Dyḗus

Niebo stepu środkowoazjatyckiego

*Dyḗus (dosł. „bóg jasnego nieba”), także *Dyḗus ph₂tḗr (dosł. „bóg-ojciec jasnego nieba”)[1][2] – zrekonstruowane imię boga dziennego nieba w mitologii praindoeuropejskiej. *Dyēus był jasnym niebem dnia, wyobrażano go sobie jako boską istotę oraz jako siedzibę bogów, *deywṓs. Kojarzony z rozległym, dziennym niebem i żyznymi deszczami, *Dyēus był często łączony z *Dʰéǵʰōm, Matką Ziemią, w relacji jedności i kontrastu.

Tak jak inne zrekonstruowane bóstwa, *Dyēus nie ma potwierdzenia w źródłach pisanych czy archeologii, lecz został zrekonstruowany na podstawie tradycji występujących w kulturach indoeuropejskich, takich jak: wedyjska, irańska, rzymska, grecka, frygijska, messapijska, tracka, iliryjska, albańska, hetycka czy bałtyjska[3][2].

Imię

Etymologia

Boskie imię *Dyēus pochodzi od korzenia *dyeu-, oznaczającego „dzienne niebo” lub „jasność dnia” (w przeciwieństwie do ciemności nocy), ostatecznie wywodzącego się z rdzenia *di lub *dei- („świecić, być jasnym”)[1][4]. Wyrazy bliskoznaczne w językach indoeuropejskich znaczeniowo obracają się wokół koncepcji „dnia”, „nieba” i „bóstwa” a fakt, że dzielą wspólny rdzeń *dyeu sugeruje, że *Dyēus był postacią boską związaną z jasnym, dziennym niebem[1][4].

Rdzeń *deynos („dzień”), interpretowany jako derywacja wsteczna rdzenia *deywós, ma pokrewne wyrazy bliskoznaczne w sanskrycie wedyjskim: divé-dive („dzień po dniu”), łacinie diēs („dzień”) oraz Dies (bogini, uosobienie dnia, odpowiedniczka greckiej Hemery), hetyckim siwat („dzień”), palajskim Tiyat- („Słońce, dzień”), starogreckim endios („południe”), staroormiańskim tiw (տիւ, „jasny dzień”), staroirlandzkim noenden („okres dziewięciu dni”), walijskim heddyw („dziś, dzisiaj”)[5][6], czy w słowiańskim Południca[7][8].

Grecka bogini Pandeia lub Pandia (Πανδεία, Πανδία, „cała jasność”) mogła być innym imieniem dla bogini księżyca Selene[9], lecz jej imię nadal zachowuje rdzeń *di-/*dei- „świecić, być jasnym”[10].

Epitety

Najczęstszym epitetem określającym *Dyēus'a jest „ojciec” (*ph₂tḗr). Określenie „Ojciec Dyēus” zachowało się w wedyjskim Dyáuṣ Pitṛ́, greckim Zeus Patēr, illiryjskim Dei-pátrous, łacińskim Jupiter (*Djous patēr), nawet w postaci „tato, tata” w scytyjskim Papaios dla Zeusa, lub palajskim wyrażeniu Tiyaz papaz[11]. Epitet *Ph₂tḗr Ǵenh₁-tōr („Ojciec Rodzic”) jest również poświadczony w wedyjskiej, irańskiej, greckiej i prawdopodobnie rzymskiej tradycji[12].

Rola

*Dyēus był Niebiem lub Dniem uważanym też za boską istotę, siedzibą bogów – Niebiosami[13]. Jako brama do bóstw i ojciec zarówno Boskich Bliźniąt, jak i bogini świtu (*Hₐéusōs), *Dyēus był czołowym bóstwem w panteonie praindoeuropejskim[14][15], prawdopodobnie nie był jednak ich władcą ani posiadaczem najwyższej władzy, jak Zeus i Jowisz[13].

Oprócz tego że *Dyēus związany był z jasnym i rozległym niebem, związany był także z pochmurną pogodą, co poświadczone jest w wedyjskich i greckich formułach deszcz *Dyēus'a[16]. Mimo że kilku kontynuatorów *Dyēusa to bóstwa gromowładne, takie jak Zeus i Jowisz, uważa się, że jest to późny rozwój wyłączny dla tradycji śródziemnomorskich, prawdopodobnie wywodzący się z synkretyzmu z bóstwami Kananejczyków i praindoeuropejskiego boga *Perkwunos'a[17].

