Druga kanalizacja Odry we Wrocławiu

Wrocławski Węzeł Wodny

Jaz Różanka podczas powodzi w 2010 r.

Głaz pamiątkowy Pracowników Drogi Wodnej (fragment kompozycji, zlokalizowanej na grobli między Kanałem Żeglugowym a Powodziowym, przy Stopniu Wodnym Zacisze)

Druga kanalizacja Odry we Wrocławiu^[1] – inwestycja z zakresu hydrotechniki przeprowadzona we Wrocławiu na początku XX w. Była to druga inwestycja hydrotechniczna prowadzona na tak szeroką skalę w mieście^[a], realizowana z myślą o kompleksowym rozwiązaniu dwóch zasadniczych problemów – wzrastających potrzeb transportowych w zakresie żeglugi towarowej, oraz ochrony przeciwpowodziowej miasta. Obejmowała budowę w latach 1912-1917 nowych kanałów wodnych, zarówno żeglugowych, jak i przeciwpowodziowych, w tym budowę kanału umożliwiającego przerzut wód z Odry do Widawy, oraz przebudowę już istniejących koryt i kanałów rzeki Odra. W zakresie zaplanowanej i zrealizowanej inwestycji ujęto kolejny etap kanalizacji Odry w mieście przeprowadzony w latach 1913-1917, w ramach którego wybudowano nowe stopnie wodne, dzięki którym skanalizowany odcinek rzeki został wydłużony o kolejne stanowiska, do nowo wybudowanego Stopnia Wodnego Rędzin^[2][3][4]. Inwestycja przeprowadzona na tak szeroką skalę wykreowała powstanie nowego węzła wodnego (Bartoszowicko-Opatowicki Węzeł Wodny) w ramach Wrocławskiego Węzła Wodnego, oraz nowej, głównej drogi wodnej omijającej od północy śródmieście, a także nowego systemu przeciwpowodziowego umożliwiającego również z ominięciem miasta przeprowadzenie części wód powodziowych^{[5][6][7][8][9]}.

Historia

Wrocław w swej historii był i jest także obecnie położony na przecięciu wielu szlaków komunikacyjnych^{[3][10][11][12][13]}. Jednym z nich jest śródlądowa droga wodna, współcześnie nazywana Odrzańską Drogą Wodną^[3][13]. W ramach tej drogi wodnej szlak żeglugowy w XIX w. prowadził przez Śródmiejski Węzeł Wodny. Potrzeba budowy nowej drogi wodnej prowadzącej przez Wrocław szczególnie mocno ujawniła się pod koniec XIX w., kiedy to znacznie wzrósł przewóz ładunków towarowych wykonywany także przy pomocy transportu wodnego. Przeprowadzono wówczas wielką inwestycję, tzw. pierwszą kanalizację Odry we Wrocławiu, budując nową drogę wodną prowadzącą wokół śródmieścia, która stała się główną drogą dla towarowego transportu wodnego. Ograniczony jednak zakres inwestycji sprawił, że stosunkowo szybko nowa droga wodna przestała spełniać swoją rolę, gdyż nie była w stanie zapewnić odpowiedniej przepustowości. Już na początku XX wieku parametry szlaku żeglugowego, w tym między innymi wymiary śluz komorowych, głębokość tranzytowa, światła mostów i inne, okazały się niewystarczające wobec rozwoju zarówno taboru pływającego jak i rosnących potrzeb w zakresie tego rodzaju transportu masowego^[3][14][15].

Innym istotnym zagadnieniem była ochrona przeciwpowodziowa miasta. Wrocław położony jest nad Odrą, a w jego współczesnych granicach rzeka ta przyjmuje szereg mniejszych dopływów, razem tworzących Wrocławski Węzeł Wodny. W historii jego kształtowania podjęto szereg inwestycji z zakresu ochrony przeciwpowodziowej miasta, realizowanych często także w połączeniu z innymi celami. W roku 1903 wystąpiła jedna z największych powodzi jaka nawiedziła miasto. Dotychczasowy system zabezpieczenia przeciwpowodziowego miasta okazał się całkowicie nieskuteczny i nie dawał szans na poprawę sytuacji bez podjęcia odpowiednich kroków. Z tego względu w nowej inwestycji podjęto nie tylko zagadnienie budowy nowoczesnej drogi wodnej ale i budowę nowego skutecznego systemu zabezpieczenia przeciwpowodziowego miasta^{[3][8][13][15][16][17][18]}.

Z powyższych względów podjęto decyzję o rozpoczęciu nowej inwestycji, polegającej na budowie nowej drogi wodnej dla potrzeb żeglugi i nowego systemu zabezpieczenia przeciwpowodziowego^[3][15][19].

Zakres inwestycji

Jak wynika z powyższego, inwestycja, w zakresie realizacji podstawowych celów, dla realizacji których została podjęta, obejmowała:

budowę nowej drogi wodnej

budowa kanałów żeglugowych i kanalizacja rzeki, ten zakres obejmował budowę tzw. Współczesnego Kanału Żeglugowego^{[4][8][13][19][20]} (kanały: Żeglugowy, Różanka; Stara Odra^[19]; śluzy: Bartoszowice^[16][21], Zacisze^{[3][4][16][22]}, Różanka^[16][23])

przedłużenie skanalizowanego odcinka Odry

zapewnienie odpowiedniego poziomu piętrzenia w dolnym stanowisku Stopnia Wodnego Różanka^[b] (tj. na ostatnim stopniu wodnym Współczesnego Kanału Żeglugowego), dzięki budowie kolejnego stopnia wodnego na rzece, tj. Stopień Wodny Rędzin (Przekop Rędzin, Śluza Rędzin I)^{[2][3][4][20][23][24]}

budowę nowego systemu ochrony przeciwpowodziowej

umożliwiającego przeprowadzenie części wód powodziowych i przeprowadzania lodu z pominięciem śródmiejskiego ramienia rzeki^{[3][4][9][16]} (kanały: Powodziowy^[8], Odpływowy (Przepływ Widawski^[8][25]); Stara Odra; jazy: Bartoszowice^[21], Zacisze^[4][22], Różanka^[23], Rędzin^[2][24], Opatowice^[5])

wymaganą przebudowę istniejącej drogi wodnej

umożliwiającą dalszą eksploatację zarówno Drogi Wielkiej Żeglugi jak i szlaku prowadzącego przez Śródmiejski Węzeł Wodny (Kanał Opatowice; Śluza Opatowice)^[3][4][5][8].

