Dziedzice (Czechowice-Dziedzice)

Dziedzice

Osiedle Czechowic-Dziedzic
Kościół w Dziedzicach
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	bielski
Gmina	Czechowice-Dziedzice
Miasto	Czechowice-Dziedzice
W granicach Czechowic-Dziedzic	1951
SIMC	0939148
Tablice rejestracyjne	SBI
Położenie na mapie Czechowic-Dziedzic Dziedzice
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Dziedzice
Położenie na mapie województwa śląskiego Dziedzice
Położenie na mapie powiatu bielskiego Dziedzice
Położenie na mapie gminy Czechowice-Dziedzice Dziedzice
49°55′04″N 18°59′37″E/49,917796 18,993516
Portal Polska

Dziedzice (niem. Dziedzitz, czes. Dědice) – dawniej samodzielna wieś i gmina, którą w 1951 połączono z Czechowicami, tworząc dzisiejsze miasto Czechowice-Dziedzice. Obecnie tworzy ono również jedno z jego osiedli (jednostek pomocniczych)^[1]. Dziedzice położone są w północno-zachodniej części miasta, na prawym, wschodnim brzegu Iłownicy, niedaleko jej ujścia do Wisły.

Nazwa

Miejscowość ma metrykę średniowieczną i jest notowana od XV wieku. Pierwszy zapis z 1427 brzmiał Cziedzicz, 1465 z Diedicz, 1480w Dziedziczach, 1521 zu Dieditz, 1566 Dieditz, 1665 w Diediczych, 1679 Diedzitz, 1736 Dziedzitz, 1881 Dziedzice, Dzieditz, Dziedzitz, 1869 Dziedzicz^[2].

Nazwa wywodzi się od nazwy osobowej Dziad z dodanym sufiksem -ice^[2].

Historia

Miejscowość została po raz pierwszy wzmiankowana w 1427 jako [s] Dziedzicz[e]^[3][4]. Jest to nazwa patronimiczna od nazwy osobowej Dziad^[4], a jej konsekwentne używanie również w dokumentach niemieckojęzycznych wskazuje, że zamieszkiwana była przez ludność etnicznie polską^[3]. Dokument księcia Wacława I cieszyńskiego wystawiony 15 marca 1465 w Bielsku wymienia ówczesnego właściciela wioski, Jana z Diedicz^[3]. Najstarsza zabudowa mieściła się na prawym brzegu Potoku Czechowickiego u jego ujścia do Iłownicy^[5]. Najstarszy protokół pszczyński spisany roku pańskiego 1480-go w miejskiej radzie wyjawia zarys procesu sądowego z udziałem pierwszych znanych z imienia i nazwiska plebejskich mieszkańców Dziedzic.^[6]

Pod względem politycznym Dziedzice znajdowały się początkowo w granicach księstwa cieszyńskiego, będącego lennem Królestwa Czech, a od 1526 w wyniku objęcia tronu czeskiego przez Habsburgów wraz z regionem aż do 1918 w monarchii Habsburgów (potocznie Austrii). W 1572 Dziedzice weszły w skład wydzielonego z księstwa cieszyńskiego bielskiego państwa stanowego, od 1754 księstwa bielskiego.

W latach 1722–1729 z inicjatywy Walentego Martiusa, dzięki wsparciu finansowemu dziedzica Czechowic Franciszka Karola Kotulińskiego (patrz: Pałac Kotulińskich), wybudowano murowany kościół pw. św. Katarzyny w Czechowicach (Dziedzice znajdowały się wówczas na terenie parafii czechowickiej). Zastąpił on pierwszy, drewniany kościół grożący zawaleniem, który wzmiankowany był w Czechowicach już w źródłach z XV wieku.

