Droga wodna Wisła-Odra

Brda w centrum Bydgoszczy

Śluza Okole na Kanale Bydgoskim

Kanał Bydgoski w Dolinie Bydgosko-Nakielskiej

Śluza Gromadno na Noteci Leniwej

Noteć w Santoku

Park Narodowy Ujście Warty

Warta w Kostrzynie w okolicy ujścia do Odry

Droga wodna Wisła-Odra – szlak żeglugi śródlądowej o długości 294,3 km, łączący Wisłę z Odrą. Prowadzi z Bydgoszczy do Kostrzyna nad Odrą rzekami: Brdą, Kanałem Bydgoskim, Notecią i Wartą.

Szlak stanowi fragment drogi wodnej E70, jednej z trzech międzynarodowych dróg wodnych kraju^[a]. Stanowi jedyne istniejące w Polsce połączenie wschodniego i zachodniego systemu europejskich dróg wodnych. Prowadzi przez trzy województwa: kujawsko-pomorskie, wielkopolskie i lubuskie.

Droga Wisła-Odra jako element szlaku E70

W 1996 r. w porozumieniu AGN (European Agreement on Main Inland Waterways of International Importance) droga wodna Wisła-Odra została wpisana do sieci europejskiego systemu dróg wodnych jako fragment drogi E70.

Części składowe

Droga wodna Wisła-Odra dzieli się na następujące odcinki:

• Brda skanalizowana (Bydgoszcz Brdyujście – Bydgoszcz Okole) – 14,4 km^[1].
• Kanał Bydgoski (Bydgoszcz Okole – Nakło nad Notecią) – 24,5 km^[1].
• Noteć skanalizowana (Nakło nad Notecią – Krzyż Wielkopolski) – 137,1 km^[2], Odcinek ten składa się z dwóch części:
  • Noteć Leniwa – 66,4 km (od Nakła do ujścia Gwdy),
  • Noteć Bystra – 70,7 km (od ujścia Gwdy do Krzyża Wlkp).
• Noteć swobodnie płynąca (Krzyż Wielkopolski – Drezdenko – Santok) – 50,1 km^[2].
• Dolna Warta (Santok – Gorzów Wielkopolski – Kostrzyn nad Odrą) – 68,2 km^[3].

Historia

Zobacz też: Historia Kanału Bydgoskiego oraz Transport na drodze wodnej Wisła-Odra w latach 1774–1912

Początkiem drogi wodnej łączącej Wisłę z Odrą była budowa Kanału Bydgoskiego (1773-1774), który był łącznikiem dorzeczy Wisły (Brda) i Odry (Noteć). Kanał dwukrotnie przebudowywano: na początku XIX wieku i w latach 1908–1915. Natomiast pierwsze prace regulacyjne na Noteci Dolnej, których rezultatem były stopnie wodne oraz pogłębione i wyprostowane koryto rzeczne, przeprowadzono w latach 1863–1888^[4]. W latach 1891–1898 wykonano regulację Noteci Bystrej na odcinku, między ujściem Gwdy i Drawy. Łącznie na odcinku między Nakłem, a ujściem Drawy wykonano 105 przekopów likwidujących zakola rzeki o promieniu poniżej 180 m skracając bieg Noteci na tej przestrzeni ze 169,8 na 140,1 km^[4]. Prace te nie doprowadziły jednak do pełnego uspławnienia rzeki. W czasie kolejnych robót przeprowadzonych w latach 1910–1914 ukończono kanalizację Noteci na długości 140 km. Między Dziembowem, a ujściem Drawy zbudowano 7 stopni wodnych (śluz i jazów), zaś w Bydgoszczy powstał nowy odcinek Kanału Bydgoskiego z dwiema nowymi śluzami o wysokości piętrzenia 7,5 m^[5].

Śródlądowy szlak żeglugowy Wisła-Odra konkurował pod względem gospodarczym ze szlakiem morskim przez Gdańsk, przejmując w XIX wieku większość transportu drewna z Rosji i Królestwa Polskiego do Cesarstwa Niemieckiego. Apogeum przewozów towarowych zanotowano w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku^[b]. W latach 1903–1907 przez szlak przepływało średnio rocznie 3585 łodzi (berlinek) i parowców, które przewiozły 253 tys. ton towarów oraz 43,2 tys. tratw z 441 tys. ton drewna^[6]. Po 1920 r. drogę wodną przegrodziła granica polityczna Polski z Niemcami, co wpłynęło niekorzystnie na wielkość żeglugi towarowej. W całości w granicach Polski droga wodna znalazła się po 1945 r. Znaczenie gospodarcze szlaku zmalało po 1980 r., natomiast od lat 90. XX wieku wzrasta jego znaczenie turystyczne.