Obiekty hydrotechniczne

(c) Neo[EZN] / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

Kanał Powodziowy i ulica Kanałowa

Jaz Opatowice (współczesny)

Realizację powyższego zakresu zadań i celów osiągnięto poprzez budowę odpowiednich obiektów hydrotechnicznych, a także przebudowę częściowo już istniejących obiektów. Zakres ten obejmował:

• budowa nowych kanałów wodnych:
  • Współczesny Kanał Żeglugowy o długości 10,7 km (Kanał Żeglugowy, Kanał Różanka, Stara Odra)^[19], Przekop Rędzin; stanowiących podstawę nowej, głównej drogi wodnej, rozpoczęcie budowy od 1912 a zakończenie 1917 r.^[4][13]
  • Kanał Opatowicki; na potrzeby budowy śluzy komorowej, niezbędnej w celu zapewnienia możliwości użytkowania dotychczas eksploatowanej drogi wodnej, po wybudowaniu nowego stopnia wodnego Opatowice^[5][8][26],
  • Kanał Powodziowy, Kanał Odpływowy; stanowiące element nowego systemy ochrony przeciwpowodziowej miasta^{[8][9][16][25]},
• przebudowa istniejących kanałów i koryt rzecznych:
  • Stara Odra; nowa droga wodna i system ochrony przeciwpowodziowej^[16],
  • Odra (przekop); budowa Jazu Opatowice^[5][8][16],
  • Odra; budowa Jazu Rędzin^[2][16],
  • Piskorna; w związku z budową Kanału Odpływowego, będącego elementem ochrony przeciwpowodziowej^[8],
• budowa nowych stopni wodnych (kanalizacja Odry 1913-1917):
  • Stopień Wodny Bartoszowice (Śluza Bartoszowice, Jaz Bartoszowice)^[8][21],
  • Stopień Wodny Zacisze (Śluza Zacisze, Jaz Zacisze)^[4][22],
  • Stopień Wodny Różanka (Śluza Różanka, Jaz Różanka)^[23],
  • Stopień Wodny Rędzin (Śluza Rędzin, Jaz Rędzin)^[2][24],
  • Stopień Wodny Opatowice (Śluza Opatowice, Jaz Opatowice)^[5][8],
  • Przewał Widawski (śluza wałowa)^[8][21][25].

W wyniku przeprowadzonych robót znacznym przekształceniom, a w dużej części likwidacji, uległa Czarna Woda – jedno z ówczesnych ramion Odry, w części biegu którego poprowadzono nowo wybudowane kanały wodne^[3][27].

Mosty

Most Bartoszowicki

Inwestycja objęta także budowę mostów nad nowymi ciekami wodnymi, bądź rozbudowę istniejących już przepraw^[28][29]:

• Most nad Śluzą Opatowice (most „podniesionych masztów”)^[30]
• Most Bartoszowicki (l. 1916-1917 Barthelner Brücke)^[31],
• Kładka Ryczyńska (Most nad Śluzą Bartoszowice),
• Mosty Bolesława Chrobrego (l. 1916-1917 Güntherbrücke)^[28][32] (Swojczyckie^[29]),
• Mosty Jagiellońskie – wschodnie (l. 1916-1917 Wilhelmsruher Schleusenbrücke, 1925 Most Nakonza)^[28][29][33],
• Mosty Warszawskie – wschodni i środkowy, mosty północne (l. 1914-1916 Hindenburgbrücke)^[28][29][34],
• Most Oleśnicki (Warszawski^[29]) – kolejowy
• Mosty Trzebnickie – północny (l. 1914-1916 Rosenthaler Brücke)^[28][29][35],
• Most nad śluzą Rędzin I (1913-1916 r.)^[24],
• mosty nad Kanałem Odpływowym (Most Strachociński^[36], drogowy, kolejowy).

Pozostałe obiekty

Budynek administracyjno-gospodarczy przy Śluzie Różanka

Ponadto oprócz wyżej opisanej podstawowej infrastruktury hydrotechnicznej powstał cały szereg obiektów towarzyszących, takich jak budynki służące obsłudze stopni wodnych, obwałowania i budowle regulacyjne, urządzenia kierujące wody przy nowo ukształtowanych bifurkacjach oraz ujściach kanałów do koryta Odry^[4]. Ponadto powstał system zasilania w wodę Kąpieliska Morskie Oko^{[4][22][27][37]}, poprzez Czarną Wodę^[27][37] oraz pływalni przy Stadionie Olimpijskim z wód Kanału Powodziowego, którego istotnym elementem był Jaz Zacisze. Zapewniał on także odpowiedni poziom wody do uprawniania sportów wodnych w samym Kanale Powodziowym^[4][22]. Usypano także z części urobku pozyskanego podczas kopania kanałów sztuczne wzniesienie – Wzgórze Kilimandżaro^[38].

Przeobrażenia WWW

Czarna Woda

Inwestycja zmieniła znacząco kształt Wrocławskiego Węzła Wodnego, a układ koryt rzeki Odra, w wyniku tej i innych inwestycji hydrotechnicznych, obecnie tylko w niewielkim stopniu nawiązuje do ich naturalnego układu. W wyniku tych zmian między innymi wykreowano niżej opisane obiekty i aspekty ich działania.