Dziedzice ok. 1840 w dobie budowy kolei

Dziedzice pozostawały wsią o charakterze rolniczym do połowy XIX wieku. Wiosna Ludów w Cesarstwie Austriackim pociągnęła za sobą liczne przemiany społeczne, prawne i administracyjne. Dziedzice utworzyły samorządną gminę podporządkowaną powiatowi politycznemu i sądowemu Bielsko. W 1855 otwarto w Dziedzicach połączenie kolejowe z Boguminem oraz Bielskiem w ramach Kolei Północnej. W kolejnym roku linię tę przedłużono do Oświęcimia, a w następnych latach do Krakowa i Lwowa. Kiedy w 1867 zbudowano kolejną linię do leżącej ówcześnie w Prusach Pszczyny, Dziedzice stały się jednym z największych węzłów kolejowych na północy Austro-Węgier. W 1889 ułożono drugą linię torów na trasie Bogumin – Dziedzice, aby usprawnić transport. Przy tej właśnie linii kolejowej zaczęły powstawać pierwsze duże zakłady przemysłowe.

Dziedzice, 10 września 1905, uroczystość otwarcia gniazda Sokoła

Jan Stryczek, długoletni naczelnik Ochotniczej Straży Pożarnej w Dziedzicach, najstarszej polskiej organizacji społecznej w tej miejscowości

Wspomnienie pośmiertne o Janie Stryczku w „Strażaku Śląskim” nr 7 z 1936, cz. 1

Wspomnienie pośmiertne o Janie Stryczku w „Strażaku Śląskim” nr 7 z 1936, cz. 2

W 1899 roku wybudowano w Dziedzicach kościół pw. Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych jako kościół filialny parafii św. Katarzyny w Czechowicach. Samodzielną parafię dziedzicką utworzono w 1901. Pod koniec XIX wieku w miejscowości istniały także: Ochotnicza Straż Pożarna^[7], szkoła ludowa, austriacka komora celna oraz pruski przykomorek celny klasy I^[8].

Według austriackich spisów ludności w latach 1880, 1890, 1900 i 1910 populacja gminy urosła z 1011 w 1880 do 2436 w 1910. Pod względem językowym większość stanowiły osoby polskojęzyczne (najmniej 78% w 1880, najwięcej 92,1% w 1890, w dwóch następnych spisach około 85%), mniejszością były osoby niemieckojęzyczne (najwięcej 19,7% w 1880, najmniej 6% w 1890, następnie około 12%) i czeskojęyzczne (pomiędzy 1,9% w 1890 a 3,5% w 1910). Pod względem religijnym w 1910 większość stanowili katolicy (88,6%), mniejszość natomiast żydzi (7,6%) i ewangelicy (3,8%)^[9]. Powierzchnia gminy wynosiła w 1910 roku około 5,6 km²^[10].

Drużyna Sokoła w Dziedzicach, która w 1914 wstąpiła do Legionu Śląskiego

Maria Stryczek, wyróżniająca się^[11] działaczka Komitetu Opieki nad Powstańcami w Dziedzicach

Dziedzice, przed karczmą Jana Stryczka, wrzesień 1919, członkowie Komitetu Opieki nad Powstańcami. Od prawej stoją komendant Posterunku Wywiadowczego nr 5 Stanisław Krzyżowski (inicjator I powstania śląskiego) i Maria Stryczek (jego narzeczona, córka Jana); druga od lewej stoi Aniela Stryczek (córka Jana, siostra Marii), trzeci od lewej – ks. Faustyn Herrmann

W Dziedzicach działało założone w czerwcu 1905 Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Na jego uroczyste otwarcie we wrześniu 1905 przybyli przedstawiciele gniazd sokolich z okręgu krakowskiego, żywieckiego i lwowskiego oraz z Cieszyna, Górnego Śląska i Warszawy^[12]. Druhowie dziedzickiej drużyny sokolej wyruszyli 25 sierpnia 1914 do Legionu Śląskiego i wyróżnili się walką o wolność i niepodległość Polski^[13]. Dnia 17 stycznia 1915 otwarto w Dziedzicach cmentarz żydowski. Pierwszym pochowanym był rosyjski żołnierz zmarły w miejscowym lazarecie^[14].

