Dwójłomność

„Podwójny” obraz widziany przez dwójłomny kryształ kalcytu
Zjawisko fluorescencji oraz dwójłomności w krysztale kalcytu, oświetlonego niebieskim laserem o długości fali 445 nm

Dwójłomność – zdolność ośrodków optycznych do podwójnego załamywania światła (rozdwojenia promienia świetlnego)[1]. Substancje, dla których zjawisko zachodzi, nazywamy substancjami dwójłomnymi.

Zjawisko dwójłomności odkrył w 1669 roku Rasmus Bartholin, a wyjaśnił Augustin J. Fresnel w pierwszej połowie XIX wieku. Dwójłomność wykazuje wiele substancji krystalicznych, niemal wszystkie ciekłe kryształy (poza tzw. fazą błękitną (ang. blue phase)). Przykładami substancji dwójłomnych mogą być kryształy rutylu i kalcytu.

Miarą dwójłomności jest różnica między współczynnikiem załamania promienia nadzwyczajnego a współczynnikiem załamania promienia zwyczajnego

Wyjaśnienie

Schemat 1. Rozdzielenie się promienia padającego prostopadle na powierzchnię dwójłomnego, jednoosiowego kryształu
Schemat 2. Zasada działania płytek ćwierć- i półfalowych. Oś optyczna kryształu skierowana jest równolegle do powierzchni kryształu. Promień pada prostopadle do tej powierzchni. Po wejściu do kryształu, składowe promieniowania o różnych polaryzacjach rozchodzą się w nim z różnymi prędkościami, ale po tej samej drodze. Następuje więc przesunięcie jednej polaryzacji względem drugiej.
Schemat 3. Wyjaśnienie podwójnego załamania za pomocą zasady Huygensa. Należy zauważyć, że jest to przypadek szczególny – promień nadzwyczajny leży w płaszczyźnie padania.

Zjawisko to wynika z faktu, że substancja jest anizotropowa, co oznacza, że współczynniki przenikalności elektrycznej ε i wynikająca z niego prędkość światła, a co za tym idzie współczynnik załamania światła, w krysztale zależy od kierunku drgań pola elektrycznego fali elektromagnetycznej (polaryzacji fali).

W krysztale takim istnieje oś optyczna. Jest to kierunek, w którym biegnące światło nie rozdziela się na dwa promienie, ponieważ prędkość światła poruszającego się w tym kierunku nie zależy od kierunku polaryzacji. Kierunek tej osi nie zależy od kształtu kryształu. Istnieją kryształy jedno- i dwuosiowe.

Wprowadza się pojęcie: płaszczyzna główna kryształu. Jest to płaszczyzna przechodząca przez dany promień światła i przecinającą go oś optyczną. Innymi słowy jest to płaszczyzna wyznaczona przez dwie proste – zawierającą promień światła oraz oś optyczną. Na schematach jest to płaszczyzna rysunku.

Układ krystalograficzny determinuje optyczne własności substancji. Kryształy trygonalne, tetragonalne i heksagonalne są optycznie jednoosiowe. Kryształy trójskośne, jednoskośne i rombowe są optycznie dwuosiowe. Dla układu regularnego kryształ jest optycznie izotropowy, prędkość fal we wszystkich kierunkach w krysztale jest jednakowa.

Przyczyny mikroskopowe

Istnienie dwójłomności (osi optycznej) w krysztale wynika z jednakowego kierunku ustawienia jego anizotropowych cząsteczek. Cząsteczki takiego kryształu mają zazwyczaj wydłużony kształt i ułożone są regularnie. Oś optyczna jest kierunkiem osi symetrii tych cząsteczek.

Zjawisko dwójłomności może się także pojawić pod wpływem czynników zewnętrznych, jak pole elektryczne (elektrooptyczne zjawisko Kerra) w tym również pole elektryczne samych fotonów (optyczne zjawisko Kerra), pole magnetyczne (zjawisko Faradaya, zjawisko Cottona-Moutona). Wynika to z faktu, że anizotropowe cząsteczki nie są ułożone regularnie, ale mogą posiadać ładunki na swoich końcach (są dipolami), wtedy pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego układają się tak, aby ich momenty dipolowe były równolegle do niego. Zjawisko to wykorzystywane jest w ekranach LCD. Nieuszeregowane cząsteczki mogą być także uporządkowane pod wpływem ściskania lub rozciągania materiału (tak jak pozwijane nitki prostują się, kiedy są rozciągane).