Budowa nowych kanałów wykreowała powstanie nowej, głównej drogi wodnej, dającej możliwość żeglugi większym jednostkom pływającym o znacznie większej ładowności i nośności^[14]. Powstał także nowy Węzeł Wodny Bartoszowicko-Opatowicki, w którym oprócz rozdzielenia się dróg wodnych, następuje także rozdział wód Odry wpływających do miasta jednym korytem. Rozdział wód dokonany być może w tym węźle na trzy kierunki i ma zasadnicze znaczenie w kwestii zapewnienia miastu bezpieczeństwa powodziowego^[5][6][7][8]. Dalej zmianie uległa także Stara Odra do której uchodzą wybudowane kanały wodne oraz powstał równoległy do niej Kanał Różanka, ze Śluzą Różanka. Wybudowanie natomiast kolejnego Stopnia Wodnego Rędzin wydłużyło skanalizowany odcinek rzeki Odra o kolejne stanowisko. Sama natomiast nowa droga wodna zapewniała pokonanie wrocławskiego odcinka rzeki krótszym dystansem: długość współczesnej drogi wodnej wynosi 10,7 km, do połączenia ze szlakiem bocznym 10,1 km, natomiast długość szlaku bocznego wynosi 13,1 km^[39].

Jak wyżej zaznaczono budowa kanałów w znacznej części zlikwidowała, a w części przeobraziła jedno z ramion Odry – Czarną Wodę^[3][27], ówcześnie Schwarzwasser^[27], które dziś pozostaje w szczątkowej formie starorzecza^[3] o długości na powierzchni około 1,2 km^[c][27]. Budowa kanałów: Żeglugowego i Powodziowego, spowodowała także odcięcie dużego obszaru otoczonego wodami Odry, nazywanego Wielką Wyspą^[13], oraz długiego pasa terenu – grobli rozdzielającej oba kanały. Budowa Kanału Opatowickiego zaś spowodowało powstanie Wyspy Opatowickiej^[5][26][40] i odpowiednio budowa przekopu przy osiedlu Rędzin stworzyła Wyspę Rędzińską^[41].

Znaczenie szlaków wodnych

(c) fck / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

Kanał Różanka, w tle Stara Odra i Most Osobowicki północny

Przed podjęciem pierwszej i drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu, dzięki wykonanemu przekopowi w latach 1530-1555, żegluga przez Wrocław prowadziła szlakiem Śródmiejskiego Węzła Wodnego. Po przeprowadzeniu pierwszej kanalizacji Odry we Wrocławiu szlak ten podupadł, a nowa droga wodna stała się głównym szlakiem żeglugowym, szczególnie w zakresie transportu towarowego. Po przeprowadzeniu natomiast drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu, powstał nowy szlak wodny, od tej chwili stanowiący główną drogę wodną prowadzącą przez miasto, który charakteryzował się znacznie lepszymi parametrami żeglugowymi. Pozostałe szlaki znacznie straciły na znaczeniu^[14][15]. Śródmiejski Węzeł Wodny w praktyce wykorzystywany był jedynie do żeglugi pasażerskiej, a w okresie powojennym przez szereg lat był praktycznie wyłączony z żeglugi. Szlak powstały podczas pierwszej kanalizacji Odry we Wrocławiu również podupadł. Wykorzystywany był jednakże na potrzeby żeglugi pasażerskiej, rekreacyjnej i turystycznej^[14]: białej floty i tramwaju wodnego (tramwaje wodne we Wrocławiu), oraz do obsługi położonych przy jego brzegach portów i nabrzeży przeładunkowych. Były one jednak w okresie powojennym sukcesywnie zamykane i to jego zastosowanie praktycznie przestało mieć współcześnie rację bytu, a zachowana droga wodna spełniająca kryteria jedynie dla II klasy dróg wodnych^[39][42] określana jest jako szlak boczny Odry^[43].

Powstały natomiast podczas drugiej kanalizacji Odry szlak wodny stał się jak wyżej zaznaczono główną drogą wodną. Tędy przepływały towarowe jednostki pływające zarówno w zakresie tranzytu przez miasto, jak i te których miejscem docelowym był Wrocław^[39][42][44]. Ponadto nad Kanałem Żeglugowym powstało szereg nabrzeży przeładunkowych, szczególnie przy zlokalizowanych tu fabrykach i przedsiębiorstwach. Wybudowano także stocznię rzeczną – Wrocławska Stocznia Rzeczna. Ponadto wyposażenie Śluzy Bartoszowice w górne wrota przeciwpowodziowe oraz Śluz Zacisze w dolne wrota przeciwpowodziowo^[22] dało możliwość wykorzystywania akwenu Kanału Żeglugowego jako miejsca zimowania statków lub schronienia podczas wezbrań. Ten stan rzeczy przetrwał w zakresie szlaku wodnego do dziś. Droga wodna powstała podczas drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu jest częścią Odrzańskiej Drogi Wodnej^[43], będącej częścią europejskiej drogi wodnej E30. Według obecnie obowiązujących w Polsce kryteriów ten odcinek zaliczany jest do III klasy dróg wodnych^[39][42].

Znaczenie elementów ochrony przeciwpowodziowej

(c) pawulon / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

Stara Odra. Odcinek pełniący zarówno funkcję żeglugową jak i przeciwpowodziową

Powstałe i ukształtowane podczas tej inwestycji elementy ochrony przeciwpowodziowej miasta do dnia dzisiejszego mają podstawowe znaczenie dla systemu ochrony powodziowej w całym Wrocławskim Węźle Wodnym. Elementy te bowiem dały możliwość przeprowadzenia znacznej części wód wezbraniowych największej z rzek przepływających przez miasto, stwarzającej dla niego największe zagrożenie, w tym w odniesieniu do jego centrum, z pominięciem śródmieścia, którego ewentualne zalanie podczas powodzi skutkuje największymi stratami materialnymi i zagrożeniem dla zdrowia i życia ludzi oraz możliwości funkcjonowania miasta^{[3][4][9][16]}. System objął zarówno element bierny ochrony przeciwpowodziowej^[45][46], tj. Kanał Odpływowy, rozpoczynający się śluzą wałową, nie dającą możliwości sterowania wielkością przepływu, a jedynie umożliwiającą przepuszczenie określonej ilości wody^[8][25], jak i element czynny tej ochrony, tj. Kanał Powodziowy^{[3][4][9][16]}. Taki element czynny składa się z kanału powodziowego wyposażonego na wlocie w jaz ruchomy wyposażony w zamknięcia, dający możliwość sterowania wielkością przepływu kierowanego do tego kanału^[47][46]. Oczywiście nowy system powiązany był z dotychczasowym: zapewniał możliwość przejęcie jedynie części przepływu wód Odry, a pozostała część musi nadal być przeprowadzana przez dotychczasowe koryto i ramiona przepływające przez śródmieście: Odrę Główną i Starą Odrę; a podstawowym elementem tak ukształtowanego systemu stał się wykreowany podczas tej inwestycji Bartoszowicko-Opatowicki Węzeł Wodny, w którym dokonywany jest rozdział wód na poszczególne kanały i ramiona Odry^{[4][5][7][8][21]}.

Zestawienia

Cieki wodne

Druga kanalizacja Odry we Wrocławiu objęła budowę bądź przebudowę cieków wodnych, tj. kanałów wodnych i ramion rzeki (jej koryt) Odry położonych zarówno w biegu głównej drogi wodnej, jak i szlaku bocznego, a także budowę kanału łączącego Odrę z rzeką Widawa.

Stopnie wodne

Podczas II kanalizacji Odry we Wrocławiu wybudowano i ukształtowano następujące stopnie wodne, w tym budowle piętrzące:

Stopnie wodne i budowle piętrzące wybudowane i ukształtowane podczas II kanalizacji Odry we Wrocławiu

stopień wodny	ww[f]	NPP[g]	spad	budowle wodne	ciek wodny	km[d]	foto
Stopień Wodny Bartoszowice[21][44][55] 244,8 km Odry[56] (244,9 km[55])	BOWW[f][8]	117,7 m n.p.m.[57]	3,1 m[57][58]	Śluza Bartoszowice[21][44][55]	Kanał Żeglugowy	0,8 km[21] (0,5 km[59]) (0,6 km[8])
				Jaz Bartoszowice[9][21][44][55]	Kanał Powodziowy[9]	0,45 km K.P.[d][8][9][21][59][57]
Stopień Wodny Opatowice[5][44][55] 245,03 km[55]		117,7 m n.p.m.[57]	2,46 m[57] (2,00 m[58])	Śluza Opatowice[5][44][55]	Kanał Opatowicki	1,0 km K.O.[d][8]
				Jaz Opatowice[5][44][55]	Odra (przekop)	245,04 km Odry[5][8] (245,035[59])
Przewał Widawski[21] (Przepływ Widawski[25][60])				śluza wałowa[21]	Kanał Odpływowy	0,4 km[8][25]
Stopień Wodny Zacisze[4][22][44][55] 249,4 km Odry[56] (249,1 km[55])			2,3 m[57][58]	Śluza Zacisze[4][22][44][55]	Kanał Żeglugowy	5,3 km[22] (5,10 km[4][59]) 250,31 km Odry[4][22]
				Jaz Zacisze[4][22][44][55]	Kanał Powodziowy	4,87 km K.P.[d][4][22][57][59]
Stopień Wodny Różanka[23][44][55] 253,3 km Odry[55][56]		112,3 m n.p.m.[57]	2,3 m[57][58]	Śluza Różanka[23][44][55]	Kanał Różanka	9,00 km 254,1 km Odry[23] (9,2 km[59])
				Jaz Różanka[23][44][55]	Stara Odra	5,15 km Starej Odry[23][59]
Stopień Wodny Rędzin[2][56][55] 260,70 km Odry[55][56]		110,0 m n.p.m.[57]	2,0 m[57][58]	Śluza Rędzin I[2][44][55]	Przekop Rędzin		(c) pawulon / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
				Jaz Rędzin[2][44][55]	Odra	260,70 km Odry[59]

Wyspy

Grobla rozdzielająca Kanał Różanka i Starą Odrę.

Jak wyżej wspomniano budowa nowych kanałów wodnych wykreowała powstanie nowych wysp, tj. odciętych i otoczonych wodami Odry obszarów. Oprócz niżej wymienionych w tabeli nazwanych wysp, powstały także specyficzne długie a wąskie pasy terenu otoczone wodami kanałów i koryt rzeki – groble rozdzielające, tj. grobla pomiędzy Kanałem Żeglugowym i Powodziowym, oraz grobla rozdzielająca pomiędzy Kanałem Różanka i Starą Odrą.

Wyspy powstałe podczas II kanalizacji Odry we Wrocławiu

wyspa	powierzchnia	wody otaczające	foto
Wielka Wyspa[61]	11 km2[61]	Kanał Powodziowy, Stara Odra, Odra (przekop)[61]
Wyspa Opatowicka[5][8][26][40]	0,4 km2[40]	Kanał Opatowicki, Odra (przekop)[5][40]	(c) pawulon / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Wyspa Rędzińska[41]		Odra, Przekop Rędzin[41]

Przeprawy

Ja wyżej wspomniano większość przepraw powstałych podczas drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu bądź dotrwała do dnia dzisiejszego podlegając jedynie remontom i modernizacjom, bądź została odbudowana po zniszczeniach wojennych. Niektóre z nich zostały znacząco rozbudowane o nowe, równoległe do istniejących mosty, zapewniające większą przepustowość szlaków komunikacyjnych w ciągu których są położone. Jedyną całkowicie nową przeprawą^[h] jest Most Rędziński w ciągu Autostradowej Obwodnicy Wrocławia położony nad Stopniem Wodnym Rędzin^[62][63].

Współczesność

Współcześnie zachowany został szereg podstawowych elementów infrastruktury hydrotechnicznej powstałej podczas drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu, choć większość z nich podlegała przebudowie, remontom bądź modernizacji, a część likwidacji lub wyłączeniu z eksploatacji.

Droga wodna

Kanał Żeglugowy.

Jak wyżej określono powstała podczas drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu droga wodna jest główną drogą wodną prowadzącą przez miasto i zaliczana jest współcześnie do III klasy dróg wodnych według obowiązujących w Polsce kryteriów^[39][42].

