Dyglosja

Dyglosja (z gr. diglossia „dwujęzyczność”) – sytuacja, w której jedna społeczność językowa posługuje się dwiema odmianami języka, spełniającymi różne funkcje i mającymi własny zakres zastosowania[1][2]. Charles Ferguson opisał dyglosję jako kontrast między dwoma wariantami językowymi, wyższym (H, high) i niższym (L, low)[1]. Jest to klasyczna forma społecznego bidialektyzmu lub bilingwizmu[1].

Odmiana niska (zwana również potoczną lub nieformalną) charakteryzuje się niższym prestiżem, mniejszym wsparciem instytucjonalnym, dominacją w domenie nieformalnej oraz prostotą strukturalną[1]. Jest wariantem używanym w środowisku domowym, przyswajanym w sposób naturalny jako język ojczysty[3]. Odmiana wysoka to natomiast wariant stosowany w piśmie, kojarzony z edukacją, literaturą i wszelkimi formami komunikacji oficjalnej. Jej znajomość nabywana jest przede wszystkim na drodze formalnej edukacji[4][5]. Dyglosja przybiera różne stopnie nasilenia: może polegać na współistnieniu dwóch odmian (dialektów) tego samego języka, ale w skrajnych przypadkach mowa o odrębnych, nawet niespokrewnionych językach[1].

O pewnej formie dyglosji można mówić w przypadku wszystkich społeczności, w których czyni się rozróżnienie między językiem literackim (standardowym) a nieliterackim[1]. Część badaczy rezerwuje pojęcie dyglosji dla sytuacji, w których istnieje silnie zarysowana granica między odmianą niską a wysoką[4].

Zjawisko dyglosji jest powszechne m.in. w krajach arabskich, niemieckojęzycznej części Szwajcarii, w Indonezji oraz w południowych Indiach[6][7][8]. Jednoczesne funkcjonowanie czeszczyzny literackiej (spisovná čeština, jako odmiany wysokiej) i interdialektu ogólnoczeskiego (obecná čeština, jako odmiany niskiej) również bywa podkładane pod pojęcie dyglosji[9][10]. W Indonezji standardowy język indonezyjski współistnieje zarówno z jego odmianami potocznymi[11], jak i silnie zróżnicowanymi językami regionalnymi[12].

Dyglosja łaciny i greki

Dyglosja zaczęła występować w epoce cesarstwa rzymskiego w łacinie i grece w związku z tendencjami archaistycznymi w literaturze, jakie nasiliły się w II wieku n.e. W efekcie językiem potocznym ludności greckojęzycznej był tzw. dialekt koine (gr. „wspólny”) stanowiący naturalnie rozwijającą się mieszankę dialektów greckich, literaturę natomiast zdominował dialekt attycki z przełomu V i IV wieku p.n.e. (czyli z epoki 600–700 lat wcześniejszej).

Różnice pomiędzy językiem potocznym a literackim zaczęły też od II wieku n.e. stopniowo występować w łacinie, aczkolwiek ostateczny rozpad na czysto literacką „łacinę” oraz mówione „języki romańskie” datuje się dopiero na VIII/IX wiek n.e. Proces ten został wydatnie przyspieszony przez upadek cesarstwa zachodniorzymskiego i ruinę rzymskiej kultury, cywilizacji, a zwłaszcza szkolnictwa.

Współcześnie dyglosja występowała w Grecji pod rządami tzw. pułkowników, kiedy językiem urzędowym była greka „oczyszczona”, tzw. katharewusa, natomiast językiem potocznym greka „ludowa”, tzw. dimotiki.

Dyglosja języka arabskiego

Przed narodzinami islamu plemiona arabskie mówiły różnymi dialektami, jednak miały wspólny język, tzw. koine poetycką, wykorzystywany w poezji oraz w kontaktach międzyplemiennych – zawierał on wiele najbardziej powszechnych zwrotów.

W VIII wieku została opracowana przez gramatyków norma języka arabskiego, mająca, zgodnie z intencjami kompilatorów, bazować na koine poetyckiej oraz na języku Koranu spisanego w VII wieku, który do dziś jest dla Arabów najwyższym wzorcem stylistycznym. Język klasyczny nie jest dla nikogo językiem ojczystym i uznawany jest przez niektórych współczesnych językoznawców za język sztuczny.

W złotych wiekach cywilizacji islamu język klasyczny służył tylko literaturze, liturgii i administracji, na co dzień w dalszym ciągu posługiwano się dialektami (których nikt nie potrafił zapisać).

Upadek kalifatu Abbasydów po najeździe Mongołów spowodował regres kultury arabskiej i m.in. zanik znajomości języka klasycznego. Odrodzenie się języka nastąpiło w XIX wieku w okresie modernizacji (efekt kontaktu cywilizacji islamu i Zachodu zapoczątkowany przez próbę podboju Egiptu przez Napoleona).

Również współcześnie język literacki, który wyewoluował z języka klasycznego, łączy świat arabski (i nawet szerzej – świat muzułmański), a na co dzień w dalszym ciągu używa się dialektów. Mimo to Arabowie są przekonani o jedności ich języka mówionego oraz języka literackiego, uważając dialekty za formy nieczyste, ze względu na obecność w nich wpływów z języków obcych, niespotykanych w „czystym” języku Koranu. Tak na przykład dialekty Północnej Afryki mają wyraźne naleciałości berberskie, punickie, francuskie, włoskie, hiszpańskie, osmańskotureckie i subsaharyjskie, a dialekty używane w Lewancie – aramejskie. Z kolei dialekty jemeńskie mają elementy języka himjaryckiego, języków południowosemickich i języka południowoarabskiego epigraficznego. W porównaniu z językiem klasycznym dialekty cechują się znaczącą przebudową systemu odmiany czasowników i brakiem jakiejkolwiek deklinacji, co jest podobnym zjawiskiem do zaniku deklinacji w językach romańskich pochodzących od łaciny ludowej.

