Dziewięćsił

Dziewięćsił
Ilustracja
Dziewięćsił bezłodygowy
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

astrowce

Rodzina

astrowate

Podrodzina

Carduoideae

Rodzaj

dziewięćsił

Nazwa systematyczna
Carlina L.
Sp. Pl. 828. 1 Mai 1753
Typ nomenklatoryczny

Carlina vulgaris L.[3]

Synonimy
  • Athamus Neck.
  • Carlowizia Moench
  • Chromatolepis Dulac
  • Lyrolepis Rech.f.
  • Mitina Adans.[4]
(c) Evelyn Simak, CC BY-SA 2.0
Dziewięćsił pospolity

Dziewięćsił (Carlina L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Obejmuje 30 gatunków[4]. Rośliny te występują w Europie, północnej Afryce i zachodniej Azji. W Polsce w zależności od ujęcia systematycznego rosną 4 lub 5 gatunków.

Naukowa nazwa rodzajowa upamiętnia Karola V Habsburga (1500–1558)[5].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje niemal całą Europę (brak przedstawicieli na Islandii), położone nad Morzem Śródziemnym kraje północnej Afryki oraz Azję Zachodnią po Iran, zachodnie krańce Chin i Syberię[4]. Największe zróżnicowanie gatunkowe rodzaju znajduje się w obszarze śródziemnomorskim i w Europie Środkowej[6], w rejonie Kaukazu i dalej na wschód rośnie tylko jeden gatunek – dziewięćsił długolistny C. biebersteinii[6][7]. Na Wyspach Kanaryjskich rosną cztery gatunki[8]. Dziewięćsił pospolity C. vulgaris rośnie jako gatunek introdukowany w Ameryce Północnej[4][5].

W Polsce rośnie (wszystkie jako rośliny rodzime), w zależności od ujęcia systematycznego, pięć gatunków[9] lub cztery (w tym ujęciu jeden w dwóch podgatunkach)[4].

Gatunki flory Polski[9]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[9], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)[4]

  • dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis L.
  • dziewięćsił długolistny Carlina longifolia Rchb. ≡ Carlina biebersteinii subsp. biebersteinii
  • dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia Rchb. ≡ Carlina acanthifolia subsp. utzka (Hacq.) Meusel & Kästner)
  • dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris L.
  • dziewięćsił pośredni Carlina intermedia Schur ≡ Carlina biebersteinii subsp. brevibracteata (Andrae) K.Werner

Morfologia

Pokrój
Rośliny roczne i byliny, w tym z pędami drewniejącymi u nasady (półkrzewami)[6], osiągające do 80 cm wysokości, z pędami wzniesionymi lub płożącymi, pojedynczymi lub rozgałęziającymi się na całej długości lub tylko w górze pędu[5], czasem silnie skróconymi[10]. Z korzeniem palowym[7].
Liście
Skupione w rozetę przyziemną lub wyrastające wzdłuż łodygi, siedzące lub ogonkowe[5], zwykle kolczaste[6], ząbkowane lub wcinane w różnym stopniu pierzasto[10].
Kwiaty
Zebrane w koszyczki tworzące się pojedynczo na szczytach pędów lub po kilka w baldachogronach[5], często okazałe[10]. Okrywa koszyczków talerzykowata do szeroko dzwonkowatej, okryta licznymi, ułożonymi w wielu szeregach listkami[10]. Zewnętrzne listki okrywy są podobne do liści, środkowe są silnie kolczaste, z kolcami skierowanymi w różnych kierunkach, wewnętrzne są równowąsko lancetowate, pozbawione kolców, białawe, żółte lub purpurowe. Dno kwiatostanu pokryte licznymi plewinkami, u nasady rurkowatymi, w górze silnie podzielonymi na wiele łatek. Wszystkie kwiaty jednakowe, obupłciowe, o koronie rurkowatej, na szczycie z 5[10], białawymi, żółtymi, różowymi lub fioletowymi łatkami[6]. Pręciki z pylnikami na dole z ostrym końcem i kępką włosków. Szyjka słupka zwieńczona słabo rozwidlonym, zgrubiałym i owłosionym znamieniem[10].
Owoce
Niełupki walcowate, przylegająco owłosione, z jednoszeregowym puchem kielichowym złożonym z pierzastych włosków[10], u nasady zrośniętych w 3–10 grup[5].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny astrowatych Asteraceae, w jej obrębie klasyfikowany do podrodziny Carduoideae, plemienia Cardueae i podplemienia Carlininae[11].