Promień zwyczajny i nadzwyczajny

W krysztale jednoosiowym podczas załamania promień wchodzący do kryształu rozdziela się na dwa. Jeden z nich to promień zwyczajny, spełnia on prawo Snelliusa, leży w płaszczyźnie padania, oznaczany jest symbolem (ang. ordinary). Dla tego promienia kierunek drgań pola elektrycznego jest prostopadły do jego płaszczyzny głównej.

Drugi promień to promień nadzwyczajny. Nazywa się go tak, bo w ogólności nie spełnia on prawa Snelliusa, oznacza się go przez (fr. extraordinaire). Promień ten nie musi leżeć w płaszczyźnie padania. Co więcej – może się załamać nawet wówczas, gdy promień pada prostopadle do powierzchni kryształu. To w jaki sposób zmieni on kierunek przy takim padaniu, zależy od kierunku osi optycznej w krysztale. Nie załamie się, jeśli oś optyczna jest prostopadła lub równoległa do powierzchni, na którą pada promień. Dla promienia nadzwyczajnego kierunek drgań pola elektrycznego jest równoległy do jego płaszczyzny głównej. Warto zauważyć, że ponieważ płaszczyzny główne obu promieni mogą być inne, polaryzacje obu promieni nie muszą być do siebie prostopadłe. W krysztale dwuosiowym oba promienie zachowują się jak promienie nadzwyczajne.

Zasada Huygensa a dwójłomność

Zasada Huygensa jest spełniona w krysztale dwójłomnym jednoosiowym, z tym, że dla promieni nadzwyczajnych punkty nie emitują fal kulistych, ale fale elipsoidalne. Jest to elipsoida z osią symetrii wyznaczoną przez oś optyczną przechodzącą przez emitujący punkt. Wynika to z faktu, że prędkość promienia nadzwyczajnego jest różna w różnych kierunkach. Dla promienia zwyczajnego jest taka sama we wszystkich kierunkach, emitowana jest więc fala kulista. Jeśli prędkość światła promienia nadzwyczajnego wzdłuż prostej prostopadłej do osi optycznej jest mniejsza od prędkości światła promienia zwyczajnego, to kryształ taki nazywa się optycznie dodatnim. Widać, że wtedy współczynniki załamania promienia nadzwyczajnego spełniają warunek: jest większy od współczynnika promienia zwyczajnego Jeśli ta prędkość jest większa, kryształ jest optycznie ujemny, a jest nie większe niż

Dzięki zasadzie Huygensa widać też, dlaczego prawo Snelliusa nie jest spełnione dla promienia nadzwyczajnego i dlaczego promień może się załamać, padając prostopadle na powierzchnię kryształu.

Dla kryształu dwuosiowego emitowane są elipsoidy o trzech różnych osiach, dla których podaje się trzy różne współczynnik załamania (dwa wzdłuż obu osi i jeden dla kierunku prostopadłego do nich).

Oznaczenia użyte w schematach

  • Najcieńsza linia wskazuje kierunek osi optycznej kryształu.
  • Kropki i kreski symbolizują kierunek polaryzacji fali elektromagnetycznej, kropki to polaryzacja prostopadła do powierzchni rysunku, a kreski to polaryzacja równoległa.
  • Linie przerywane symbolizują czoło fali.
  • Okręgi i elipsy to przykładowe fale cząstkowe narysowane, aby ukazać działanie zasady Huygensa.

