Dyptyk Winterfeldów

Dyptyk Winterfeldów
Ilustracja
Autor

malarz gdański

Data powstania

ok. 1430

Medium

tempera na desce dębowej

Wymiary

162 × 204 cm

Miejsce przechowywania
Lokalizacja

Muzeum Narodowe w Warszawie

Maria lactans i Vir Dolorum oraz Ecce Homo – awers lewego skrzydła Dyptyku Winterfeldów
Naigrawanie, Biczowanie i Opłakiwanie Chrystusa – rewers lewego skrzydła Dyptyku Winterfeldów

Dyptyk Winterfeldów – gotycki dyptyk zamówiony około 1430 przez gdańską rodzinę Winterfeldów do ich kaplicy św. Jakuba w bazylice Mariackiej w Gdańsku, którą ufundowali w 1423. W świątyni tej znajdował się do II wojny światowej, a po 1945 trafił do zbiorów warszawskiego Muzeum Narodowego, gdzie znajduje się do dnia dzisiejszego.

Wygląd

Dyptyk składa się z pary skrzydeł, przy czym prawe skrzydło jest nieruchome i jego rewers nie jest widoczny. Na awersie znajduje się przedstawienie Marii Magdaleny unoszonej przez siedem aniołów i koronowanej przez Boga Ojca. Wątek ten, zaczerpnięty ze Złotej Legendy Jakuba de Voragine, ukazuje świętą jako pokutnicę, której całe ciało pokryte jest włosami. Lewe skrzydło jest malowane dwustronnie. Na jego awersie znajdują się dwa przedstawienia, u góry Maryja jako Maria lactans (karmiąca Dzieciątko Jezus) i Chrystus jako Vir Dolorum. Chrystus stoi na zakrytym płytą wierzchnią grobowcu, ukazując swoje rany, z których krew tryska do kielicha. Na płycie leżą trzy złożone prześcieradła o odmiennych kolorach: białym, czerwonym i purpurowym. Po jego lewicy znajduje się herb z Arma Christi: tarczą z krzyżem w formie greckiej litery tau (τ) i symbolami biczowania – biczem oraz kolumną. Klejnot tworzy okryta białą płachtą ręka, wskazująca na Męża Boleści z koroną cierniową. Pomiędzy Matką Boską i Mężem Boleści namalowany jest nienaturalnej wielkości grot włóczni. Poniżej znajduje się przedstawienie Ecce Homo z banderolami z inskrypcjami o treści Ecce Homo (pol. "Oto człowiek") i crucifuge, crucifuge eu(m) (pol. "Ukrzyżuj, ukrzyżuj go"). Po lewej stronie sceny stoi Chrystus w asyście oprawcy i Piłata, a po prawej grupa Żydów z Kajfaszem na czele, ubranym w strój biskupi z mitrą.

Na rewersie znajdują się trzy sceny, w górnej partii Naigrawanie, gdzie Chrystus ma zasłonięte oczy i związane ręce, wśród oprawców stoi Kajfasz; poniżej zaś Biczowanie i Opłakiwanie Chrystusa w formie Piety – Marii z martwym Chrystusem spoczywającym na jej kolanach. U stóp Chrystusa klęczy Maria Magdalena, która lewą dłonią obejmuje palce nogi zmarłego. Cechą wspólną wszystkich malowideł jest ciemnobłękitne tło wypełnione dużymi, pozłacanymi, sześcioramiennymi gwiazdami.

Analiza dzieła

Dyptyk ten powstał na zamówienie rodziny Winterfeldów, do których od 1423 należała kaplica znajdująca się przy południowo-wschodnim narożu ambitu kościoła NMP[1].