Ze względu na swoją niebiańską naturę, *Dyēus jest często opisywany jako „wszechwidzący” lub „z szeroką wizją” w mitach indoeuropejskich. Jednak jest mało prawdopodobne, że był on odpowiedzialny za nadzór nad sprawiedliwością i prawością, jak to było w przypadku Zeusa lub Indyjsko-Irańskiego duetu Mitra-Waruna, ale mógl uczestniczyć jako świadek przysięgi i traktatów[18]. Praindouropejczycy wizualizowali również słońce jako „lampę *Dyēus'a” lub „oko *Dyēus'a”, widziane w różnych tradycjach: „lampa boga” w Medes Eurypidesa, „niebiańska świeca” w Beowulf, „ziemia pochodni Hattiego” (bogini słońca miasta Arinna) w modlitwie hetyckiej[19], Helios jako oko Zeusa[20][21], Hwar-khszaeta jako oko Ahura Mazdy, i słońce jako „oko Boże” w rumuńskim folklorze[22].

Małżonka

*Dyēus jest często łączony z *Dʰéǵʰōm, boginią Ziemi i opisywany jako jednoczący się z nią w celu zapewnienia wzrostu i utrzymania życia na Ziemi; Ziemia zachodzi w ciążę, gdy deszcz pada z nieba[23][15]. Kontrastem jest również relacja między Ojcem Niebem (*Dyēus Ph₂tḗr) a Matką Ziemią (*Dʰéǵʰōm Méhₐtēr): ta ostatnia jest przedstawiona jako rozległe i ciemne miejsce zamieszkania śmiertelników, położone poniżej jasnej siedziby bogów[24]. Według Jacksona, jako że bóg gromowładny często kojarzy się z zapładniającymi deszczami, *Dʰéǵʰōm może być bardziej odpowiednim partnerem *Perkwunos'a niż *Dyēus'a[25].

Podczas gdy *Hₐéusōs i Boskie Bliźnięta są ogólnie uważane za potomstwo samego *Dyēusa[26], niektórzy uczeni zaproponowali, aby małżonkę boga zrekonstruować jako *Diwōnā lub *Diuōneh₂[27][28], z Dione, żoną Zeusa, jako prawdopodobną kontynuatorką. To echo tematyczne pojawiać się może także w tradycji wedyjskiej, gdzie żona Indry, Indrani, wykazuje podobny zazdrosny i kłótliwy charakter pod wpływem prowokacji. Inną kontynuatorką może być Dia, śmiertelniczka, która zjednoczyła się z Zeusem w jednym z mitów. Historia ta kończy się stworzeniem centaurów ze związku męża Dia, Iksjona, z Herą, żoną Zeusa[26]. Inne imię żeńskie wywodzące się od *Dyeus'a można znaleźć w mykeńskiej Diwii, poświadczonej w drugiej połowie drugiego tysiąclecia p.n.e. i która prawdopodobnie przetrwała w pamfilskim dialekcie Azji Mniejszej[29][30][31]. Rekonstrukcja opiera się jednak tylko na tradycji greckiej – i w mniejszym stopniu na tradycji wedyckiej – i dlatego nie jest pewna[26].

Mallory i Adams uważają, że mimo iż żeńskie boginie (Hera, Juno, Frigg, Śakti) mają wspólny związek z małżeństwem i płodnością, to „funkcje te są zbyt ogólne, by można było założyć, że istniała odrębna praindoeuropejska bogini-żona, a wiele z tych żon stanowi prawdopodobnie asymilację wcześniejszych bogiń, które mogły nie mieć nic wspólnego z małżeństwem”[32].

Świadectwa

Głowa Zeusa w wieńcu laurowym, 360–340 r. p.n.e.

Bezpośrednio od „bóg”

Epitet „Ojciec Niebo”

Rzymski bóg Jowisz (Iovis-pater), 1811.

