Dziedzice (Czechowice-Dziedzice)

Dziedzice
Osiedle Czechowic-Dziedzic
Ilustracja
Kościół w Dziedzicach
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Powiat

bielski

Gmina

Czechowice-Dziedzice

Miasto

Czechowice-Dziedzice

W granicach Czechowic-Dziedzic

1951

SIMC

0939148

Tablice rejestracyjne

SBI

Położenie na mapie Czechowic-Dziedzic
Mapa konturowa Czechowic-Dziedzic, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Dziedzice”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Dziedzice”
Położenie na mapie powiatu bielskiego
Mapa konturowa powiatu bielskiego, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Dziedzice”
Położenie na mapie gminy Czechowice-Dziedzice
Mapa konturowa gminy Czechowice-Dziedzice, blisko centrum na prawo u góry znajduje się punkt z opisem „Dziedzice”
Ziemia49°55′04″N 18°59′37″E/49,917796 18,993516
Portal Polska

Dziedzice (niem. Dziedzitz, czes. Dědice) – dawniej samodzielna wieś i gmina, którą w 1951 połączono z Czechowicami, tworząc dzisiejsze miasto Czechowice-Dziedzice. Obecnie tworzy ono również jedno z jego osiedli (jednostek pomocniczych)[1]. Dziedzice położone są w północno-zachodniej części miasta, na prawym, wschodnim brzegu Iłownicy, niedaleko jej ujścia do Wisły.

Nazwa

Miejscowość ma metrykę średniowieczną i jest notowana od XV wieku. Pierwszy zapis z 1427 brzmiał Cziedzicz, 1465 z Diedicz, 1480w Dziedziczach, 1521 zu Dieditz, 1566 Dieditz, 1665 w Diediczych, 1679 Diedzitz, 1736 Dziedzitz, 1881 Dziedzice, Dzieditz, Dziedzitz, 1869 Dziedzicz[2].

Nazwa wywodzi się od nazwy osobowej Dziad z dodanym sufiksem -ice[2].

Historia

Miejscowość została po raz pierwszy wzmiankowana w 1427 jako [s] Dziedzicz[e][3][4]. Jest to nazwa patronimiczna od nazwy osobowej Dziad[4], a jej konsekwentne używanie również w dokumentach niemieckojęzycznych wskazuje, że zamieszkiwana była przez ludność etnicznie polską[3]. Dokument księcia Wacława I cieszyńskiego wystawiony 15 marca 1465 w Bielsku wymienia ówczesnego właściciela wioski, Jana z Diedicz[3]. Najstarsza zabudowa mieściła się na prawym brzegu Potoku Czechowickiego u jego ujścia do Iłownicy[5]. Najstarszy protokół pszczyński spisany roku pańskiego 1480-go w miejskiej radzie wyjawia zarys procesu sądowego z udziałem pierwszych znanych z imienia i nazwiska plebejskich mieszkańców Dziedzic.[6]

Pod względem politycznym Dziedzice znajdowały się początkowo w granicach księstwa cieszyńskiego, będącego lennem Królestwa Czech, a od 1526 w wyniku objęcia tronu czeskiego przez Habsburgów wraz z regionem aż do 1918 w monarchii Habsburgów (potocznie Austrii). W 1572 Dziedzice weszły w skład wydzielonego z księstwa cieszyńskiego bielskiego państwa stanowego, od 1754 księstwa bielskiego.

W latach 1722–1729 z inicjatywy Walentego Martiusa, dzięki wsparciu finansowemu dziedzica Czechowic Franciszka Karola Kotulińskiego (patrz: Pałac Kotulińskich), wybudowano murowany kościół pw. św. Katarzyny w Czechowicach (Dziedzice znajdowały się wówczas na terenie parafii czechowickiej). Zastąpił on pierwszy, drewniany kościół grożący zawaleniem, który wzmiankowany był w Czechowicach już w źródłach z XV wieku.

Dziedzice ok. 1840 w dobie budowy kolei

Dziedzice pozostawały wsią o charakterze rolniczym do połowy XIX wieku. Wiosna Ludów w Cesarstwie Austriackim pociągnęła za sobą liczne przemiany społeczne, prawne i administracyjne. Dziedzice utworzyły samorządną gminę podporządkowaną powiatowi politycznemu i sądowemu Bielsko. W 1855 otwarto w Dziedzicach połączenie kolejowe z Boguminem oraz Bielskiem w ramach Kolei Północnej. W kolejnym roku linię tę przedłużono do Oświęcimia, a w następnych latach do Krakowa i Lwowa. Kiedy w 1867 zbudowano kolejną linię do leżącej ówcześnie w Prusach Pszczyny, Dziedzice stały się jednym z największych węzłów kolejowych na północy Austro-Węgier. W 1889 ułożono drugą linię torów na trasie Bogumin – Dziedzice, aby usprawnić transport. Przy tej właśnie linii kolejowej zaczęły powstawać pierwsze duże zakłady przemysłowe.

Dziedzice, 10 września 1905, uroczystość otwarcia gniazda Sokoła
Jan Stryczek, długoletni naczelnik Ochotniczej Straży Pożarnej w Dziedzicach, najstarszej polskiej organizacji społecznej w tej miejscowości
Wspomnienie pośmiertne o Janie Stryczku w „Strażaku Śląskim” nr 7 z 1936, cz. 1
Wspomnienie pośmiertne o Janie Stryczku w „Strażaku Śląskim” nr 7 z 1936, cz. 2

W 1899 roku wybudowano w Dziedzicach kościół pw. Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych jako kościół filialny parafii św. Katarzyny w Czechowicach. Samodzielną parafię dziedzicką utworzono w 1901. Pod koniec XIX wieku w miejscowości istniały także: Ochotnicza Straż Pożarna[7], szkoła ludowa, austriacka komora celna oraz pruski przykomorek celny klasy I[8].

Według austriackich spisów ludności w latach 1880, 1890, 1900 i 1910 populacja gminy urosła z 1011 w 1880 do 2436 w 1910. Pod względem językowym większość stanowiły osoby polskojęzyczne (najmniej 78% w 1880, najwięcej 92,1% w 1890, w dwóch następnych spisach około 85%), mniejszością były osoby niemieckojęzyczne (najwięcej 19,7% w 1880, najmniej 6% w 1890, następnie około 12%) i czeskojęyzczne (pomiędzy 1,9% w 1890 a 3,5% w 1910). Pod względem religijnym w 1910 większość stanowili katolicy (88,6%), mniejszość natomiast żydzi (7,6%) i ewangelicy (3,8%)[9]. Powierzchnia gminy wynosiła w 1910 roku około 5,6 km²[10].

Maria Stryczek, wyróżniająca się[11] działaczka Komitetu Opieki nad Powstańcami w Dziedzicach
Dziedzice, przed karczmą Jana Stryczka, wrzesień 1919, członkowie Komitetu Opieki nad Powstańcami. Od prawej stoją komendant Posterunku Wywiadowczego nr 5 Stanisław Krzyżowski (inicjator I powstania śląskiego) i Maria Stryczek (jego narzeczona, córka Jana); druga od lewej stoi Aniela Stryczek (córka Jana, siostra Marii), trzeci od lewej – ks. Faustyn Herrmann

W Dziedzicach działało założone w czerwcu 1905 Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Na jego uroczyste otwarcie we wrześniu 1905 przybyli przedstawiciele gniazd sokolich z okręgu krakowskiego, żywieckiego i lwowskiego oraz z Cieszyna, Górnego Śląska i Warszawy[12]. Druhowie dziedzickiej drużyny sokolej wyruszyli 25 sierpnia 1914 do Legionu Śląskiego i wyróżnili się walką o wolność i niepodległość Polski[13]. Dnia 17 stycznia 1915 otwarto w Dziedzicach cmentarz żydowski. Pierwszym pochowanym był rosyjski żołnierz zmarły w miejscowym lazarecie[14].

Po upadku monarchii austro-węgierskiej w 1918 miejscowość znalazła się na terenie spornym pomiędzy Polską a Czechosłowacją. Na początku listopada 1918 w miejscowości utworzona została polska Straż Obywatelska, a później regionalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego. Formacja w oficjalnych strukturach milicyjnych funkcjonowała jako 12 kompania w Dziedzicach i dowodzona była przez por. Garę, a później Stanisława Cyankiewicza. Podlegały jej placówki: Dziedzice (ob. Stryczek), Czechowice, Ligota (ob. Korzeniowski), Bronów (ob. Kopeć), Rudzica, Zabrzeg (ob. Tomaszczyk)[15]. Członkowie dziedzickiej milicji wzięli w 1919 czynny udział w walkach z wojskiem czeskim w czasie wojny polsko-czechosłowackiej o ziemię cieszyńską[16][17].

W czasie powstań śląskich, w latach 1919–1921, w gospodzie Jana Stryczka, prezesa Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Dziedzicach w latach 1913–1920, znajdował się punkt zborny powstańców śląskich z powiatu pszczyńskiego. Od sierpnia 1919 istniał w tej miejscowości Komitet Opieki nad Powstańcami, którym kierowali: Elżbieta Kasperlik, Maria Stryczek (córka Jana) i ks. Faustyn Herrmann[18][19][20], a 1 września 1919 komendantem Posterunku Wywiadowczego nr 5 w Dziedzicach (Oddziału II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego) został Stanisław Krzyżowski z Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska na pow. pszczyński[21][22][23].

Po podziale Śląska Cieszyńskiego w 1920, Czechowice i Dziedzice znalazły się w granicach II Rzeczypospolitej Polskiej. W dwudziestoleciu międzywojennym nadal trwał rozwój przemysłowy miejscowości, który wkrótce wpłynął również na rozwój gospodarczy sąsiednich Czechowic.

II wojna światowa

W okresie okupacji niemieckiej Dziedzice i Czechowice zostały włączone do III Rzeszy Niemieckiej. Do 1940 istniały samodzielne gminy Czechowice i Dziedzice, które wkrótce połączono w jedną jednostkę organizacyjną. Podczas okupacji Niemcy zmienili nazwę miasta na Tschechowitz (1943–1945). W latach II wojny światowej w Dziedzicach działała antyniemiecka grupa konspiracyjna zbierająca informacje dla Okręgowej Delegatury Rządu Śląsk, a po wojnie – siatka wywiadowcza VII Śląskiego Okręgu Narodowych Sił Zbrojnych (zgrupowania „Bartka”), w której działali m.in. Tadeusz i Marian Krzyżowscy (synowie Stanisława, wnukowie Jana Stryczka)[24][25]. 12 lutego 1945 na tereny miasta wkroczyła Armia Czerwona, po czym obszar ten przywrócono Polsce.

Okres powojenny

Początkowo istniała zbiorowa gmina Czechowice-Dziedzice, następnie podzielona na dwie odrębne jednostki. 1 stycznia 1951 gminę Dziedzice włączono do gminy Czechowice, nadając równocześnie (powiększonej) gminie Czechowice prawa miejskie i zachowując „Czechowice” jako nazwę miasta[26]. Wywołało to niezadowolenie mieszkańców Dziedzic, którzy podjęli działania na rzecz przywrócenia nazwy Dziedzice. W wyniku tych starań 22 listopada 1958 zmieniono nazwę miasta na Czechowice-Dziedzice[27], która obowiązuje do dnia dzisiejszego.

Przypisy

  1. UM w Czechowicach-Dziedzicach: Jednostki pomocniczne. www.czechowice-dziedzice.pl. [dostęp 2010-11-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (5 lutego 2012)].
  2. a b Rymut 1997 ↓, s. 486.
  3. a b c Zaplecze osadnicze Bielska. W: Bielsko-Biała. Monografia miasta. Idzi Panic (redakcja). Wyd. drugie. T. I: Bielsko od zarania do wybuchu wojen śląskich. Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2011, s. 215. ISBN 978-83-60136-31-7.
  4. a b Robert Mrózek: Nazwy miejscowe dawnego Śląska Cieszyńskiego. Katowice: Uniwersytet Śląski w Katowicach, 1984, s. 63. ISBN 82-00-00622-2.
  5. Mapa Księstwa Cieszyńskiego Matthaeusa Schubartha z 1736.
  6. Eugeniusz Kopeć, Szkice z przeszłości Czechowic-Dziedzic, Barbara Cebo (red.), 1977.
  7. 125 lat OSP Dziedzice. www.zosprpbielsko.pl. [dostęp 2017-07-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (11 sierpnia 2017)].
  8. Praca zbiorowa 1880 ↓, s. 270.
  9. Kazimierz Piątkowski: Stosunki narodowościowe w Księstwie Cieszyńskiem. Cieszyn: Macierz Szkolna Księstwa Cieszyńskiego, 1918, s. 257, 276. (pol.)
  10. Ludwig Patryn (ed): Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1910 in Schlesien. Troppau: 112. (niem.)
  11. Bogdan Cimała: Dziedzice, w: Encyklopedia Powstań Śląskich. Opole: Instytut Śląski, 1982, s. 118.
  12. „Sokół” w Dziedzicach od roku 1905 do 1930. „Dwudziestopięciolecie »Sokoła« w Dziedzicach: 1905–1930. Jednodniówka wydana z okazji 25-lecia »Sokoła« w Dziedzicach 3 sierpnia 1930”, s. 3–4.
  13. Ksiądz Ludwik Kojzar: Wymarsz drużyny sokolej w Dziedzicach do Legionu Śląskiego w roku 1914. „Dwudziestopięciolecie »Sokoła« w Dziedzicach: 1905–1930. Jednodniówka wydana z okazji 25-lecia »Sokoła« w Dziedzicach 3 sierpnia 1930”, s. 14.
  14. „Dziennik Cieszyński”. 19, s. 3, 1915-01-24. 
  15. Jerzy Szczurek 1933 ↓, s. 32–37.
  16. Robert Daniel 1998 ↓, s. 48.
  17. Jerzy Szczurek 1933 ↓, s. 49.
  18. Erwin Woźniak: Rola Czechowic-Dziedzic w I Powstaniu Śląskim. www.towarzystwo.czechowice-dziedzice.pl. [dostęp 2017-06-08].
  19. Erwin Woźniak: Powstańcze Dziedzice. www.towarzystwo.czechowice-dziedzice.pl. [dostęp 2017-06-08].
  20. Faustyn Herrmann OFMConv. www.encyklo.pl. [dostęp 2017-06-09].
  21. Piotr Majewski: Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939, słownik biograficzny. T. III (K–Ł). Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2005, s. 255. ISBN 83-7059-712-2.
  22. Edward Długajczyk: Wywiad polski na Górnym Śląsku 1919–1922. Katowice: Muzeum Śląskie, 2001, s. 67. ISBN 83-87455-91-1.
  23. Danuta Poźniakowska-Hanak: Oddział II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego 1919–1921, s. 8. www.caw.wp.mil.pl. [dostęp 2019-05-03].
  24. Dariusz Węgrzyn: Od NSZ do Śląskich Sił Zbrojnych (1945–1948), w: Obóz narodowy w obliczu dwóch totalitaryzmów. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2010, s. 159. ISBN 978-83-7629-145-1.
  25. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach – 03/1400, Akta kontrolno-śledcze Mariana Krzyżowskiego: Protokół przesłuchania Mariana Krzyżowskiego, Katowice, 8 kwietnia 1947, s. 1–2.
  26. Dz.U. z 1950 r. nr 57, poz. 514.
  27. M.P. z 1958 r. nr 89, poz. 496.