Dyptyk powstał około roku 1430, prawdopodobnie jest dziełem malarza gdańskiego, który dobrze znał zachodnioeuropejskie malarstwo i grafikę[2][3]. Badacze przypisują autorowi dyptyku ołtarz złotników dla kaplicy św. Krzyża i ołtarz św. Sebastiana, oba dzieła do II wojny światowej znajdowały się w gdańskim kościele NMP, następnie zaginęły[4]. Przedstawienie Marii Magdaleny unoszonej przez anioły jest nawiązaniem do trzydziestoletniej pokuty wspomnianej w Złotej Legendzie: Codziennie, gdy zbliżała się pora z każdej z siedmiu godzin kanonicznych aniołowie unosili ją w powietrze i wtedy własnymi uszami słyszała pochwalne śpiewy niebiańskich zastępów[5]. Prawdopodobnie na powstanie tego przedstawienia wpływ miało rzeźbione przedstawienie z pocz. XV w. z kościoła św. Janów w Toruniu (obecnie katedry)[6].

Pozostałe malowidła prezentują wpływy gotyckiego malarstwa Górnej i Dolnej Nadrenii[7]. Starsza literatura wspomina o wpływach czeskich, północnowłoskich (przedstawienie Ecce Homo) oraz norymberskich. Ukazana w scenie Marii lactans i Vir Dolorum włócznia swoim kształtem przypomina Włócznię Przeznaczenia przechowywaną wówczas z innymi insygniami cesarskimi w Norymberdze[8]. Jej szczególne wyeksponowanie wynikało z tego, iż służyła ona jako relikwia Męki Pańskiej, będąca wówczas przedmiotem silnego kultu, z którą związane były odpusty[9]. Co więcej, ten wyróżniony spośród Arma Christi przedmiot ma związek z kontemplacją przebitej piersi Zbawiciela, a także kultem Serca Chrystusa[10]. Złożone na płycie grobowej odzienia o trzech odmiennych kolorach odnoszą się do trzech szat Pasji Chrystusa[11]. Towarzysząca Mężowi Boleści Maria pełni rolę współmęczenniczki i współodkupicielki; mleko matki, którym pojony jest Chrystus, i krew tryskająca do kielicha tworzą ideowy związek – mleko oznacza miłosierdzie i obietnicę zbawienia, zaś napojem zbawienia jest krew eucharystyczna[12][13]. Wieko grobu jest jednocześnie sui generis stołem eucharystycznym[13].

Postacią istotną dla treści ideowych dyptyku jest dwukrotnie przedstawiona Maria Magdalena, uosobienie nawróconego grzesznika mającego nadzieję na zbawienie. Jej kult był znaczący zarówno dla rodziny Winterfeldów, jak i całej chrześcijańskiej Europy XIV i XV wieku[14].

Z gdańską bazyliką Mariacką związane jest inne dzieło, również znane jako Dyptyk Winterfeldów, namalowane około 1490 i przedstawiające na awersach Pokłon Trzech Króli i Zdjęcie z Krzyża zaś na rewersie Chrystusa i Jawnogrzesznicę[15]. Dzieło namalowane zostało prawdopodobnie przez malarza z północnych Niemiec (Lubeka)[16]. Do ostatniej wojny dyptyk znajdował się w gdańskim Stadtmuseum (Muzeum Miejskim, obecnie Muzeum Narodowe), a po 1945 uznany został za zaginiony. De facto został zagrabiony przez wojska radzieckie i obecnie znajduje się w Muzeum im. Puszkina w Moskwie. Wraz z innymi niektórymi dziełami z Gdańska, dotąd uznanymi za zaginione, został opublikowany oficjalnie na witrynie internetowej tamtejszego muzeum w 2003[17].