W niektórych tradycjach zastąpiono epitet *ph₂ter słowem dziecięcym tata, tatuś:

Ślady w innych tradycjach są mniej pewne:

  • Hetycki: attas Isanus – „Ojciec Bóg-słońce”, imię boga nieba zostało zastąpione bogiem słońca zapożyczonego od Hatytów, ale oryginalna struktura formuły pozostała nienaruszona[14]
  • Łotewski: Debess tēvs – „Ojciec Nieba”[2]
  • Staronodyjski: Óðinn Alföðr – „Odyn Wszechojciec” lub „Odyn Ojciec Wszystkich”[67][68]
  • Rosyjski: Stribog (Стрибог) – „Bóg Ojciec”[2]
  • Albański: Zot – „Pan” lub „Bóg”, epitet Zojza, Boga Nieba (na ogół uważa się że pochodzi z praalbańskiego *dźie̅ů a(t)t- „niebiański ojciec”[57][69][70][71], jednakże zaproponowano też rekonstrukcję *w(i)tš- pati- „pan domu”)[72][73]

Od „Niebiański”

Germański bóg Týr, 1895.

Ślady w innych tradycjach są mniej pewne:

Inne pokrewne wywodzące się od słowa *diwyós (*dyeu „niebo” + yós, przyrostek tematyczny) są poświadczone w następujących tradycjach:[112]

Wpływy

W miarę ewolucji panteonów poszczególnych mitologii związanych z religią praindoeuropejską, atrybuty *Dyēus'a zdają się być redystrybuowane do innych bóstw. W mitologii greckiej i rzymskiej, *Dyēus był głównym bogiem, podczas gdy etymologiczny kontynuator *Dyēus'a w mitologii wedyjskiej stał się bogiem bardzo abstrakcyjnym, a jego pierwotna wyeksponowana pozycja nad innymi bóstwami w dużej mierze osłabła[14][3].

W pewnym momencie Prasłowianie, podobnie jak niektóre ludy irańskie po reformie zaratusztriańskiej, zdemonizowały słowiańskiego kontynuatora *Dyēus'a (porzucając jednocześnie to słowo w znaczeniu „niebo” (zachowując jednak słowo dzień) oraz porzucając imiona innych bogów praindoeuropejskich, zastępując je nowymi imionami słowiańskimi lub irańskimi), jednocześnie nie zastępując go żadnym innym konkretnym bogiem, co nastąpiło w wyniku kontaktów kulturowych z ludami irańskimi w pierwszym tysiącleciu p.n.e. *Dyēus po demonizacji przez Słowian może mieć dwie kontynuacje: *divo („rzecz dziwna” → „cud”) i *divъ („demon”)[119]. Efektem tej demonizacji mogą być ogólnosłowiańskie demony np. dziwożona, czy dziw (diw) występujący w Słowie o wyprawie Igora[120][121]. Według niektórych badaczy przynajmniej część cech *Dyēus'a mógł przejąc Swaróg (Urbańczyk: Słońce Dadźbóg – ogień niebiański, Swarożyc – ogień ziemski, Swaróg – niebo, błyskawica)[122][123]. Helmold wspomina, że Słowianie mieli też wierzyć w boga w niebie, który zajmuje się tylko sprawami niebiańskimi i rozkazuje innym bogom[124].