Bibliografia

  • Kazimierz Rymut: Nazwy miejscowe Polski, t. II, C-D, hasło "Dziedzice (3)". Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN, 1997, s. 486. ISBN 978-83-64007-04-0.
  • Robert Daniel: Nadolzie zrywa okowy. Cieszyn: Macierz Ziemi Cieszyńskiej, 1998. ISBN 83-909864-1-8.
  • Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918–1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.
  • Praca zbiorowa: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. II, hasło „Dziedzice”. Warszawa: nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880, s. 270.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Silesian Voivodeship location map2.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of en:Silesian Voivodeship with counties (powiats) and municipalities (gminas). Geographic limits of the map:
  • N: 51.1617 N
  • S: 49.2956 N
  • W: 17.8872 E
  • E: 20.0559 E
Dziedzice-Renardowice-Grabowiec-Liszka-Żebrak1840.png
Dziedzice and norhtern parts of Czechowice around 1840
Jan Stryczek (ur. w 1868, zm. w 1936).jpg
Jan Stryczek (ur. w 1868, zm. w 1936)
Czechowice-Dziedzice (gmina) location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map of gmina Czechowice-Dziedzice, Poland
Ta mapa of Czechowice-Dziedzice (gmina) została utworzona dzięki danym z projektu OpenStreetMap, zbieranym przez społeczność. Mapa ta może być niekompletna i zawierać błędy. Niewskazane jest poleganie wyłącznie na niej w nawigacji.
Strażak Śląski z 1936 , nr 7, s. 61.jpg
Wspomnienie pośmiertne o Janie Stryczku, naczelniku Ochotniczej Straży Pożarnej w Dziedzicach, teściu Stanisława Krzyżowskiego – cz. 1
Strażak Śląski z 1936 , nr 7, s. 62.jpg
Wspomnienie pośmiertne o Janie Stryczku, naczelniku Ochotniczej Straży Pożarnej w Dziedzicach, teściu Stanisława Krzyżowskiego – cz. 2
Bielsko County location map02.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Loation map of Bielsko County with urbanized area highlighted. Geographic limits of the map:
  • N: 49.97 N
  • S: 49.64 N
  • W: 18.80 E
  • E: 19.34 E
Dziedzice, wrzesień 1919 roku, Komitet Opieki nad Powstańcami. Od prawej Stanisław Krzyżowski (inicjator I Powstania Śląskiego) i Maria Stryczek (jego narzeczona).jpg
Dziedzice, przed karczmą Jana Stryczka, wrzesień 1919 roku, Komitet Opieki nad Powstańcami. Od prawej stoją Stanisław Krzyżowski (inicjator I Powstania Śląskiego) i Maria Stryczek (jego narzeczona, córka Jana); druga od lewej stoi Aniela Stryczek (córka Jana, siostra Marii), trzeci od lewej – ks. Faustyn Herrmann
POL Czechowice-Dziedzice Kościół NMP Wspomożenia Wiernych.JPG
Autor: D T G, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kościół NMP Wspomożenia Wiernych w Czechowicach-Dziedzicach
Członkowie Sokoła w Dziedzicach (1914).jpg
Członkowie Sokoła w Dziedzicach przed wymarszem.
Dziedzice, 10 września 1905. Z otwarcia gniazda Sokoła.jpg
Dziedzice, 10 września 1905. Z otwarcia gniazda Sokoła