Wyprowadzenie z równań Maxwella

Najogólniej dwójłomność można określić przyjmując, że współczynnik przenikalności elektrycznej i współczynnik załamania światła są tensorami. Bazą są tu wektory własne, co nie zmniejsza ogólności równań

  (1)

Rozważmy rozchodzenie się w takim ośrodku fali płaskiej:

  (2)

gdzie promień wektora wodzącego, a to czas. Wtedy wektor falowy i pulsacja fali muszą spełnić równania Maxwella

  (3a)
  (3b)

gdzie to prędkość światła w próżni. Podstawienie równania (2) do 3a-b prowadzi do następujących warunków:

  (4a)
  (4b)

Aby znaleźć dozwolone wartości podstawiamy i rozpisujemy wektory i w bazie

Wtedy równanie 4a rozkłada się na układ równań:

   (5a)
  (5b)
   (5c)

Będzie on miał rozwiązanie jeśli wyznacznik macierzy będzie równy zero:

  (6)

Po przekształceniu:

  (7)

Dla kryształów jednoosiowych, gdzie i można to równania przekształcić do:

  (8)

Pierwsza część równania definiuje sferę – tak rozchodzi się promień normalny, druga część to elipsoida – tak rozchodzi się promień nadzwyczajny.

Dla substancji dwuosiowych równanie (7) nie może być przekształcone w taki sposób i opisuje bardziej skomplikowaną parę powierzchni.

Przykłady substancji dwójłomnych

Dane dla światła o długości fali około 590 nm (okolice światła żółtego),

Substancja jednoosiowanoneΔn
beryl1,6021,557-0,045
kalcyt CaCO31,6581,486-0,172
kalomel Hg2Cl21,9732,656+0,683
lód H2O1,3091,313+0,014
niobian litu LiNbO32,2722,187-0,085
fluorek magnezu MgF21,3801,385+0,006
kwarc SiO21,5441,553+0,009
rubin Al2O31,7701,762-0,008
rutyl TiO22,6162,903+0,287
perydot1,6901,654-0,036
szafir Al2O31,7681,760-0,008
azotan sodu NaNO31,5871,336-0,251
turmalin1,6691,638-0,031
cyrkon (wsp. maksymalny) ZrSiO41,9602,015+0,055
cyrkon (wsp. minimalny) ZrSiO41,9201,967+0,047


Substancja dwuosiowa
boraks1,4471,4691,472
sól gorzka MgSO4·7H2O1,4331,4551,461
mika, biotyt1,5951,6401,640
mika, muskowit1,5631,5961,601
oliwin (Mg, Fe)2SiO1,6401,6601,680
perowskit CaTiO32,3002,3402,380
topaz1,6181,6201,627
uleksyt1,4901,5101,520

Zastosowanie

Zjawisko znajduje zastosowanie w produkcji materiałów polaryzujących (np. pryzmatu Nicola), między innymi półfalówek, ćwierćfalówek i ekranów LCD. Dwójłomność odgrywa także dużą rolę w optyce nieliniowej (może być wywołana poprzez duże natężenie światła).

Szczególne miejsce zajmują dwójłomne światłowody, zarówno klasyczne jak fotoniczne[2]. Spośród klasycznych najczęściej stosuje się włókna z eliptycznym płaszczem lub rdzeniem oraz światłowody typu PANDA lub Bow-tie. W przypadku światłowodów fotonicznych (HB-PCF) Photonic crystal fiber najczęściej anizotropię optyczną uzyskuje się przez odpowiednią konstrukcję komórki podstawowej płaszcza fotonicznego, dobór kształtu rdzenia oraz kształtu włókna[3][4][5][6][7][8][9]. Światłowody o własnościach polaryzacyjnych stosowane są w czujnikach naprężeń, skrętu, ciśnienia i temperatury[10][11]. Dobrym przykładem może być zawierający odcinek światłowodu dwójłomnego interferometr Sagnaca wykorzystywany zarówno w telekomunikacji, jak i w sensoryce światłowodowej [6].

Dwójłomność minerałów ma zasadniczy wpływ (obok grubości preparatu) na ich barwy interferencyjne obserwowane w tzw. płytkach cienkich (preparatach mikroskopowych o grubości 0,02 mm, wykorzystywanych przez geologów i petrologów). Określenie rodzaju barw interferencyjnych i dwójłomności umożliwia identyfikację minerałów w płytkach cienkich[12].

Zobacz też

Przypisy

  1. Dwójłomność, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-07-23].
  2. dwójłomność i inne zjawiska optyczne. igf.fuw.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-24)]..
  3. M.J. Steel, T.P. White, C. Martijn de Sterke, R.C. McPhedran, L.C. Botten, Symmetry and degeneracy in mictrosructured optical fibers, Opt. Lett. 26 (2001), s. 488–490.
  4. N. Florous, K. Saitoh, M. Koshiba, A novel approach for designing photonic crystal fiber splitters with polarizationindependent propagation characteristics, Opt. Express, 13, (2005), 19, s. 7365–7373.
  5. J. Wang, Ch. Jiang, W. Hu, M. Gao, High birefringence photonic bandgap fiber with elliptical air holes, Elsevier, Optical Fiber Technology 12, (2006), s. 265–267.
  6. L. Wang, D. Yang, Highly birefringent elliptical-hole rectangularlattice photonic crystal fibers with modified air holes near the core, Opt. Express, 15, (2007), 14, s. 8892.
  7. M. Szpulak, T. Martynkien, W. Urbańczyk, J. Wójcik, Dwójłomne włókno fotoniczne o zwiększonej czułości na ciśnienie, X Konf. TAL 2006, T. 1, s. 250–255.
  8. C. Kaczmarek, Światłowodowy czujnik siły bazujący na interferometrze Sagnaca z dwójłomnym światłowodem fotonicznym, „Elektronika” nr 11/2012.
  9. przykład realizacji włókna HB-PCF.
  10. dwójłomne włókna fotoniczne – aspekty parametrów konstrukcyjnych. kns.b2me.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-03)]..
  11. czułość na zmiany ciśnienia i temperatury włókien HB-PCF.
  12. Penkala 1983 ↓.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Birefringence-scheme1.svg
Autor: Sfu, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Schemat przedstawia załamanie światła w krysztale dwójłomnym. Zjawisko wyjaśnione jest przy pomocy zasady Huygensa. Widać załamanie promienia padającego normalnie na kryształ.

Oznaczenia użyte w schematach:

  • Najcieńsza linia wskazuje kierunek osi optycznej kryształu.
  • Linie z kreskami i/lub kropkami do promienie świetlne. Kropki i kreski symbolizują kierunek polaryzacji fali elektromagnetycznej.
    • kropki to polaryzacja prostopadła do powierzchni rysunku
    • kreski to polaryzacja równoległa.
  • e - promień nadzwyczajny.
  • o - promień zwyczajny.
  • Linie przerywane symbolizują czoło fali.
  • Okręgi i elipsy to przykładowe fale cząstkowe, narysowane aby ukazać działanie zasady Huygensa.
Birefringence-scheme2.svg
Autor: Sfu, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Schemat przedstawia zasadę działania płytek ćwierć i półfalowych. Oś optyczna kryształu skierowana jest równolegle do powierzchni kryształu.

Oznaczenia użyte w schematach:

  • Najcieńsza linia wskazuje kierunek osi optycznej kryształu.
  • Linie z kreskami i/lub kropkami do promienie świetlne. Kropki i kreski symbolizują kierunek polaryzacji fali elektromagnetycznej.
    • kropki to polaryzacja prostopadła do powierzchni rysunku
    • kreski to polaryzacja równoległa.
  • e — promień nadzwyczajny.
  • o — promień zwyczajny.
  • Linie przerywane symbolizują czoło fali.
  • Okręgi i elipsy to przykładowe fale cząstkowe, narysowane aby ukazać działanie zasady Huygensa.
Birefringence-scheme3.svg
Autor: Sfu, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Schemat przedstawia podwójne załamanie w krysztale dwójłomnym.

Oznaczenia użyte w schematach:

  • Najcieńsza linia wskazuje kierunek osi optycznej kryształu.
  • Linie z kreskami i/lub kropkami do promienie świetlne. Kropki i kreski symbolizują kierunek polaryzacji fali elektromagnetycznej.
    • kropki to polaryzacja prostopadła do powierzchni rysunku
    • kreski to polaryzacja równoległa.
  • e - promień nadzwyczajny.
  • o - promień zwyczajny.
  • Linie przerywane symbolizują czoło fali.
  • Okręgi i elipsy to przykładowe fale cząstkowe, narysowane aby ukazać działanie zasady Huygensa.