Przystanie

Najważniejsze przystanie:

• Bydgoszcz,
• Nakło nad Notecią,
• Ujście,
• Czarnków,
• Wieleń,
• Krzyż Wielkopolski,
• Drezdenko,
• Santok,
• Gorzów Wielkopolski,
• Kostrzyn nad Odrą.

Opis szlaku^[7]

Pierwszym odcinkiem drogi wodnej jest Brda, od ujścia do Wisły w rejonie bydgoskiego toru regatowego do połączenia z Kanałem Bydgoskim w dzielnicy Okole. Na odcinku 8,6 km, od Śluzy Miejskiej do Śluzy Osowa Góra konieczne jest pokonanie na 5 śluzach 25,6 m różnicy poziomu wody. Są to tzw. „schody Brdy”. Na odcinku Śluza Osowa Góra – Śluza Józefinki na Kanale Bydgoskim występuje najwyższy poziom wody (tzw. „tredl” 58 m n.p.m.) na całym szlaku. Tutaj droga wodna przecina wododział Wisły i Odry. Na przedmieściach Bydgoszczy z drogą wodną łączy się Kanał Górnonotecki, którym można dotrzeć do Noteci górnej, jeziora Gopło i dalej podróżować Wielką Pętlą Wielkopolski.

Kanałem Bydgoskim dociera się do Nakła, gdzie rozpoczyna się szlak Noteci. Prowadzi ona środkiem Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Brzegi rzeki otaczają łąki, torfowiska oraz skraj Puszczy Noteckiej. Krawędzie doliny otoczone są miejscami pasmami wzgórz moreny czołowej, m.in. w okolicach Santoka.

Od Nakła do Krzyża, na odcinku 137,4 km Noteć jest skanalizowana za pomocą 14 stopni wodnych (jaz i śluza). Przy pomocy śluz statki pokonują spad wynoszący 26,93 m. Jazy składane są na zimę i stawiane na wiosnę, wobec czego nawigacja trwa od połowy kwietnia do połowy grudnia.

W Santoku Noteć kończy swój bieg i odtąd przez 68 km szlak prowadzi rzeką Wartą, aż do ujścia do Odry w Kostrzynie. Końcowy odcinek drogi wodnej przebiega przez Park Narodowy Ujście Warty.

Infrastruktura

Na szlaku znajdują się (od Bydgoszczy do Krzyża) 22 śluzy żeglugowe, kilka dużych portów i nabrzeży przeładunkowych m.in. w Bydgoszczy, Nakle, Ujściu, Czarnkowie, Krzyżu, Gorzowie i Kostrzynie oraz wiele przystani pasażerskich m.in. w Bydgoszczy, Santoku, Gorzowie i Kostrzynie.

Śluzy na drodze wodnej Wisła-Odra^[8]:

Parametry nawigacyjne^[10]

Droga wodna Wisła-Odra na środkowym odcinku (Noteć skanalizowana) jest szlakiem żeglugi śródlądowej klasy Ib. Dolna Warta, Noteć odcinek swobodnie płynący, Kanał Bydgoski i Brda mają II klasę.

Stan techniczny w 2009

Stan techniczny obiektów hydrotechnicznych (śluz i jazów) i zabudowy regulacyjnej jest stabilny, lecz niezadowalający. Konieczne jest odmulenie odcinka Noteci skanalizowanej, oraz regulacja szlaku żeglownego Noteci swobodnie płynącej i Warty dolnej.

Obecnie istniejący stan techniczny drogi wodnej nie pozwala na prowadzenie żeglugi towarowej na większości jej odcinków^[11].

Znaczenie turystyczne

Przewozy pasażerskie na drodze wodnej Wisła-Odra prowadzono już w XIX wieku^[12]. Znaczenie turystyczne szlaku wzrosło począwszy od lat 90. XX wieku^[13]. Niektóre miejscowości rozpoczęły budowę infrastruktury turystycznej dla turystów – wodniaków np. Santok, Nakło nad Notecią, czy Bydgoszcz.

Atutami szlaku są przede wszystkim walory przyrodnicze. Dolina Noteci jest jedną z najlepiej zachowanych bagiennych dolin rzecznych w zachodniej Polsce. Większość Doliny znajduje się w sieci Natura 2000, zaś w zachodnim węźle trasy leży Park Narodowy Ujście Warty. W pobliżu drogi wodnej położone są parki krajobrazowe:

• Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy,
• Drawieński Park Krajobrazowy,
• Krajeński Park Krajobrazowy,
• Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Wisły.

Szlak otaczają duże kompleksy leśne: Puszcza Notecka i Puszcza Bydgoska oraz rezerwaty przyrody. W miejscowościach leżących przy szlaku wodnym atrakcjami są zabytkowe obiekty hydrotechniczne oraz zabytki architektury.

Droga wodna Wisła-Odra jest poza tym połączona z szeregiem dróg wodnych, które służą turystom: Lubuski Szlak Wodny, Wielka Pętla Wielkopolski, Pętla Kujawska, Odra, Warta, Brda, Dolna Wisła.

W 2007 r. marszałkowie sześciu województw leżących nad drogą E-70 podpisali porozumienie o współpracy przy rewitalizacji tej drogi wodnej^[14].

Problemy dostosowania drogi Wisła-Odra do wymagań międzynarodowych^[11]

Droga wodna Wisła–Odra posiada parametry klasy Ib bądź II i nie spełnia wymagań porozumienia AGN przewidującego, że drogi śródlądowe o znaczeniu międzynarodowym powinny mieć parametry co najmniej IV klasy^[c].

Uzyskanie tych parametrów jest możliwe w przypadku budowy nowych stopni żeglugowych na Wiśle, Brdzie, Warcie i Noteci, co wiąże się z ogromnymi kosztami i koliduje z wymogami ochrony przyrody (spore fragmenty drogi Odra-Wisła położone są na obszarach Natura 2000). W tej sytuacji przewiduje się konserwację szlaku oraz istniejących urządzeń hydrotechnicznych przy zachowaniu dotychczasowych parametrów. Umożliwi to transport towarowy w śladowej skali oraz rozwój turystyki wodnej.

Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej rozważa zmianę przebiegu drogi wodnej E-70 w Polsce z większym wykorzystaniem Warty, przez Poznań i Włocławek^[15].

Zobacz też

• Śródlądowe drogi wodne
• Kanał Bydgoski
• Kanał Górnonotecki
• Brda
• Noteć
• Warta
• Park Narodowy Ujście Warty
• Bydgoski Węzeł Wodny

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Badtke Marek: Kanał Bydgoski: Bydgoszcz, 2006
• Bartowski Krzysztof: W 231. rocznicę Kanału Bydgoskiego (1774-2005). [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. Zeszyt 10. Bydgoszcz 2005
• Mrozek Zdzisław. Przez śluzy Kanału Bydgoskiego. [w:] Kalendarz Bydgoski 1995
• Słowiński Mirosław, Nadolny Grzegorz: Wielka Pętla Wielkopolski. Warta – Noteć – Gopło – Warta. Przewodnik nie tylko dla wodniaków. Wydawnictwo: Satchwell Warszawa, 2007 r.
• Winid Walenty: Kanał Bydgoski: Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Popierania Nauki, 1928
• Woźniak-Hlebionek Agnieszka. Kanał Bydgoski, Brda i Noteć w pruskich planach inwestycyjnych w latach 1773–1915. [w:] Kronika Bydgoska XXIII (2001). Bydgoszcz 2002
• Program Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego Węzła Wodnego na stronie Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Bydgoszczy
• Drogi wodne Pętli Wielkopolskiej – prezentacja. rzekanotec.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-05-12)].
• Pętla Wielkopolska cz. 1 (Kostrzyn nad Odrą – Santok)
• Pętla Wielkopolska cz. 2 (Santok – Nakło nad Notecią)
• Pętla Wielkopolska cz. 3 (Nakło nad Notecią – Konin Morzysław)
• Na drodze wodnej E-70 cz.1 (Kostrzyn nad Odrą – Santok)
• Na drodze wodnej E-70 cz.2 (Santok – Nakło nad Notecią)
• Marek Beer. Międzynarodowa Droga Wodna E-70 Prezentacja Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego
• Mapa Międzynarodowej Drogi Wodnej E-70 na obszarze Polski. kanaly.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-19)].
• Techniczne, ekonomiczno-społeczne i środowiskowe uwarunkowania aktywizacji dróg wodnych śródlądowych w relacji wschód-zachód (E-70 i E-60). Instytut Morski w Gdańsku. Prezentacja
• Międzynarodowa Droga Wodna E-70
• Rewitalizacja drogi wodnej Wisła-Odra szansą dla gospodarki regionu. T. I. Praca pod red. Zygmunta Babińskiego. Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Instytut Geografii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Bydgoszcz 2008
• Zasoby przyrodnicze i kulturowe drogi wodnej Wisła-Odra. Praca pod red. Danuty Szumińskiej. Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Instytut Geografii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Bydgoszcz 2008
• Rewitalizacja drogi wodnej Wisła-Odra szansą dla gospodarki regionu. T. III. Praca pod red. Zygmunta Babińskiego. Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Instytut Geografii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Bydgoszcz 2009

Linki zewnętrzne

• RZGW w Poznaniu
• Polskie szlaki wodne