Likwidacji lub wyłączeniu z eksploatacji uległo natomiast szereg powstałych później przy Kanale Żeglugowym nabrzeży: Nabrzeże zakładów chemicznych we Wrocławiu, Port Przeładunkowy Paliw Płynnych we Wrocławiu, Przeładownia przy ulicy Betonowej we Wrocławiu^[65][66]; brak jest natomiast informacji w kwestii funkcjonowania położonego przy tej drodze wodnej Wojskowego portu przeładunkowego paliw płynnych^[65]. Likwidacji uległa także Wrocławska Stocznia Rzeczna. Część dawnej infrastruktury wykorzystywana jest jeszcze do napraw i remontów jednostek pływających, część jako przeładownia^[65]. Pozostały teren wykorzystany został do innej działalności.

Przy Kanale Żeglugowym powstała natomiast przystań^[67].

System przeciwpowodziowy

(c) pawulon / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

Jaz Opatowice (sektorowy), przed nim pozostałość po jazie kozłowo-iglicowym.

Kanał Powodziowy; pozostałość po Jazie Zacisze (obrotnica wagonów).

Wybudowany w ramach drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu Kanał Powodziowy nadal stanowi podstawę ochrony przeciwpowodziowej Wrocławia. Istotne przy tym jest zagadnienie rozdziału wód wezbraniowych w Węźle Wodnym Bartoszowicko-Opatowickim, na następujące kierunki^{[4][5][7][8][21]}:

• Kanał Powodziowy
• Odra (przekop)
  • Stara Odra
  • Śródmiejski Węzeł Wodny
• Przewał Widawski.

W okresie powojennym wzdłuż całej Odry przystąpiono do wymiany jazów kozłowo-iglicoych na sektorowe bądź klapowe. Los ten spotkał także jazy kozłowo-iglicowe pozostałe podczas drugiej kanalizacji Odry: współczesny Jaz Opatowice oddany do eksploatacji został w 1985 r., a stary jaz (244,990 km Odry^[8]) położony nieco powyżej nowego (245,040 km Odry^[8]) leży złożony na dnie rzeki^[5][8]; Jaz Różanka przebudowano na sektorowy, Jaz Zacisze wyłączono z eksploatacji i pozostaje złożony na dnie kanału, a z dawnej infrastruktury z nim związanej pozostały jedynie niewielkie ślady, np. resztki torowiska i obrotnica wagonów do przewozu iglic pod Mostami Jagiellońskimi. Funkcją bowiem tego jazu było zapewnienie odpowiedniego poziomu piętrzenia w Kanale Powodziowym dla celów zapewnienie odpowiednich warunków do rozgrywania regat na urządzonych tu wioślarskich torach wodnych, oraz dla potrzeb zaopatrzenia w wodę kąpieliska Morskie Oko oraz pływalni przy Stadionie Olimpijskim. Gdy zaprzestano korzystania z tej funkcji zbędnym stało się także korzystanie z samego jazu^[4][22][59].

Po powodzi tysiąclecia z 1997 r. uszkodzeniu uległa śluza wałowa na wolcie do Kanału Odpływowego, w wyniku czego wyłączona została z eksploatacji^[21]. W 2013 r. podjęto we Wrocławiu (i poza nim) szereg inwestycji zmierzających do poprawy ochrony przed powodzią, w ramach których zmodernizowany zostanie sam Kanał Powodziowy wraz z Jazem Bartoszowice, oraz Kanał Odpływowy, jak i wyremontowana zostanie przedmiotowa śluza wałowa, dzięki czemu przywrócony zostanie do eksploatacji Przewał Widawski, umożliwiając podczas powodzi przeprowadzenie części wód Odry korytem rzeki Widawa, do ujścia tej rzeki położonego na północnej granicy miasta. Przyjmuje się, że po modernizacji do Widawy będzie można odprowadzić 185 m³/s (320 m³/s podczas wezbrań katastrofalnych), a przez kanał powodziowy przeprowadzany ma być przepływ o wielkości 589 m³/s (1025 m³/s)^[6]. Inwestycja obejmuje także przystosowanie Stopnia Wodnego Rędzin do przepuszczania wód powodziowych^[68].

Mosty

Część mostów wybudowanych podczas tej inwestycji uległa zniszczeniu, część obudowano, a część rozbudowano bądź przebudowano^[28]:

• Most przy Śluzie Opatowice (most „podniesionych masztów”): zniszczony podczas wojny, nie odbudowano^[30],
• Kładka jazu Opatowice: nowa przeprawa powstała jako most jazowy podczas budowy nowego jazu, oddana wraz z jazem do użytkowania w 1985 r.^[5],
• Most Bartoszowicki: odbudowany w oryginalnym kształcie z podniesionych z dna kanału przęseł, oddany do użytkowania w 1948 r.^[31],
• Kładka Ryczyńska: odbudowana, oddana do użytkowania w 2004 r.,
• Mosty Bolesława Chrobrego: odbudowane w latach 1946-1948^[32],
• Mosty Jagiellońskie: zachowane, oraz wybudowano nową równoległą do istniejących parę mostów w 1984 r.^[28][33],
• Mosty Warszawskie: zachowane^[34], oraz wybudowano nową równoległą do istniejących parę mostów – mosty południowe w l. 2006-2008,
• Most Oleśnicki – kolejowy: zachowany
• Mosty Trzebnickie: zachowane^[35],
• Mosty Osobowickie: zachowane (powstały podczas I kanalizacji Odry we Wrocławiu)^[69],
• Mosty nad Śluzami Rędzin: wybudowano w latach 1931-1934 most nad nową śluzą Rędzin II, zachowane^[24],
• Mosty nad Kanałem Odpływowym: Strachociński^[36] (Swojczycki^[64]) odbudowano w 1945 r., a następnie wybudowano nowy most w 1966 r.^[36][64] i kolejowy zachowany oraz w ulicy Ludowej odbudowany w 1945 r.^[70].

Powstał także nowy most^[h] w ramach budowy Autostradowej Obwodnicy Wrocławia – Most Rędziński – przebiegający nad Stopniem Wodny Rędzin, a którego główny pylon posadowiony jest na Wyspie Rędzin^[62][63].

