Dzięgiel litwor

Dzięgiel litwor
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządastropodobne
Rządselerowce
Rodzinaselerowate
Rodzajdzięgiel
Gatunekdzięgiel litwor
Nazwa systematyczna
Angelica archangelica L.
Synonimy
  • Angelica officinalis Moench
  • Angelica sativa Mill.
  • Archangelica officinalis (Moench) Hoffm.
Bujne okazy na młakach nad Małym Stawem Polskim w Dolinie Pięciu Stawów Polskich
Dzięgiel litwor w Dolinie Pięciu Stawów Polskich
Podgatunek nadbrzeżny przy brzegach rzeki Iny na Pomorzu Zachodnim

Dzięgiel litwor, arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica L., Archangelica officinalis Hoffm.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych. Roślina ma wiele nazw zwyczajowych i ludowych: angelika, dzięgiel lekarski, dzięgiel wielki, anielskie ziele, archangielski korzeń, anielski korzeń. Występuje w stanie dzikim w górzystych i wilgotnych terenach Europy i Azji. W Polsce jest to gatunek rodzimy – podgatunek typowy rośnie w Sudetach i Karpatach, podgatunek nadbrzeżny występuje w pasie wybrzeża i dolinach rzek.

Morfologia

Pokrój
Okazała roślina, dorasta do 2,5 m wysokości (podgatunek nadbrzeżny osiąga 3 m), o silnym zapachu.
Łodyga
Gruba, naga, bruzdowana, nieowłosiona, rozgałęziona, pusta w środku w międzywęźlach.
Kłącze i korzenie
Kłącze krótkie, o grubości 5 cm, pofałdowane i brunatne. Wyrastają z niego cienkie, podłużnie bruzdowane korzenie[3]. Przełam jest nierówny. Przekrój poprzeczny wykazuje szarawobiałą, gąbczastą, wyraźnie promienistą korę z przewodami wydzielniczymi widocznymi w postaci brunatnych plam i jasnożółte lub szarawożółte drewno, w kłączu otaczające szarawy lub brunatnawobiały rdzeń[4].
Liście
Duże, 3–4-krotnie pierzaste, osadzone na długich ogonkach. Liście górne obejmują łodygę rozdętymi pochwami. Poszczególne listki są jajowate, na brzegu nierówno wcinane, ciemnozielone, od spodu sinozielone.
Kwiaty
Drobne, zebrane w duże, kuliste baldachy złożone, zielonkawo-żółte (u podgatunku typowego) i zielonkawo-białe (u podgatunku nadbrzeżnego). Kielich o pięciu niewyraźnych ząbkach. Płatków korony pięć, o długości ok. 1,5 mm. Pręcików pięć. Słupek dolny, z dwiema szyjkami. Pokryw brak, pokrywki płaskie i równowąskie, o długości mniej więcej takiej, jak baldaszki (u podgatunku nadbrzeżnego szczeciniaste i krótsze).
Owoce
Duże rozłupki, składające się z dwóch płaskich, jasnobrązowych niełupek.

Biologia i ekologia

Roślina dwuletnia. Kwitnie od końca maja do lipca. Siedlisko: rośnie w miejscach wilgotnych, na glebach żyznych, głębokich próchnicznych, przepuszczalnych – czarnoziemy, lessy, mady. Preferuje stanowiska słoneczne i półcienie. Podgatunek typowy rośnie na wilgotnych łąkach na terenach górzystych, także w zaroślach, nad brzegami potoków, jest składnikiem ziołorośli wysokogórskich. Podgatunek nadbrzeżny rośnie w zbiorowiskach ziołorośli nadrzecznych nad wodami, im bliżej morza tym jest liczniejszy. Liczba chromosomów 2n= 22[5].

Zmienność

W Polsce występują dwa podgatunki:

  • Dzięgiel litwor typowy (arcydzięgiel litwor, arcydzięgiel lekarski, anżelika) A. archangelica subsp. archangelica (syn. Archangelica officinalis Hoffm.). Występuje w górach, poza nimi uprawiany i dziczejący. Ma równowąskie pokrywki długości baldaszków. Kwiaty zielonkawożółte. Owoc długości 6,5–8 mm. Osiąga 2,5 m wysokości. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Aconitetum firmi[6].
  • Dzięgiel litwor nadbrzeżny A. archangelica subsp. litoralis (Fr.) Thell. – (syn. Archangelica litoralis Fries). Występuje w pasie nadmorskim i wzdłuż brzegów rzek. Ma szczeciniaste pokrywki, ok. 2x krótsze od baldaszków. Kwiaty zielonkawobiałe. Owoc 5–6 mm długości. Osiąga 3 m wysokości. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Calystegio-Angelicetum archangelicae litoralis[6].

Zagrożenia i ochrona

Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce ochroną częściową[7]. W latach 1983–2014 znajdowała się pod ścisłą ochroną[8], z powodu wykopywania roślin dla pozyskania surowca zielarskiego. Rozpowszechnienie jego uprawy w ogródkach zapobiegłoby niszczeniu stanowisk naturalnych.

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski
Korzeń arcydzięgla litworu (Angelicae Archangelicae radix) – całe lub rozdrobnione, starannie wysuszone kłącze i korzeń. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 2,0 ml/kg olejku eterycznego[4].
Skład chemiczny
Olejek eteryczny w zależności od części rośliny składa się z różnych związków aktywnych. Olejek z nasion zawiera β-fellandren (33,6–63,4%) i α-pinen (4,2–12,8%). Olejek z korzenia zawiera z kolei α-pinen (21,3%), δ-3-karen (16,5%), limonen (16,4%) i α-fellandren (8,7%) W zależności od miejsca występowania olejek z korzenia arcydzięgla może różnić się składem olejku. Ekstrahowany z korzeni rosnących w zachodnich Himalajach olejek zawiera głównie dillapiol (35,93–91,55%) i nothoapiol (0,1–62,8%)[9].
Zbiór i suszenie
Zbiór korzeni prowadzi się w październiku następnego roku po wysiewie. Ścina się najpierw nadziemną część rośliny, korzenie wykopuje ostrożnie, by ich nie okaleczyć. Korzeń oczyszcza się z ziemi, odcina wszelkie części zielone i starannie myje. Po osuszeniu przecina się je wzdłuż. Suszyć w suszarni w temperaturze nie wyższej niż 35 °C.
Działanie i zastosowanie
O właściwościach rośliny pisał już Syreniusz: Frasującym się korzeń na szyję zawieszony frasunek odpędza i serce wesołe czyni[10]. Surowiec pobudza czynności wydzielnicze, działa rozkurczowo, wiatropędnie, antyseptycznie, uspokajająco[3]. Zwiększa wydzielanie soków trawiennych, śliny, a także moczu i potu. Wykazano jego działanie przeciwdrgawkowe[11]. Olejek eteryczny działa rozgrzewająco (przez drażnienie i powodowanie przekrwienie skóry) i nieznacznie przeciwbólowo. Korzeń arcydzięgla stosuje się w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, bólach brzucha, atonii jelit, dolegliwościach trawiennych, dolegliwościach czynnościowych serca, zawrotach głowy, braku apetytu i wzdęciach, zatruciach pokarmowych, nikotynowych i alkoholowych[12], jako łagodny środek uspokajający[13]. Olejek jest wykorzystywany do nacierania przy nerwobólach i bólach reumatycznych[9].
Ekstrakt z dzięgla jest silnym inhibitorem izoformy C ketoheksokinazy fruktozowej[14].
Olejki eteryczne dzięgla wykazują znaczną aktywność przeciwdrobnoustrojową przeciwko Clostridium difficile, Clostridium perfringens, Enterococcus faecalis, Eubacterium limosum, Peptostreptococcus anaerobius i Candida albicans. Ponadto olejek działa słabo wobec mikroflory jelitowej. Wykazuje działanie przeciwgrzybicze na niektóre gatunki z rodzaju Fusarium, Botrytis cinerea i Alternaria solani. Mieszanina olejku arcydzięglowego, alkoholu fenyloetylowego (PEA) i α-terpineolu w stosunku 1:1:1 hamuje wzrost Aspergillus flavus NKDW-7 (szczep aflatoksygeniczny) i produkcję aflatoksyny B1, odpowiednio przy 2,25 i 2,0 μl/ml. W stężeniu 2,0 μl/ml połączenie to wykazało powyżej 90% spadek zawartości ergosterolu w błonie plazmatycznej A. flavus[9].
Dawkowanie
Doustnie stosuje się dobowo 4,5 g surowca lub 1,5–3 g wyciągu płynnego lub 1,5 g nalewki. Zewnętrznie 10-20 kropli olejku.
Działania uboczne
Ze względu na zawartość furanokumaryn surowiec działa fototoksycznie i może powodować stany zapalne skóry.

Roślina jadalna

Wykorzystywany w cukiernictwie do ozdabiania ciast i tortów (skośnie pocięte fragmenty łodygi zebrane w maju smażone są w cukrze). Z młodych łodyg i grubszych ogonków liściowych można sporządzać konfiturę. Stosowana także przy produkcji alkoholi: likierów czy dzięgielówki. Korzeń arcydzięgla litworu, jak również kandyzowane łodygi i ogonki liściowe noszą nazwę anżelika[15].

Roślina miododajna

Kwiaty wydzielają duże ilości łatwo dostępnego dla pszczół nektaru. Wydajność miodowa tego gatunku wynosi do 200 kg/ha. Miód z niego ma jasny kolor, jest mocno aromatyczny i ostry w smaku[16].

Roślina ozdobna

Jest uprawiana ze względu na ładny pokrój przypominający palmę, mocną strukturę i przyjemny zapach.

Uprawa

Rozmnaża się z nasion wysiewanych na rozsadniku lub wprost do gruntu. Na rozsadnik wysiewa się nasiona pod koniec lipca lub na początku sierpnia. Wprost do gruntu nasiona wysiewa się w sierpniu. Roślinę uprawia się na glebie średnio żyznej, przepuszczalnej. Po przekwitnięciu i dojrzeniu nasion roślinę wycina się przy samej ziemi, gdyż staje się nieładna.

Nazewnictwo

Nazwa łacińska pochodzi od słowa archangelos, które oznacza archanioł. Od nazwy tej rośliny pochodzi wiele geograficznych nazw w Tatrach, np. Dolina Litworowa, Litworowa Przełęcz, Litworowy Staw Gąsienicowy.

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
  3. ↑ a b I. Matławska: Farmakognozja. Poznań: AM Poznań, 2005.
  4. ↑ a b Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4.
  5. ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  6. ↑ a b Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych. Warszawa. ISBN 83-01-14439-4.
  7. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
  8. ↑ Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134).
  9. ↑ a b c Kandhasamy Sowndhararajan i inni, A Review of the Composition of the Essential Oils and Biological Activities of Angelica Species, „Scientia Pharmaceutica”, 85 (3), 2017, DOI: 10.3390/scipharm85030033, ISSN 0036-8709, PMID: 28930168, PMCID: PMC5620520 [dostęp 2020-02-03].
  10. ↑ Syreniusz. Zielnik Simona Syrenniusa (1613 r.).
  11. ↑ Shalini Pathak i inni, Evaluation of Antiseizure Activity of Essential Oil from Roots of Angelica archangelica Linn. in Mice, „Indian Journal of Pharmaceutical Sciences”, 72 (3), 2010, s. 371–375, DOI: 10.4103/0250-474X.70487, ISSN 0250-474X, PMID: 21188050, PMCID: PMC3003174 [dostęp 2020-02-03].
  12. ↑ Danuta Rybak, Rośliny lecznicze. Atlas, Warszawa 1993: Wydawnictwo „Arkady”, s. 58, ISBN 83-213-3634-5.
  13. ↑ Dinesh Kumar, Zulfiqar Ali Bhat, Anti-anxiety Activity of Methanolic Extracts of Different Parts of Angelica archangelica Linn., „Journal of Traditional and Complementary Medicine”, 2 (3), 2012, s. 235–241, ISSN 2225-4110, PMID: 24716138, PMCID: PMC3942901 [dostęp 2020-02-03].
  14. ↑ MyPhuong T. Le i inni, Bioactivity-Guided Identification of Botanical Inhibitors of Ketohexokinase, „PLoS ONE”, 11 (6), 2016, DOI: 10.1371/journal.pone.0157458, ISSN 1932-6203, PMID: 27322374, PMCID: PMC4913896 [dostęp 2020-02-03].c?
  15. ↑ Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego.
  16. ↑ Marek Pogorzelec: Atlas roślin miododajnych. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Dragon, 2019, s. 25. ISBN 978-83-8172-099-1.

Bibliografia

  • Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.
  • Zbigniew Mirek: Kwiaty Tatr. Przewodnik kieszonkowy. Halina Piękoś-Mirkowa. Warszawa: MULTICO Oficyna Wyd., 2003. ISBN 83-7073-385-9.
  • Lesley Bremness: Wielka księga ziół.
  • Krystyna Mikołajczyk, Adam Wierzbicki: Zioła. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1983. ISBN 83-205-3361-9.
  • Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
  • Jarogniew Bogunia, Elżbieta Kłoszewska: Zioła – zeszyt 1. Warszawa: Prasa ZSL, 1984.

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Angelica archangelica litoralic kz.jpg
Autor: Krzysztof Ziarnek, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Angelica archangelica subsp. litoralis. Ina river valley, NW Poland
Archangelica officinalis a2.jpg
Autor: Opioła Jerzy, Licencja: CC BY 2.5
Archangelica officinalis (pl. dzięgiel litwor), habitat: Tatra Mountains, Dolina 5 Stawów Polskich
Archangelica officinalis a1.jpg
Autor: Opioła Jerzy, Licencja: CC BY 2.5
Angelica archangelica (pl. dzięgiel litwor), habitat: Tatra Mountains, Dolina 5 Stawów Polskich