W tradycjach nieindoeuropejskich

*deiwós zostało zapożyczone do różnych nieindoeuropejskich języków, np. estoński taevas lub fiński taivas, oba znaczące „niebo”, zapożyczone z języków bałtyjskich[1][125]. W mitologii tureckiej Tengri przedstawiany jest jako Ojciec Niebieski, a Mircea Eliade zauważa, że „morfologicznie i w ogólnym zarysie, religia indoeuropejska przypomina religię turko-tatarską – prymat Boga Niebieskiego, nieobecność lub niewielkie znaczenie bogiń, kult ognia itd.”[126].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h West 2007 ↓, s. 167.
  2. ↑ a b c d e f g Mallory i Adams 2006 ↓, s. 431.
  3. ↑ a b c d West 2007 ↓, s. 166–171.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Mallory i Adams 2006 ↓, s. 408–409.
  5. ↑ West 2007 ↓, s. 167–168.
  6. ↑ de Vaan 2008 ↓, s. 170.
  7. ↑ Dixon-Kennedy 1998 ↓, s. 227.
  8. ↑ Máchal, Jan (1918). "Slavic Mythology". In L. H. Gray (ed.). The Mythology of all Races. III, Celtic and Slavic Mythology. Boston. p. 267.
  9. ↑ Robin Hard, H. J. Rose: The Routledge Handbook of Greek Mythology: Based on H.J. Rose's "Handbook of Greek Mythology". Routledge, 2004, s. 46. ISBN 978-0-415-18636-0. (ang.).
  10. ↑ Fairbanks, Arthur. The Mythology of Greece and Rome. New York: D. Appleton–Century Company. 1907. p. 162. Regarding the meaning of "Pandia", Kerenyi (Kerenyi, Karl. The Gods of the Greeks. Thames & Hudson. 1951), p. 197, says: '"the entirely shining" or the "entirely bright"— doubtless the brightness of nights of full moon.'
  11. ↑ a b c West 2007 ↓, s. 171.
  12. ↑ Jackson 2002 ↓, s. 71.
  13. ↑ a b West 2007 ↓, s. 168.
  14. ↑ a b c Mallory i Adams 1997 ↓, s. 230–231.
  15. ↑ a b Mallory i Adams 2006 ↓, s. 432.
  16. ↑ West 2007 ↓, s. 169.
  17. ↑ Miranda J. Green. Pagan Celtic Religion: Archaeology and Myth. „Transactions of the Honourable Society of the Cymmrodorion”, s. 13–28, 1990. 
  18. ↑ West 2007 ↓, s. 171–175.
  19. ↑ West 2007 ↓, s. 195.
  20. ↑ David Sick. Mit(h)ra(s) and the Myths of the Sun. „Numen”. 51 (4), s. 432–467, 2004. DOI: 10.1163/1568527042500140. ISSN 1568-5276. (ang.). 
  21. ↑ Ljuba Merlina Bortolani: Magical Hymns from Roman Egypt: A Study of Greek and Egyptian Traditions of Divinity. Cambridge University Press, 2016. ISBN 978-1-316-67327-0. (ang.).
  22. ↑ Doina Ionescu, Cristiana Dumitrache. The Sun Worship with the Romanians. „Romanian Astronomical Journal”. 22 (2), s. 155–166, 2012. Bibcode: 2012RoAJ...22..155I. 
  23. ↑ West 2007 ↓, s. 180–181, 191.
  24. ↑ West 2007 ↓, s. 178–179.
  25. ↑ Jackson 2002 ↓, s. 80–81.
  26. ↑ a b c West 2007 ↓, s. 192–193.
  27. ↑ George E. Dunkel. Vater Himmels Gattin. „Die Sprache”. 34, s. 1–26, 1988–1990. 
  28. ↑ Jackson 2002 ↓, s. 72–74.
  29. ↑ Ventris, Michael; Chadwick, John. Documents in Mycenaean Greek. Cambridge at the University Press. 1956. p. 125.
  30. ↑ Jan N. Bremmer: Gods of Ancient Greece: Identities and Transformations: Identities and Transformations. Jan N. Bremmer, Andrew Erskine. Edinburgh University Press, 2010. ISBN 978-0-7486-4289-2. (ang.).
  31. ↑ Skelton, Christina. Greek-Anatolian Language Contact and the Settlement of Pamphylia. Classical Antiquity. Vol. 36, Issue 1. The Regents of the University of California. 2017. pp. 104-105. ISSN 0278-6656
  32. ↑ Mallory i Adams 1997 ↓, s. 124.
  33. ↑ a b c Lubotsky, Alexander. "Indo-Aryan Inherited Lexicon". Indo-European Etymological Dictionary Project. Uniwersytet w Lejdzie. See entries dyáv- and devá- (online database).
  34. ↑ Hervey De Witt Griswold: The Religion of the Rigveda. H. Milford, Oxford University Press, 1923, s. 113. ISBN 978-8120807457. (ang.).
  35. ↑ a b c d e f de Vaan 2008 ↓, s. 315.
  36. ↑ a b Beekes 2009 ↓, s. 498–499.
  37. ↑ Angelos Chaniotis, Eftychia Stavrianopoulou. Epigraphic Bulletin for Greek Religion 1993-1994. „Kernos. Revue internationale et pluridisciplinaire de religion grecque antique”, s. 269, 1997. ISSN 0776-3824. (ang.). 
  38. ↑ Marguerite Yon. Le culte impérial à Salamine. „Cahiers du Centre d'Études Chypriotes”. 39 (1), s. 300, 2009. DOI: 10.3406/cchyp.2009.929. 
  39. ↑ Sabine Fourrier. Lieux de culte à Salamine à l'époque des royaumes. „Cahiers du Centre d'Études Chypriotes”. 45 (1), s. 216, 2015. DOI: 10.3406/cchyp.2015.1635. 
  40. ↑ Yon, Marguerite. La ville de Salamine. Fouilles françaises 1964-1974 / The town of Salamis. French excavations 1964-1974. In: Kinyras : L'Archéologie française à Chypre / French Archaeology in Cyprus Table ronde tenue à Lyon, 5-6 novembre 1991 / Symposium held in Lyons November 5th-6th 1991 Lyon : Maison de l'Orient et de la Méditerranée Jean Pouilloux, 1993. p. 145. (Travaux de la Maison de l'Orient, 22) www.persee.fr/doc/mom_0766-0510_1993_act_22_1_1796
  41. ↑ a b c d e f Wodtko, Irslinger i Schneider 2008 ↓, s. 70–71.
  42. ↑ West 2007 ↓, s. 166–167.
  43. ↑ Buck, Carl Darling. Comparative Grammar of Greek and Latin. Chicago, Illinois: The University of Chicago Press. 1933. p. 203.
  44. ↑ Witczak, Krzysztof T. (1999). "On the Indo-European origin of two Lusitanian theonyms (laebo and reve)". Emerita. 67 (1): p. 71. doi:10.3989/emerita.1999.v67.i1.185. ISSN 1988-8384.
  45. ↑ Watkins 1995 ↓, s. 214–216.
  46. ↑ Blanca María Prósper. The instrumental case in the thematic noun inflection of Continental Celtic. „Historische Sprachforschung / Historical Linguistics”. 124, s. 250–267, 2011. DOI: 10.13109/hisp.2011.124.1.250. ISSN 0935-3518. JSTOR: 41553575. 
  47. ↑ Stefan Weinstock. Two Archaic Inscriptions from Latium. „The Journal of Roman Studies”. 50 (1–2), s. 112–118, 1960. DOI: 10.2307/298293. ISSN 0075-4358. JSTOR: 298293. 
  48. ↑ Kloekhorst 2008 ↓, s. 766–767.
  49. ↑ a b c Kloekhorst 2008 ↓, s. 763.
  50. ↑ a b c d e f g h i j k l West 2007 ↓, s. 120.
  51. ↑ a b De Simone 2017 ↓, s. 1843.
  52. ↑ a b c West 2007 ↓, s. 166.
  53. ↑ Mann 1952 ↓, s. 32.
  54. ↑ Feizi 1929 ↓, s. 82.
  55. ↑ West 2007 ↓, s. 167, 243.
  56. ↑ Mallory i Adams 1997 ↓, s. 408–409, 582.
  57. ↑ a b Treimer 1971 ↓, s. 31–33.
  58. ↑ Lubotsky, Alexander M. (2004). "The Phrygian Zeus and the problem of the "Lautverschiebung"". In: Historische Sprachforschung 117(2): 229-237. [1]
  59. ↑ Ricl, Marijana. "Current Archaeological and Epigraphic Research in the Region of Lydia". In: L'Anatolie des peuples, des cités et des cultures (IIe millénaire av. J.-C. – Ve siècle ap. J.-C.). Colloque international de Besançon - 26-27 novembre 2010. Volume 2. Approches locales et régionales. Besançon: Institut des Sciences et Techniques de l'Antiquité, 2013. pp. 189-195. (Collection « ISTA », 1277) www.persee.fr/doc/ista_0000-0000_2013_act_1277_2_3751
  60. ↑ Melchert, Harold Craig. Anatolian Historical Phonology. Amsterdam: Editions Rodopi B. V. 1994. p. 351. ISBN 90-5183-697-X
  61. ↑ Witczak, K. T. 1992-3: "Two Bithynian Deities in the Old and New Phrygian Inscriptional Texts". In: Folia Orientalia 29: pp. 265-271. [2]
  62. ↑ Wissowa, Georg (1902). Religion und Kultus der Römer. C. H. Beck. p. 100. See Aulus Gellius, Attic Nights 5,12 (Loeb Classical Library).
  63. ↑ Eric P. Hamp: Festschrift for Eric P. Hamp. Douglas Q. Adams. Wyd. 25. T. 1. Institute for the Study of Man, 1997, s. 148. ISBN 978-0-941694-62-9. (ang.).
  64. ↑ Mallory i Adams 1997 ↓, s. 130.
  65. ↑ a b c Mallory i Adams 1997 ↓, s. 231.
  66. ↑ a b c Delamarre 2003 ↓, s. 134.
  67. ↑ William A. Chaney: The Cult of Kingship in Anglo-Saxon England: The Transition from Paganism to Christianity. University of California Press, 1970, s. 34. ISBN 978-0-520-01401-5. (ang.).
  68. ↑ Kevin J. Wanner: Snorri Sturluson and the Edda: The Conversion of Cultural Capital in Medieval Scandinavia. University of Toronto Press, 2008, s. 157. ISBN 978-0-8020-9801-6. (ang.).
  69. ↑ Mann 1977 ↓, s. 72.
  70. ↑ Demiraj 1997 ↓, s. 431–432.
  71. ↑ Curtis 2017 ↓, s. 1746, 1757, 2254.
  72. ↑ Mallory i Adams 1997 ↓, s. 348.
  73. ↑ Orel 1998 ↓, s. 526.
  74. ↑ Ringe 2006 ↓, s. 14.
  75. ↑ Mallory i Adams 1997 ↓, s. 536.
  76. ↑ Kim 2017 ↓, s. 1980.
  77. ↑ a b Derksen 2015 ↓, s. 128.
  78. ↑ a b Endre Bojtár: Foreword to the Past: A Cultural History of the Baltic People. Central European University Press, 1999, s. 280–281. ISBN 978-963-9116-42-9. (ang.).
  79. ↑ Britannica Encyclopedia of World Religions. Wendy Doniger. Encyclopaedia Britannica, 2006, s. 711. ISBN 978-1-59339-266-6. (ang.).
  80. ↑ Jonas Vaiškūnas. The Moon in Lithuanian Folk Tradition. „Folklore”. 32, s. 157–158, 2006. DOI: 10.7592/FEJF2006.32.moon. 
  81. ↑ a b c d Kroonen 2013 ↓, s. 519.
  82. ↑ a b West 2007 ↓, s. 167 n. 8.
  83. ↑ a b Simek 1996 ↓, s. 337.
  84. ↑ a b West 2007 ↓, s. 120 n. 1.
  85. ↑ Marold 1992 ↓, s. 714.
  86. ↑ Lecouteux 2016 ↓.
  87. ↑ a b c d e f de Vaan 2008 ↓, s. 167.
  88. ↑ Lehmann 1986 ↓, s. 352.
  89. ↑ Hunt, Ailsa. Reviving Roman Religion: Sacred Trees in the Roman World. Cambridge Classical Studies. Cambridge: Cambridge University Press. 2016. pp. 148-149 (footnote nr. 92). ISBN 978-1-107-15354-7
  90. ↑ Alain Rey: Dictionnaire Historique de la langue française. Nathan, 2011, s. 1079. ISBN 978-2-321-00013-6. (fr.).
  91. ↑ Woodard, Roger D. Myth, Ritual, and the Warrior in Roman and Indo-European Antiquity. Cambridge University Press. 2013. p. 197. ISBN 978-1-107-02240-9
  92. ↑ Baldi, Phillip. The Foundations of Latin. New York: Mouton de Gruyter. 2002. pp. 140-142. ISBN 3-11-016294-6
  93. ↑ a b c Matasović 2009 ↓, s. 96–97.
  94. ↑ a b c d Delamarre 2003 ↓, s. 142–143.
  95. ↑ a b c Delamarre 2003 ↓, s. 142.
  96. ↑ John Rhys: Celtic Folklore. Cambridge University Press, 2016, s. 441. ISBN 978-1-108-07909-9. (ang.).
  97. ↑ F. T. Wainwright. Cledemutha. „The English Historical Review”. 65 (255), s. 203–212, 1950. DOI: 10.1093/ehr/LXV.CCLV.203. ISSN 0013-8266. JSTOR: 554934. 
  98. ↑ Alan G. James: The Brittonic Language in the Old North: A Guide to the Place-name Evidence. T. Volume 2: Guide to the Elements. 2014, s. 139.
  99. ↑ Sharon P. MacLeod. Mater Deorum Hibernensium: Identity and Cross-Correlation in Early Irish Mythology. „Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium”. 18/19, s. 340–384, 1998. ISSN 1545-0155. JSTOR: 20557350. 
  100. ↑ Alastair Strang. Explaining Ptolemy's Roman Britain. „Britannia”. 28, s. 1–30, 1997. DOI: 10.2307/526763. ISSN 0068-113X. JSTOR: 526763. 
  101. ↑ Christian Marx. Rectification of position data of Scotland in Ptolemy's Geographike Hyphegesis. „Survey Review”. 46 (337), s. 231–244, 2014. DOI: 10.1179/1752270613Y.0000000085. arXiv:1511.06691. ISSN 0039-6265. (ang.). 
  102. ↑ West 2007 ↓, s. 216.
  103. ↑ Carmichael, Alexander. Carmina gadelica: hymns and incantations with illustrative notes on words, rites, and customs, dying and obsolete. Edinburgh; London: Oliver and Boyd. 1928. pp. 316–317.
  104. ↑ Rudnyckyj 1978 ↓, s. 79.
  105. ↑ Gołąb 1992 ↓, s. 52.
  106. ↑ a b Sakhno 2017 ↓, s. 1577.
  107. ↑ a b Derksen 2008 ↓, s. 108.
  108. ↑ Jakobson 1962 ↓, s. 228.
  109. ↑ Krzysztof T. Witczak. On the Indo-European origin of two Lusitanian theonyms (laebo and reve). „Emerita”. 67 (1), s. 65–73, 1999. DOI: 10.3989/emerita.1999.v67.i1.185. ISSN 1988-8384. (ang.). 
  110. ↑ FERNANDES, Luís S.; CARVALHO, Pedro Sobral de; FIGUEIRA, Nádia (2009). “Divindades indígenas numa ara inédita de Viseu”. Acta Palaeohispanica X [Actas do X Colóquio sobre Línguas e culturas Paleo-hispânicas]. Paleohispanica, 9, 2009, pp. 143-155. ISSN 1578-5386 (in Portuguese)
  111. ↑ d'Encarnação, José. "Testemunhos Recentes de Teónimos Pré-Romanos na Lusitânia". In: ANTROPE N. 12. julho 2020. Instituto Politécnico de Tomar. p. 255. ISSN 2183-1386 (in Portuguese)
  112. ↑ a b c Ringe 2006 ↓, s. 62–63.
  113. ↑ Ringe 2006 ↓, s. 76.
  114. ↑ a b c d Beekes 2009 ↓, s. 338.
  115. ↑ West 2007 ↓, s. 192.
  116. ↑ de Vaan 2008 ↓, s. 168.
  117. ↑ Green, C. M. C. Roman Religion and the Cult of Diana at Aricia. New York: Cambridge University Press. 2007. pp. 71–73. ISBN 978-0-521-85158-9
  118. ↑ de Vaan 2008 ↓, s. 173–174.
  119. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 74.
  120. ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 171.
  121. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 72.
  122. ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 95.
  123. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 175.
  124. ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 99-100.
  125. ↑ Delamarre 2003 ↓, s. 143.
  126. ↑ Mircea Eliade: Shamanism.. Arkana, 1989, s. 378. ISBN 0-14-019155-0. OCLC 21226282.

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Typical agricultural landscape of Kherson Oblast.jpg
Autor: Dobrych, Licencja: CC BY-SA 2.0
"This photo taken on road. It is pure Ukraine nature and this is are colors of our flag! The sky and wheat field are ours!"
Stater Zeus Lampsacus CdM.jpg
Zeus with a laurel crown. Gold stater from Lampsacus, Mysia (ca. 360–340 BC), obverse.
Týr by Frølich.jpg
The god Týr, one-handed, stands before the bound wolf Fenrir. Illustration appears within the Hymiskviða section of this translation.