Współczesne mosty nad ciekami ukształtowanymi podczas II kanalizacji Odry we Wrocławiu^[h]

most	rodzaj	długość	km[d]	ciek wodny	foto
Kładka jazu Opatowice[5]	kładka, jazowa			Odra (przekop) szlak boczny
Most Bartoszowicki[31]	drogowy, jazowy[31]	110,2 m[31]	0,45 km K.P.[d][31] 245 km Odry[31]	Kanał Powodziowy
Kładka Ryczyńska	pieszo-rowerowy			Kanał Żeglugowy
Mosty Bolesława Chrobrego – wschodni [32][71] (północny[72])	drogowy[32][71][72]	25 m[32] (48,5 m[72])	2,4 km[71]	Kanał Żeglugowy
Mosty Bolesława Chrobrego – zachodni[32] (południowy[73])	drogowy[32][73]	123,7 m[32] (134,7 m[73])		Kanał Powodziowy
Mosty Jagiellońskie wschodni, północny (stary)[33][71][74]	drogowy[33][71][74]	21,65 m[33] (22,25 m[74])	5,3 km[71]	Kanał Żeglugowy
Mosty Jagiellońskie wschodni, południowy (stary)[33][75]	drogowe[33][75]	60,49 m [33][75]		Kanał Powodziowy
Mosty Jagiellońskie zachodni, północny (nowy)[33][71][76]	drogowy[33][76]	39,0 m[33][71][76]	5,35 km[71]	Kanał Żeglugowy
Mosty Jagiellońskie zachodni, południowy (nowy)[33][77]	drogowy[33][77]	60,0 m[33][77]		Kanał Powodziowy
Mosty Warszawskie wschodni, północny (nowy)	drogowy			Stara Odra, Kanał Żeglugowy
Mosty Warszawskie wschodni, północny (stary)[34][71][78]	drogowy[34][71][78]	45,52 m[34] (70,61 m[78])	6,6 km[71]	Kanał Żeglugowy	(c) Neo[EZN] / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Mosty Warszawskie środkowy, północny(stary)[34][34][79]	drogowy[34][79]	189,53 m[34] (182,27 m[79])		Stara Odra
Mosty Oleśnickie – północny[71]	kolejowy[71]		6,9 km[71]	Stara Odra, Kanał Żeglugowy	(c) Neo[EZN] / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Mosty Trzebnickie – północny[35][71][80] nr rej.: A/1644/336/Wm z 15.10.1976 r.[81]	drogowy[35][71][80]	218,5 m[80]	8,4 km[71]	Stara Odra, Kanał Różanka
Mosty Osobowickie – północny[69][71][82]	drogowy[69][71][82]	242,5 m[82]	9,0 km[71] 242,50 km Odry[69]	Stara Odra, Kanał Różanka
Most nad Śluzą Rędzin I – południowy[24][71]	drogowy[24][71]	34,6 m[24]	260,7 km Odry[71]	Śluza Rędzin I	(c) pawulon / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Most nad Śluzą Rędzin II – północny[24][71]	drogowy[24][71]	34,05 m[24]	260,7 km Odry[71]	Śluza Rędzin II	(c) pawulon / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Most Rędziński[62][63]	drogowy[62]	1742 m[62]		Odra, Przekop Rędzin
Most Strachociński[36] (Most Swojczycki[64])	drogowy[36][64]	42,6 m[36][64]		Kanał Odpływowy
Most Strachociński	kolejowy			Kanał Odpływowy
Most w ulicy Ludowej[70]	drogowy[70]	13,7 m[70]		Kanał Odpływowy

Administracja, zabytki i ochrona

Współcześnie cały Wrocławski Węzeł Wodny, w tym ukształtowana podczas drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu główna droga wodna oraz szlak boczny, zgodnie z zasięgiem działania, podlega zarządowi Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej we Wrocławiu^[39][42].

Z dorobku technicznego ukształtowanego podczas tej inwestycji do dnia dzisiejszego ochrony jako zabytku doczekał się Most Trzebnicki Północny, nr rej.: A/1644/336/Wm z 15.10.1976 r.^[81].

Obszary otoczone wodami głównej drogi wodnej i szlaku bocznego, tj. obszary Wielkiej Wyspy, Wyspy Opatowickiej i grobli rozdzielającej Kanał Żeglugowy od Kanału Powodziowego, wraz z tymi wodami, chronione są w formie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego, tj. Szczytnickiego Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego. Ochrona obejmuje również samą Odrę uznawaną jako główny korytarz ekologiczny^[61][83][84].

Locja szlaku

Locja szlaku głównego^[i] ukształtowanego podczas II kanalizacji Odry we Wrocławiu według stany obecnego.

Locja głównej drogi wodnej według stanu współczesnego

ciek	śluza/stanowisko	element	km[d]	brzeg	foto
Odra	Śluzy Janowice[57][58]
	8,7 km[59]	Odra
		bifurkacja Kanału Opatowickiego początek szlaku bocznego i szlaku ŚWW	243,50 km Odry[39][51]	lewy
		początek głównej drogi wodnej bifurkacja Kanału Żeglugowego	0,00[57] 244,20 km Odry[19][39]	prawy
Kanał Żeglugowy		Kanał Odpływowy (Przewał Widawski, Przepływ Widawski)	0,400[8][19][25][57]	prawy
	Śluza Bartoszowice[55][57][58] długość: 187,75 m[57] szerokość: 9,6 m[57]		0,500[59] (0,600[19]) (244,90 km Odry[55])	n.d.
	4,5 km[59]	Kładka Ryczyńska	0,600[57]	n.d.
		Przeładownia przy ulicy Betonowej[55][65]	1,100[19][55] (0,900[65])	prawy
		Port Przeładunkowy Paliw Płynnych[65]	2,050[65] (1,900[19])	prawy
		Most Bolesława Chrobrego[57][71] przęsło żeglowne: 23,6 m[57] prześwit przy WWŻ[j]: 5,40m[57]	2,400[19][57][71]	n.d.
		przystań[65]		prawy
		Nabrzeże zakładów chemicznych[65]	2,600[65] (3,000[19])	prawy
		nabrzeże[55]	3,450[19][55]	prawy
		nabrzeże[19]	3,600[19]	prawy
		nabrzeże[19]	4,200[19]	prawy
		Wojskowy port przeładunkowy paliw płynnych[65]	4,600[19]	prawy
		Wrocławska Stocznia Rzeczna[19][65]		prawy
	Śluza Zacisze[55][57] długość: 187,75 m[57] szerokość: 9,6 m[57]		5,100[19][57][59] (249,10 km Odry[55])	n.d.
	3,92 km[59]	Most Jagielloński (wschodni, północny)[57][71] przęsło żeglowne: 9,6 m[57] prześwit przy WWŻ[j]: 6,73m[57]	5,300[19][57][71]	n.d.
		Most Jagielloński (zachodni, północny)[57][71] przęsło żeglowne: b.d.[57] prześwit przy WWŻ[j]: 6,73m[57]	5,350[57][71]	n.d.
		Most Warszawski wschodni północny (nowy) przęsło żeglowne: b.d. prześwit przy WWŻ[j]:7,25 m[57]	6,570[57]	n.d.
		Most Warszawski zachodni północny (stary)[57][71] przęsło żeglowne: 25,0 m[57] prześwit przy WWŻ[j]: 5,39 m[57]	6,600[19][57][71]	n.d.
		Most Oleśnicki północny (kolejowy)[57][71] przęsło żeglowne: 29,0 m[57] prześwit przy WWŻ[j]: 5,13 m[57]	6,900[19][57][71]	n.d.
Stara Odra		ujście Kanału Żeglugowego	7,400[39]	prawy	(c) Neo[EZN] / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
		bifurkacja Kanału Różanka	8,150[19]	prawy
Kanał Różanka		Most Trzebnicki północny[57][71] przęsło żeglowne: 28,0 m[57] prześwit przy WWŻ[j]: 5,38 m[57]	8,400[19][57][71]	n.d.
		Most Osobowicki północny[57][71] przęsło żeglowne: 9,6 m[57] prześwit przy WWŻ[j]: 5,77 m[57]	9,000[19][57][71]	n.d.
	Śluza Różanka[55][57][58] długość: 196,24 m[57] szerokość: 9,6 m[57]		9,020[19][57] (9,2[59]) (253,3 km Odry[55])	n.d.
Stara Odra	6,49 km[59]	ujście Kanału Różanka	10,000[19]	prawy
		ujście Kanału Miejskiego koniec szlaku bocznego	10,100[19][39] 13,1 km szlaku bocznego[39]	lewy
Odra		ujście Starej Odry koniec głównej drogi wodnej i szlaku ŚWW	10,700[19][39] 255,60 km Odry[39] (255,80[19])	prawy
		Odra
		bifurkacja przekopu Rędzin		prawy	(c) Danuta B. / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Przekop Rędzin (kanał śluzy Rędzin[57])		Most Rędziński	0,600 km P.R.[57]	n.d.
	Śluzy Rędzin śluza I: długość: 203,10 m[57] szerokość: 12,0 m[57] śluza II: długość: 226,0 m[57] szerokość: 12,0 m[57] wraz z mostami[71] przęsła żeglowne: 12 m[71] prześwit przy WWŻ[j]: I: 6,64 m[71], II: 5,58 m[71]		0,610 km P.R.[57] (260,7 km[57][71])	n.d.
Odra	22,51 km[59]	ujście przekopu Rędzin		prawy	(c) Neo[EZN] / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
		Odra
	Śluza Brzeg Dolny[57][58]

Zobacz też

• Pierwsza kanalizacja Odry we Wrocławiu
• Kanały wodne we Wrocławiu
• Drogi wodne we Wrocławiu
• Stopnie wodne we Wrocławiu
• Śluzy wodne we Wrocławiu
• Jazy we Wrocławiu
• Porty wodne we Wrocławiu
• Mosty i kładki we Wrocławiu

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Grzegorz Bakuliński, Małgorzata Książkiewicz, Stanisław Januszewski, Ryszard Majewicz: Część 1. Zabytki techniki Śródmiejskiego Węzła Wodnego. [w:] Trasy turystyczne dla m. Wrocławia. Otwarte (przestrzenne) Muzeum Techniki Wrocławia [on-line]. wrosystem.um.wroc.pl – Strona miasta Wrocław, Fundacja Otwartego Muzeum Techniki, 2007. [dostęp 2013-12-20]. (pol.).
• Grzegorz Bakuliński, Małgorzata Książkiewicz, Stanisław Januszewski, Ryszard Majewicz: Część 2. Budowle hydrotechniczne Wrocławskiego Węzła Wodnego. [w:] Trasy turystyczne dla m. Wrocławia. Otwarte (przestrzenne) Muzeum Techniki Wrocławia [on-line]. wrosystem.um.wroc.pl – Strona miasta Wrocław, Fundacja Otwartego Muzeum Techniki, 2007. [dostęp 2013-12-20]. (pol.).
• Grzegorz Bakuliński, Małgorzata Książkiewicz, Stanisław Januszewski, Ryszard Majewicz: Część 3. Mosty i przeprawy. [w:] Trasy turystyczne dla m. Wrocławia. Otwarte (przestrzenne) Muzeum Techniki Wrocławia [on-line]. wrosystem.um.wroc.pl – Strona miasta Wrocław, Fundacja Otwartego Muzeum Techniki, 2007. [dostęp 2014-01-21]. (pol.).
• Jan Biliszczuk, Jerzy Onysyk, Wojciech Barcik, Przemysław Prabucki, Mariusz Sułkowski, Jacek Szczepański, Marcin Tomiczek, Artur Tukendorf, Kamil Tukendorf: Most podwieszony w ciągu Autostradowej Obwodnicy Wrocławia. [w:] MOSTY [on-line]. www.nbi.com.pl – Nowoczesne Budownictwo Inżynieryjne, marzec, kwiecień 2009. [dostęp 2014-03-27]. (pol.).
• praca zbiorowa pod red. Jana Harasimowicza: Encyklopedia Wrocławia. Wyd. III poprawione i uzupełnione. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006. ISBN 978-83-7384-561-9. ISBN 83-7384-561-5. (pol.).
• Anna Bożek, Alfred Dubicki, Marian Dziewanowski, Barbara Kwiatkowska-Szygulska: Wody powierzchniowe. [w:] Raport 202 – Środowisko [on-line]. www.eko.org.pl, 2002. [dostęp 2014-03-25]. (pol.).
• Wiesław Depczyński, Andrzej Szamowski: Budowle i zbiorniki wodne. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, 1997, seria: Inżynieria Środowiska. ISBN 83-87012-66-1.
• Grzegorz JANKOWSKI: WROCŁAWSKI WĘZEŁ WODNY JAKO ELEMENT KSZTAŁTUJĄCY KRAJOBRAZY NADRZECZNE WROCŁAWIA. [w:] INFRASTRUKTURA KOMUNIKACYJNA W KRAJOBRAZIE, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 18 [on-line]. www.krajobraz.kulturowy.us.edu.pl – Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Sosnowiec, 2012, 59-69 [dostęp 2014-03-21]. (pol.).
• Adam Rak: CEL I ZAKRES MODERNIZACJI WROCŁAWSKIEGO WĘZŁA WODNEGO. [w:] Konferencja ODRA 2011 [on-line]. www.kignet.pl – KIGNET Innowacje, 2011. [dostęp 2014-03-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-14)]. (pol.).
• Marcin Torz: Śluza Rędzin "Grobem Agamemnona"?. www.zegluga.wroclaw.pl – Żegluga śródlądowa wczoraj, dziś, jutro; POLSKA Gazeta Wrocławska, 2008-11-05. [dostęp 2014-03-27]. (pol.).
• Zespół autorski: dr inż. kpt. ż.ś. Jacek Trojanowski – kierownik pracy, dr kpt. ż.ś. Krzysztof Woś, dr inż. Anna Galor, dr inż. Bogusz Wiśnicki, mgr inż. Marcin Breitsprecher: Analiza potrzeb inwestycyjnych w zakresie żeglugi śródlądowej na rzece Odrze w latach 2007-2013. AKADEMIA MORSKA W SZCZECINIE, INSTYTUT INŻYNIERII TRANSPORTU; zniesione Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, 2006. [dostęp 2014-06-16]. (pol.).
• Julian Wołoszyn, Włodzimierz Czamara, Ryszard Eliasiewicz, Jerzy Krężel: Regulacja rzek i potoków. Wyd. II zmienione. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu, 1994. ISBN 83-85582-45-2.
• Diagnoza stanu, 9. Infrastruktura. [w:] WOJEWÓDZTWO DOLNOŚLĄSKIE – Studium zagospodarowania przestrzennego pasma Odry [on-line]. www.wbu.wroc.pl – Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu. [dostęp 2014-01-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-22)]. (pol.).
• Informator nawigacyjny. [w:] WWW – drogi i szlaki wodne rz. Odry [on-line]. wroclaw.rzgw.gov.pl – Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu. [dostęp 2014-02-22]. (pol.).
• Mosty. [w:] Obiekty inżynierskie, Obiekty inżynierskie [on-line]. www.zdium.wroc.pl – Zarząd Dróg i Utrzymania Miasta, 2009-10-15. [dostęp 2014-02-05]. (pol.).
• POWIATOWY PROGRAM ZWIĘKSZENIA LESISTOŚCI MIASTA WROCŁAWIA. [w:] Załącznik do uchwały Nr LII/3183/06 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 8 czerwca 2006 roku [on-line]. wrosystem.um.wroc.pl, 2006-06-08. s. 107. [dostęp 2014-02-12]. (pol.).
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 czerwca 2019 r. w sprawie śródlądowych dróg wodnych (Dz.U. z 2019 r. poz. 1208)..
• Śródlądowe drogi wodne w Polsce (w tym mapa). www.kzgw.gov.pl – Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej. [dostęp 2014-02-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-14)]. (pol.).
• UCHWAŁA Rady Miejskiej Wrocławia NR XV/483/99 z dnia 5 czerwca 1998 roku w sprawie wprowadzenia ochrony indywidualnej w drodze uznania za zespół przyrodniczo-krajobrazowy części Śródmieścia we Wrocławiu w granicach wyznaczonych przez Starą Odrę od zachodu, Kanał Żeglowny od północy i północnego wschodu, od południa- Kanał Opatowicki i rzekę Odrę (z późniejszymi zmianami). uchwaly.um.wroc.pl; Biuletyn Urzędowy RMW z 20 grudnia 1999 r. Nr 11, poz.444, 5 czerwca 1998. [dostęp 2014-02-12]. (pol.).
• Wrocławski Węzeł Wodny. [w:] WWW – drogi i szlaki wodne rz. Odry [on-line]. wroclaw.rzgw.gov.pl – Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu. [dostęp 2014-01-16]. (pol.).
• WYKAZ NAZW WÓD PŁYNĄCYCH. [w:] Narodowy gazeter Polski, tom 1. Hydronimy, Część 1. Wody płynące, źródła, wodospady [on-line]. Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych, Główny Urząd Geodezji i Kartografii. [dostęp 2013-12-12]. (pol.).
• Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 31 grudnia 2013 r., woj. dolnośląskie. www.kobidz.pl – Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków. [dostęp 2014-02-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-29)]. (pol.).
• Jednostka Realizacji Projektu Ochrony Przeciwpowodziowej Dorzecza Odry w Regionalnym Zarządzie Gospodarki Wodnej we Wrocławiu: Modernizacja Wrocławskiego Węzła Wodnego. [w:] PLAN ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKIEM, PROJEKT OCHRONY PRZECIWPOWODZIOWEJ DORZECZA ODRY, Komponent B, Kontrakt B2-3. [on-line]. wroclaw.rzgw.gov.pl – Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu, 20 stycznia 2012. [dostęp 2014-03-25]. (pol.).

Linki zewnętrzne

• Odra we Wrocławiu. dolny-slask.org.pl – Wratislaviae Amici. [dostęp 2014-01-23]. (pol.).
• Wrocławski Węzeł Wodny. wroclaw.fotopolska.eu. [dostęp 2014-01-23]. (pol.).