Wykaz gatunków[4]
  • Carlina acanthifolia All. – dziewięćsił akantolistny[12]
  • Carlina acaulis L. – dziewięćsił bezłodygowy
  • Carlina atlantica Pomel
  • Carlina × bakariensis E.Mayer
  • Carlina barnebiana B.L.Burtt & P.H.Davis
  • Carlina biebersteinii Bernh. ex Hornem. – dziewięćsił długolistny
  • Carlina brachylepis (Batt.) Meusel & A.Kástner
  • Carlina canariensis Pit.
  • Carlina corymbosa L. – dziewięćsił baldachogroniasty[13]
  • Carlina curetum Heldr.
  • Carlina diae (Rech.f.) Meusel & A.Kástner
  • Carlina falcata Svent.
  • Carlina frigida Boiss. & Heldr.
  • Carlina graeca Heldr. & Sart.
  • Carlina guittonneaui Dobignard
  • Carlina hispanica Lam.
  • Carlina involucrata Poir.
  • Carlina kurdica Meusel & A.Kástner
  • Carlina lanata L.
  • Carlina libanotica Boiss.
  • Carlina nebrodensis Guss. ex DC.
  • Carlina oligocephala Boiss. & Kotschy
  • Carlina pygmaea Holmboe
  • Carlina racemosa L.
  • Carlina salicifolia (L.f.) Cav.
  • Carlina sicula Ten.
  • Carlina sitiensis Rech.f.
  • Carlina texedae Marrero Rodr.
  • Carlina tragacanthifolia Klatt
  • Carlina × vayredae Gaut.
  • Carlina vulgaris L. – dziewięćsił pospolity
  • Carlina xeranthemoides L.f.

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
  3. ↑ Carlina L.. W: Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2022-05-20].
  4. ↑ a b c d e f g Carlina L.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-20].
  5. ↑ a b c d e f Carlina Linnaeus. W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-20].
  6. ↑ a b c d e K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VIII. Flowering Plants. Dicotyledons. Asterales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2007, s. 126. ISBN 978-3-540-31050-1.
  7. ↑ a b Carlina Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-20].
  8. ↑ Carlina. W: Flora Vascular de Canarias [on-line]. [dostęp 2022-05-20].
  9. ↑ a b c Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 53, ISBN 978-83-62975-45-7.
  10. ↑ a b c d e f g Bogumił Pawłowski, Jasiewicz Adam (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XIII. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1972, s. 94-95.
  11. ↑ Genus Carlina L.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-05-20].
  12. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
  13. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 50. ISBN 978-83-925110-5-2.

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
A Carline thistle (Carlina spec.) - geograph.org.uk - 909975.jpg
(c) Evelyn Simak, CC BY-SA 2.0
A Carline thistle (Carlina vulgaris). See also > 909969 - 909978 - 909981. The carline thistle is a member of the Asteraceae family and native to Europe, north Africa and Asia. The plant has properties which are believed to relieve dyspepsia and gastrointestinal upsets and to stimulate bile flow and cleanse the liver of fatty deposits. An extract of its root, called Swedish Bitters, is still used as a gastrointestinal remedy. A tea made from the plant's root was used to soothe toothaches. According to folk tradition, the root extracts prepared with wine and water are good for washing out wounds and sores, and studies have indeed shown that the acetone extracts of carline thistle root have strong antibacterial activity.

Leaving the saltmarsh behind, extensive dune systems > https://www.geograph.org.uk/photo/909088 form an impressive barrier between the saltmarsh and the foreshore > https://www.geograph.org.uk/photo/909116. The dunes at Holkham sit on old shingle ridges and their landscape is continuously changing due to the effects of wind and water.

One of the footpaths leading into the Holkham Nature Reserve can be accessed from the A149 east of Burnham Overy Staithe. The first section of this path leads through marsh pastures > https://www.geograph.org.uk/photo/908439 - https://www.geograph.org.uk/photo/908447 which were reclaimed in the 18th and 19th centuries, beginning at Burnham Overy in 1639 and ending with the construction of the sea wall at Wells in 1859. Further seawards, the marsh pastures turn into saltmarsh > https://www.geograph.org.uk/photo/908459. Sediments deposited by the sea have built up into a skim of mud and silt and, over the years, evolved into saltmarsh. The middle and upper levels of the saltmarshes at Holkham are covered with plants such as sea aster and sea lavender > https://www.geograph.org.uk/photo/909205. Leaving the saltmarsh behind, extensive dune systems > https://www.geograph.org.uk/photo/909088 form an impressive barrier between the saltmarsh and the foreshore. Holkham beach > https://www.geograph.org.uk/photo/909862 - https://www.geograph.org.uk/photo/909835 consists of many miles of clean golden sands, white sand dunes with mud and shingle patches and an area designated for naturists; there are no beach huts or deck chairs. Voted best British beach for a bank holiday break by readers of The Times, Holkham beach is three miles long and, at low tide it takes a half mile walk to reach the water line.