Język literacki jest używany w piśmie głównie w mediach (ogólnoarabska telewizja, gazety). Ponadto wszelkie oficjalne korespondencje, urzędowe dokumenty, a także teksty techniczne lub nawet napisy do filmów są sporządzane w literackim języku arabskim. Mówiony język literacki jest charakterystyczny np. dla telewizji Al-Jazeera, w której to korespondenci czy prezenterzy wypowiadają się w MSA. Z drugiej strony wszelkie prywatne korespondencje (pisemne lub ustne) prowadzone są w dialektach odpowiednich dla danego regionu. Dotyczy to również lokalnych telewizji, w których wypowiedzi mogą w pełni czerpać z miejscowego dialektu, aby treść była naturalna dla odbiorcy[13].

Dyglosja języka mongolskiego

Przez wieki rolę literackiego języka plemion mongolskich pełnił klasyczny język mongolski. Praktycznie nigdy w znanej nam historii mongolskiego piśmiennictwa nie był to język mówiony (najbardziej zbliżony do żywego języka był w XII lub XIII wieku, kiedy to powstał w oparciu o mówione dialekty ludów mongolskich). Mongołowie posługiwali się na co dzień własnymi dialektami, z których z czasem wykształciły się współczesne języki mongolskie. Co więcej, klasyczny język mongolski odczytywany był przez poszczególne plemiona zgodnie z prawidłami gramatycznymi i fonetycznymi ich własnych języków. Pisano jednak w sposób zgodny z regułami języka klasycznego.

Klasyczny język mongolski był w powszechnym użyciu jeszcze w I. połowie XX wieku. Stracił na znaczeniu po wykształceniu po II wojnie światowej nowego języka literackiego opartego na mówionym dialekcie chałchaskim. Obecnie funkcjonuje jeszcze sporadycznie jako język piśmiennictwa Mongołów z terenów Mongolii Wewnętrznej w ChRL.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f Jan Pokorný, Lingvistická antropologie: jazyk, mysl a kultura, Praha: Grada Publishing, 2009, s. 135, ISBN 978-80-247-6987-5 (cz.).
  2. ↑ Przemysław Pietrzak, Zagadnienia języka artystycznego, „Pamiętnik Literacki”, XCVII (2), Instytut Badań Literackich PAN, 2006, s. 147.
  3. ↑ James Sneddon. Diglossia in Indonesian. „Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde”. 159 (4), s. 519–549, 2003. ISSN 0006-2294. JSTOR: 27868068. (ang.). 
  4. ↑ a b Charles A. Ferguson, Diglossia, „Word”, 2, 15, 1959, s. 325–340, DOI: 10.1080/00437956.1959.11659702 (ang.).
  5. ↑ Ernest C. Migliazza, Yanomama Diglossia, [w:] William C. McCormack, Stephen A. Wurm (red.), Approaches to Language: Anthropological Issues, Walter de Gruyter, 2011, s. 561, ISBN 978-3-11-080003-6 (ang.).
  6. ↑ William Bright, Sociolinguistics: Proceedings of the UCLA Sociolinguistics Conference, Walter de Gruyter GmbH & Co KG, 1964, s. 12, ISBN 978-3-11-085650-7 (ang.).
  7. ↑ Anton Moeliono, Contact-induced language change in present-day Indonesian, [w:] Tom Dutton, Darrell T. Tryon, Language Contact and Change in the Austronesian World, wyd. e-book (2010), Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 1994 (Trends in Linguistics. Studies and Monographs [TiLSM] 77), s. 377–388, DOI: 10.1515/9783110883091.377, ISBN 978-3-11-088309-1, OCLC 853258768 (ang.).
  8. ↑ Amran Halim, Intonation in Relation to Syntax in Bahasa Indonesia, Jakarta: Djambatan, 1975, s. 9 (ang.).
  9. ↑ Grażyna Balowska, Problematyka czeszczyzny potocznej nieliterackiej (tzw. obecná čeština) na łamach czasopisma „Naše řeč” w latach dziewięćdziesiątych, „Bohemistyka” (1), Opole 2006, s. 29, ISSN 1642–9893.
  10. ↑ Jiří Nekvapil, Diglosie, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [dostęp 2021-07-03] [zarchiwizowane z adresu 2021-07-03] (cz.).
  11. ↑ Halim Nataprawira, Michael Carey, Towards developing colloquial Indonesian language pedagogy: A corpus analysis, „Indonesian Journal of Applied Linguistics”, 10 (2), 2020, s. 382–396, DOI: 10.17509/ijal.v10i2.28610, ISSN 2502-6747 [dostęp 2021-10-26] (ang.).
  12. ↑ Dwi Noverini Djenar, Michael Ewing, Howard Manns, Style and Intersubjectivity in Youth Interaction, Boston: Walter de Gruyter, 19 lutego 2018, s. 12, ISBN 978-1-61451-643-9, OCLC 1024046396 [dostęp 2021-10-26] (ang.).
  13. ↑ Dyglosja języka arabskiego - zmora tłumaczy?, Norbert Ślusarczyk - tłumacz języka arabskiego, 20 grudnia 2020 [dostęp 2021-11-17] (pol.).

Bibliografia