Po upadku monarchii austro-węgierskiej w 1918 miejscowość znalazła się na terenie spornym pomiędzy Polską a Czechosłowacją. Na początku listopada 1918 w miejscowości utworzona została polska Straż Obywatelska, a później regionalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego. Formacja w oficjalnych strukturach milicyjnych funkcjonowała jako 12 kompania w Dziedzicach i dowodzona była przez por. Garę, a później Stanisława Cyankiewicza. Podlegały jej placówki: Dziedzice (ob. Stryczek), Czechowice, Ligota (ob. Korzeniowski), Bronów (ob. Kopeć), Rudzica, Zabrzeg (ob. Tomaszczyk)^[15]. Członkowie dziedzickiej milicji wzięli w 1919 czynny udział w walkach z wojskiem czeskim w czasie wojny polsko-czechosłowackiej o ziemię cieszyńską^[16][17].

W czasie powstań śląskich, w latach 1919–1921, w gospodzie Jana Stryczka, prezesa Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Dziedzicach w latach 1913–1920, znajdował się punkt zborny powstańców śląskich z powiatu pszczyńskiego. Od sierpnia 1919 istniał w tej miejscowości Komitet Opieki nad Powstańcami, którym kierowali: Elżbieta Kasperlik, Maria Stryczek (córka Jana) i ks. Faustyn Herrmann^[18][19][20], a 1 września 1919 komendantem Posterunku Wywiadowczego nr 5 w Dziedzicach (Oddziału II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego) został Stanisław Krzyżowski z Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska na pow. pszczyński^[21][22][23].

Po podziale Śląska Cieszyńskiego w 1920, Czechowice i Dziedzice znalazły się w granicach II Rzeczypospolitej Polskiej. W dwudziestoleciu międzywojennym nadal trwał rozwój przemysłowy miejscowości, który wkrótce wpłynął również na rozwój gospodarczy sąsiednich Czechowic.

II wojna światowa

W okresie okupacji niemieckiej Dziedzice i Czechowice zostały włączone do III Rzeszy Niemieckiej. Do 1940 istniały samodzielne gminy Czechowice i Dziedzice, które wkrótce połączono w jedną jednostkę organizacyjną. Podczas okupacji Niemcy zmienili nazwę miasta na Tschechowitz (1943–1945). W latach II wojny światowej w Dziedzicach działała antyniemiecka grupa konspiracyjna zbierająca informacje dla Okręgowej Delegatury Rządu Śląsk, a po wojnie – siatka wywiadowcza VII Śląskiego Okręgu Narodowych Sił Zbrojnych (zgrupowania „Bartka”), w której działali m.in. Tadeusz i Marian Krzyżowscy (synowie Stanisława, wnukowie Jana Stryczka)^[24][25]. 12 lutego 1945 na tereny miasta wkroczyła Armia Czerwona, po czym obszar ten przywrócono Polsce.

Okres powojenny

Początkowo istniała zbiorowa gmina Czechowice-Dziedzice, następnie podzielona na dwie odrębne jednostki. 1 stycznia 1951 gminę Dziedzice włączono do gminy Czechowice, nadając równocześnie (powiększonej) gminie Czechowice prawa miejskie i zachowując „Czechowice” jako nazwę miasta^[26]. Wywołało to niezadowolenie mieszkańców Dziedzic, którzy podjęli działania na rzecz przywrócenia nazwy Dziedzice. W wyniku tych starań 22 listopada 1958 zmieniono nazwę miasta na Czechowice-Dziedzice^[27], która obowiązuje do dnia dzisiejszego.

Przypisy

Bibliografia

• Kazimierz Rymut: Nazwy miejscowe Polski, t. II, C-D, hasło "Dziedzice (3)". Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN, 1997, s. 486. ISBN 978-83-64007-04-0.
• Robert Daniel: Nadolzie zrywa okowy. Cieszyn: Macierz Ziemi Cieszyńskiej, 1998. ISBN 83-909864-1-8.
• Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918–1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.
• Praca zbiorowa: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. II, hasło „Dziedzice”. Warszawa: nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880, s. 270.

Linki zewnętrzne

• Statut osiedla Dziedzice. bip.czechowice-dziedzice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-06)]. wraz z mapą