Przypisy

  1. ↑ Po raz pierwszy dzieło to wspomina Theodor Hirsch. T. Hirsch, Die Ober Pfarrkirche St. Marien in Danzig s. 412.
  2. ↑ J. Domasłowski, A. Karłowska-Kamzowa, A. S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, Warszawa-Poznań 1971, s. 101–103.
  3. ↑ W starszej literaturze Dyptyk Winterfeldów jest datowany po 1423, m.in. Gregor Brutzer, Mittelalterliche Malerei im Ordenslande Preussen Danzig 1936, s. 82.
  4. ↑ J. Domasłowski, A. Karłowska-Kamzowa, A. S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, Warszawa-Poznań 1971, s. 100.
  5. ↑ J. de Voragine, Złota Legenda, Warszawa 1955, s. 335.
  6. ↑ W. Drost Danziger Malerei vom Mittelalter bis zum Ende des Barock. Ein Beitrag zur Begründung der Strukturforschung in der Kunstgeschichte, Leipzig-Berlin 1938, s. 47.
  7. ↑ A.S. Labuda, K. Secomska, Malarstwo gotyckie w Polsce, t. 1, s. 342.
  8. ↑ J. Domasłowski, A. Karłowska-Kamzowa, A. S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, Warszawa-Poznań 1971, s. 101
  9. ↑ Odpusty związane z kultem Włóczni miały miejsce w XIV w. Za panowania cesarza Karola IV miały miejsce dwa odpusty: pierwszy nadany przez papieża Klemensa VI w 1350 za pobożne odwiedzenie tej relikwii przechowywanej wówczas w Pradze, zaś 13 lutego 1354 Innocenty IV ustanowił bullą Redemptor Noster święto Włóczni na drugi piątek po Wielkanocy. Jurkowlaniec, op. cit. s. 76.
  10. ↑ Ibidem, s. 76
  11. ↑ T. Dobrzeniecki, Niektóre zagadnienia ikonografii Męża Boleści. Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie, 15/1 (1971), s. 181–183
  12. ↑ G. Jurkowlaniec, Chrystus Umęczony. Ikonografia w Polsce od XIII do XVI wieku, Warszawa 2001, s. 87–88.
  13. ↑ a b J. Domasłowski, A. Karłowa-Kamzowa, A. S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, Warszawa-Poznań 1971, s. 100.
  14. ↑ J. Domasłowski, A. Karłowa-Kamzowa, A. S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, Warszawa-Poznań 1971, s. 99–100.
  15. ↑ A. S. Labuda Malarstwo tablicowe w Gdańsku w 2 poł. XV w., Warszawa 1990, s. 85–91 i 196-197.
  16. ↑ s. 196
  17. ↑ Czy ołtarze wrócą do gdańskiej bazyliki mariackiej?, Liturgia.pl, 2006-02-25

Bibliografia

  • Tadeusz Dobrzeniecki, Niektóre zagadnienia ikonografii Męża Boleści, "Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie" 15/1 (1971), s. 7–217.
  • Tadeusz Dobrzeniecki, Malarstwo tablicowe. Katalog obrazów Muzeum Narodowego w Warszawie. Galeria sztuki średniowiecznej, Warszawa 1972.
  • Willi Drost, Kunstdenkmäler der Stadt Danzig, Band 4, Die Marienkirche in Danzig und ihre Kunstschātze, Stuttgart 1963.
  • Jerzy Domasłowski, Alicja Karłowska-Kamzowa, Adam. S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, Warszawa-Poznań 1971.
  • Grażyna Jurkowlaniec, Chrystus Umęczony. Ikonografia w Polsce od XIII do XVI wieku, Warszawa 2001.
  • Wolfgang Kermer, Studien zum Diptychon in der sakralen Malerei: von den Anfängen bis zur Mitte des sechzehnten Jahrhunderts: mit einem Katalog, Düsseldorf: Dr. Stehle, 1967 (Phil. Diss. Tübingen 1966), Kat.-Nr. 114, Abb. 145.
  • Adam S. Labuda, Malarstwo tablicowe w Gdańsku w 2 poł. XV w., Warszawa 1979.
  • Adam S. Labuda, Krystyna Secomska (red.), Malarstwo gotyckie w Polsce, Warszawa 2006.
  • Jakub de Voragine, Złota Legenda, Warszawa 1955.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie