolników, którą realizowano po cenach stałych i niższych od cen wolnorynkowych.

Do ok. 1955 r. stosowane były przez wszystkie kraje komunistyczne[1].

Dostawy obowiązkowe w PRL

Wprowadzenie w PRL dostaw obowiązkowych należy łączyć z polityką kolektywizacji rolnictwa i wprowadzeniem planu 6-letniego (1950–1955).

Dostawy obowiązkowe wprowadzono dekretem PKWN z 1944 r.[2][3], który zniesiono 1946 r. w przeddzień Referendum Ludowego. Występujące trudności aprowizacyjne spowodowały, że rząd zdecydował się na przywrócenie dostaw obowiązkowych.

Dostawy obowiązkowe zbóż zostały wprowadzone dekretem z 1951 r.[4], który znowelizowany został ustawą sejmową w 1952 r.[5]

Dostawy obowiązkowe ziemniaków zostały wprowadzone dekretem z 1951 r. o zabezpieczeniu dostaw ziemniaków ze zbiorów 1951 r.[6], oraz znowelizowane dekretem obowiązkowych dostawach ziemniaków w 1952 r.[7]

Dostawy obowiązkowe mleka zostały wprowadzone dekretem z 1952 r.[8] i potwierdzone dekretem z 1953 r.[9]

Dostawy obowiązkowe zwierząt rzeźnych zostały wprowadzone ustawą w 1952 r.[10] i znowelizowane dekretem w 1953 r.[11]

W kolejnych latach dekrety i ustawy były często nowelizowane.

Cechy wspólne dla ustaw i dekretów wprowadzających dostawy obowiązkowe

Występująca duża liczba dekretów i ustaw obejmujących cztery rodzaje dostaw obowiązkowych pozwala na znalezienie cech powtarzanych w kolejnych aktach prawnych. Wśród nich można wyróżnić następujące cechy:

  • w przypadku regulacji wprowadzanych dekretem przed 1952 r.w uzasadnieniu podawano, że „Dekret wprowadzono na podstawie Ustawy Konstytucyjnej z 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów RP”.
  • w przypadku dekretu wprowadzonego po 1952 r. uzasadniano, że „Dekret wprowadzono Ustawą Konstytucyjną z 1952 r. – przepisy wprowadzające Konstytucję PRL”.
  • uzasadnienia dotyczące wprowadzenia dostaw obowiązkowych obejmowały:
    • celem dekretu było zabezpieczenie normalnego zaopatrzenia ludności w produkty rolne,
    • stworzenie korzystnych warunków zbytu produkcji rolnej po stałych i opłacalnych cenach,
    • zabezpieczenie stałego i równomiernego zaopatrzenia miast i przemysł przetwórczy w produkty rolne,
    • zapewnienia sprawiedliwego ustalania obowiązków wobec państwa,
    • umożliwienie ustalenia dostaw uwzględniających zwyczaje gospodarstw rolnych,
    • oddziaływanie na planowe i równomierne nasilenie produkcji rolniczej,
  • obowiązek dostaw zbóż spoczywał na indywidualnych gospodarstwach rolnych, rolniczych spółdzielniach produkcyjnych i państwowych gospodarstwach rolnych,
  • za dostarczone produkty rolne wypłacano należność obliczoną według obowiązujących, państwowych cen,
  • rolnik był zobowiązany na własny koszt dostarczyć produkty rolne do punktów skupu,
  • decyzje o wysokości dostaw na dany rok określało prezydium gromadzkiej rady narodowej,
  • wysokość dostaw obowiązkowych uzależniona była od jakości gruntów rolnych, liczby hektarów przeliczeniowych, podziału gospodarstw na grupy wielkościowe (progresja), położenia (gospodarstwa Ziem Zachodnich były mniej obciążone),
  • zwolnienia z dostaw obowiązkowych dotyczyły małych gospodarstw (do 1–3 ha), w przypadku inwalidztwa, odbywania służby wojskowej, wieku powyżej 60 lat, posiadania dużej liczby dzieci,
  • w celu koordynacji dostaw obowiązkowych powołano Centralny Urząd Skupu i Kontraktacji,
  • kto nie wykonywał ciążącego na nim obowiązku dostaw podlegał karze do 3000 zł.

Nowe regulacje dotyczące dostaw bezpośrednich

Ze względu na ujemne skutki gospodarcze i produkcyjne jakie przynosiły dostawy obowiązkowe, zwłaszcza dla gospodarstw większych obszarowo, w latach 1954–1959 znacznie ograniczono nakazowy wymiar dostaw. Zmiany polegały na złagodzeniu progresji i podwyższeniu cen państwowych. Przy ustalaniu dostaw obowiązkowych kraj podzielono na trzy rejony. Obszar gruntów rolnych określano w klasach gruntów rolnych ustalonych według ha przeliczeniowych. Jeden ha gruntów ornych klasy I oznaczał 1,8 ha gruntów przeliczeniowych. Natomiast jeden ha klasy VI oznaczał 0,6 ha gruntów przeliczeniowych[12]

Dekretem z 1956 r. od 1 stycznia 1957 r. zniesiono obowiązkowe dostawy mleka[13].

W 1959 r. utworzono Fundusz Rozwoju Rolnictwa[14][15].

Fundusz był tworzony z części wpływów uzyskanych na poczet zobowiązania pieniężnego w wysokości wynikającej z procentowego udziału przypisu podatku gruntowego, wymierzonego według stawek kwotowych[16]. Oznaczało to przejście z dostaw w postaci towarowej (produktów rolnych), na obciążenia w postaci pieniężnej (kwotowej).

Zniesienie obowiązkowych dostaw produktów rolnych

Ustawą z 1971 r. zniesiono od 1 stycznia 1972 r. obowiązkowe dostawy zbóż, ziemniaków i zwierząt rzeźnych. Zobowiązania z tytułu dostaw przeniesiono do przepisów o podatkach[17].

Przypisy

  1. ↑ dostawy obowiązkowe, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-08-23].
  2. ↑ Dz.U. z 1944 r. nr 3, poz. 9.
  3. ↑ Dz.U. z 1944 r. nr 3, poz. 10.
  4. ↑ Dz.U. z 1951 r. nr 39, poz. 297.
  5. ↑ Dz.U. z 1952 r. nr 32, poz. 214.
  6. ↑ Dz.U. z 1951 r. nr 52, poz. 368.
  7. ↑ Dz.U. z 1952 r. nr 37, poz. 255.
  8. ↑ Dz.U. z 1952 r. nr 22, poz. 142.
  9. ↑ Dz.U. z 1953 r. nr 50, poz. 245.
  10. ↑ Dz.U. z 1952 r. nr 8, poz. 46.
  11. ↑ Dz.U. z 1953 r. nr 50, poz. 244.
  12. ↑ Dz.U. z 1954 r. nr 28, poz. 109.
  13. ↑ Dz.U. z 1956 r. nr 35, poz. 159.
  14. ↑ Uchwała Rady Ministrów z dnia 24 listopada 1959 r. w sprawie Funduszu Rozwoju Rolnictwa.
  15. ↑ Stefan Ogrodnik, Podstawowe funkcje ekonomiczne systemu świadczeń rolniczych na tle sytuacji dochodowej gospodarstw chłopskich. Część II. Stymulacyjna i akumulacyjna funkcja podatku, Lublin: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio H, Oeconomia 17, 1983, s. 217 [dostęp 2021-08-21].
  16. ↑ M.P. z 1972 r. nr 7, poz. 45.
  17. ↑ Dz.U. z 1971 r. nr 27, poz. 253.