Dynów

Dynów

— miasto i gmina —
Herb
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	rzeszowski
Prawa miejskie	1429–1919, od 1946
Burmistrz	Zygmunt Frańczak
Powierzchnia	24,55[1] km²
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość	6146[2][3] 250,3 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 16
Kod pocztowy	36-065
Tablice rejestracyjne	RZE
Położenie na mapie powiatu rzeszowskiego Dynów
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Dynów
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Dynów
49°48′53″N 22°13′54″E/49,814722 22,231667
TERC (TERYT)	1816011
SIMC	0972080
Urząd miejski Rynek 2 36-065 Dynów
Strona internetowa
BIP

Dynów wymowa (dawniej Denow) – miasto w województwie podkarpackim, w powiecie rzeszowskim, nad Sanem, Pogórze Dynowskie.

Leży w dawnej ziemi sanockiej^[4]. Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1489 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim^[5]. Dynów uzyskał prawo składu w 1611 roku^[6].

Przed 1945 r. Dynów należał do województwa lwowskiego, po zakończeniu II wojny światowej miasto weszło w skład nowo utworzonego województwa rzeszowskiego. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa przemyskiego.

Według danych z 1 stycznia 2018 Dynów liczył 6146 mieszkańców^[2].

Struktura powierzchni

Według danych z roku 2002^[7] Dynów ma obszar 24,51 km², w tym:

• użytki rolne: 77%
• użytki leśne: 12%

Miasto stanowi 2,01% powierzchni powiatu.

Demografia

Według danych z 30 czerwca 2004 r.^[8] miasto miało 6030 mieszkańców. Dane z 30 czerwca 2004:

• Piramida wieku mieszkańców Dynowa w 2014 roku^[2].

Historia

Pomnik króla Jagiełły

Sobień, Dynów i Łańcut (Landzut) na mapie Mercatora, wydanie z roku 1634, Antwerpia

Rynek

• w okresie panowania króla Kazimierza Wielkiego dobra Rzeszowskie wraz z Dynowem nadane zostały rycerzowi Janowi Pakosław de Strożyszcz. W posagu Dynów i Rzeszów i inne dobra otrzymał Kmita Sobieński poślubiając córkę Augustyna z Rzeszowa;
• główna posiadłość Piotra Kmity – wojewody sandomierskiego, a później krakowskiego.
• 1409 – Po śmierci Piotra Kmity, kasztelana lubelskiego, dobra dynowskie wraz z Hyżnem odziedziczył jego syn Piotr Lunak Kmita, mąż dziedziczki części Rzeszowa Ofki (Zofii) Rzeszowskiej;
• 1410 – pobyt króla Władysława Jagiełły po bitwie pod Grunwaldem, w której sławili się mieszkańcy Dynowa;
• 1424 – własność Andrzeja Wernera de Denow;
• 1429 – uzyskanie praw miejskich;
• 1436 – dobra dynowskie zagarnął bezprawnie stryj małoletniej wówczas Małgorzaty z Kmitów (ur. 1430) Mikołaj Kmita – kasztelan przemyski, zapoczątkowując długoletni spór, zakończony w 1441 r. nowym podziałem dóbr, które odzyskała Małgorzata Mościcowa, znana z fundacji kościoła w Dynowie;
• 4 kwietnia 1448 – Małgorzata z Kmitów Mościcowa z Dynowa – córka Piotra Lunaka Kmity i Zofii Rzeszowską- Ofki (według spisu; właścicielka Jawornika Polskiego i wsi koło Dynowa), poślubiła w 1432 r. hr. Piotra Kunatha (podczaszego sandomierskiego), i w 1468 r.; Jana Jaksę de Zalaśna z Wielkich Mościsk, Koźmina ze Strzałkowic h. Ostoja, i s. Andrzeja kasztelana, z nią dziedziczył Rzeszów i Dynów;
• 1462 – fundacja kościoła przez Małgorzatę i ustanowienie urzędu parafialnego przez biskupa Mikołaja Odrowąża Błażejowskiego;
• Po śmierci Małgorzaty Kmity Dynów dziedziczą jej synowie: Stanisław Dynowski, a po nim Jan Dynowski (który zmarł bezpotomnie w roku 1539). Kolejnymi spadkobiercami zostali bracia stryjeczni Mikołaj i Piotr Rzeszowscy herbu Doliwa. W roku 1496 sprzedali oni dobra dynowskie Janowi Amorowi Tarnowskiemu – kasztelanowi krakowskiemu. W roku 1532 dobra dynowskie przejęli od Tarnowskich – Wapowscy;
• 1540 – Dynów własnością rodu Wapowskich: Piotra Wapowskiego – stolnik sanocki i potem Katarzyny Wapowskiej, a po niej, syn Jana Stanisława Wapowskiego, a po jego śmierci w 1632 r. (gdy nagrobek w kościele wystawiła mu wdowa Magdalena Wapowska z Jordanów); przejął Dynów syn Karol Wapowski, który w 1644 r. sprzedał okoliczne dobra Marcinowi Konstantemu Krasickiemu;
• 1604 – dotacja na wyposażenie kościoła przez Katarzynę Wapowską de Maciejowice – Maciejowska;
• 1617 – konsekracja kościoła pw. św. Wawrzyńca przez arcybiskupa lwowskiego Andrzeja Pruchnickiego;
• 1632 – Szymon Starowolski pisze, iż „Rymanów, Dynów i Lesko swoje zamki mają”;
• 1644 – własność Marcin Konstanty Krasicki z rodu Krasickich;
• 1657 w czerwcu – zniszczenie miasta, zamku na skarpie w północno-wschodniej części grodu, oraz spalenie kościoła parafialnego św. Wawrzyńca, przez wojska Rakoczego;
• 1663 – odbudowa kościoła ze zniszczeń wojennych i poświęcenie jego przez biskupa Stanisława Sarnowskiego. W tych latach istniał jeszcze kościół – przytułek pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny i przy wyjeździe na Dubiecko kościół św. Krzyża;
• 1672 – najazd Tatarów pod dow. nureddina sołtana Safę Gereja;
• 1686 – Jerzy Krasicki Stolnik Przemyski, umierając zapisał dobra koło Dynowa żonie ks. Teofili Czartoryskiej, która następnie wyszła za Ks. Grzegorza Antoniego Ogińskiego – Wielkiego Hetmana Litewskiego;
• 1691 – ks. Grzegorz A. Ogiński wydał zarządzenie porządkowe i przywileje dla Dynowa, gdzie podkreślano, że: chcąc podnosić miasto, które od węgierskiej wojny jest spustoszone nadaje mu się przywilej;
• 19 listopada 1702 r. gen. szwedzki Magnus Stenbock wysłał z Rzeszowa na Dynów 300-osobowy oddział jazdy w celu schwytania Grzegorza Ogińskiego, stronnika króla Augusta II. Nie mogąc dostać starosty wołkowyskiego, Szwedzi spalili Dynów i złupili okoliczne dobra. G. Ogiński rządził Dynowem aż do śmierci w 1709 r., i Dynów odziedziczyła córka Pacowa z Ogińskich, a po niej jej córka Piotrowa Ożarowska z Paców;
• 1781 – Adam Poniński sprzedał Dynów w imieniu dziedziczki Felicji z Paców Ożarowskiej Stanisławowi Trzecieskiemu i dziedziczyli go: Józef, Zbigniew i Stefan Trzeciescy. Trzesiescy herbu Strzemię pozostawali właścicielami do 1944 r.;
• W 1786 r. notował Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym "Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi": Dynów. Miasto, prócz kościoła wspaniałego, nasiadłe żydami, nie ma żadnej ozdoby^[9].
• 1809 – Gdy w ziemi sanockiej wybuchła wojna polsko-austriacka, na jej czele stanął gen. Ksawery Krasicki, były oficer kościuszkowski, a zorganizowanym na terenach przyległych do Dynowa, oddziałom dowodził dziedzic Nozdrzca, Tadeusz Prek. Władzę administracyjno-polityczną pełnił Józef Parys.
• Jakub Trzecieski (1766-1830) utworzył wśród mieszczan Dynowską Gwardię Narodową;
• ok. 1814 r. Jakub Trzecieski wzniósł w odziedziczonym Dynowie dwór o klasycyzujących formach, który zachował się do czasów II wojny światowej. Kilka lat przed wybudowaniem posiadłości, ożenił się z Franciszką Głogowską i miał z nią sześcioro dzieci o imionach: Józef, Hieronim, Henryk, Stanisław, Katarzyna i Antonina;
• podczas zaboru austriackiego przez pewien czas jako miasto wchodziło w skład obwodu sanockiego^[10];
• Zbigniew Trzecieski (1837-1906) – wnuk Jakuba, syn Józefa – dziedzic Dynowa był członkiem towarzystw galicyjskich, m.in. Towarzystwa Rolniczego w Krakowie, Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego we Lwowie, Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego we Lwowie i Galicyjskiego Towarzystwa Łowieckiego;

Dworzec kolei wąskotorowej w Dynowie

• 1900-1904 wybudowanie i otwarcie wąskotorowej Przeworskiej Kolei Dojazdowej (Przeworsk – Dynów);
• 1919 – pozbawienie praw miejskich;
• 13 września 1939 – walki obronne 11 Pułku Piechoty kroczącego z Birczy w kierunku Przemyśla i wkroczenie wojsk niemieckich;
• połowa września 1939 – Niemcy urządzają pogrom ludności żydowskiej, mordując co najmniej 200 osób. Drugiego dnia pogromu zostaje spalona miejscowa synagoga wraz z co najmniej 50 spędzonymi do środka Żydami. 28 września ocaleni z pogromu Żydzi zostają wypędzeni przez Niemców na prawy brzeg Sanu, zajęty przez sowietów;

• W czasie okupacji działała tu Placówka AK Błażowa z Dynowem, na czele której stanął krypt. „Buk” – Stanisław Jakubczyk ps. „Chrobry” Podobwód Rzeszów-Południe AK;
• 28 lipca 1944 – wkroczenie wojsk sowieckich;

• 5 marca 1945 – Dragan Sotirovič został przypadkowo aresztowany przez NKWD pod Dynowem, gdzie dowodząc kompanią ze Zgrupowania Warta bronił Polaków przed UPA;
• 1946 – przywrócenie praw miejskich.

Zabytki

(c) Palkin z polskiej Wikipedii, CC BY 2.5

Dynów, zabudowa

• kościół parafialny św. Wawrzyńca
• pozostałości murów miejskich z drugiej połowy XVII wieku
• dworki z okresu XVIII-XIX wieku
  • Dwór Trzecieskich – wzniesiono w 1750 lub w 1760, a w 1784 r. Stanisław Trzecieski kupił dobra dynowskie od Piotra Ożarowskiego. Po nim właścicielami dworu byli kolejno: Józef, Zbigniew i Stefan Trzeciescy. W tej rodzinie majątek pozostawał do zakończenia II wojny światowej. Na tym terenie znajduje się zabytkowy dąb.
• Wielka Synagoga w Dynowie
• Stary cmentarz żydowski w Dynowie
• Nowy cmentarz żydowski w Dynowie

Atrakcje turystyczne

• Przeworska Kolej Dojazdowa

Transport

Drogi wojewódzkie

W granicach miasta przebiegają drogi wojewódzkie^[11]:

• nr 884 (ulica Węgierska)
• nr 835 (Obwodnica Dynowa)

30 grudnia 2020 roku otwarto obwodnice miasta w ciągu DW 835^[12]. Wraz z otwarciem obwodnicy DW835 zmieniła przebieg i nie przechodzi przez centrum miasta.

Kolej

8 września 1904 otwarto kolej wąskotorową do Przeworska. Aktualnie kolej działa jako atrakcja turystyczna^[13].

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół parafialny pod wezwaniem św. Wawrzyńca

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Wawrzyńca wraz z kościołem św. Wawrzyńca
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór, Sala Królestwa^[14].

Sąsiednie gminy

• Dynów, Nozdrzec

Zobacz też

• Dynów (stacja kolejowa)

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Dynów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 255 .
• Historia Żydów w Dynowie na portalu Wirtualny Sztetl
• portal o Pogórzu Przemyskim i Górach Sanocko Turczańskich