Dziuplaki

Szpak przy dziupli

Dziuplaki – gatunki ptaków, które zakładają gniazda w dziuplach, a także różnego rodzaju wnękach i szczelinach (próchniejących drzew, skał, murów, wśród kamieni) oraz w norach ziemnych[1][2].

W Polsce są to na przykład dzięcioły, szpak, sikory, muchołówki, kowalik, pełzacz leśny i ogrodowy, wróbel mazurek i domowy, większość sów, dudek, kraska, siniak, gągoł, gniazdująca w szczelinach skalnych i pod kamieniami białorzytka, wygrzebująca nory brzegówka[3].

Dziuplaki gnieżdżące się w dziuplach dzieli się na pierwotne, czyli takie które samodzielnie wykuwają dziuple (u nas dzięcioły z wyjątkiem krętogłowa), oraz wtórne, czyli takie, które korzystają z dziupli istniejących (większość dziuplaków[4], np. szpak)[5]. Niektóre krajowe sikory mogą zajmować dziuple gotowe jak i wydłubywać własne w miękkim, zbutwiałym drewnie[6][5][7][8][3].

Nie wszystkie dziuplaki gnieżdżą się wyłącznie w dziuplach[9].

Dziuplaki cechuje na ogół jasna, jednolita, niemaskująca barwa skorupki jaj[4].

Miejsca gniazdowania dziuplaków

Dzięcioł duży przy dziupli
Dzięcioł pasiasty przy dziupli w kaktusie

Dziuple drzew

Dziuplaki gnieżdżące się w dziuplach drzew można podzielić na pierwotne i wtórne:

Dziuplaki pierwotne

Dziuplaki pierwotne są to gatunki ptaków gnieżdżące się w dziuplach, które same wykuwają[5].

W dziupli tukana
bogatka karmiąca pisklęta

Dziuplaki wtórne

Dziuplaki wtórne są to gatunki ptaków, które gnieżdżą się w dziuplach już istniejących[5]. Tak postępuje większość gatunków dziuplaków[4].

Nie wszystkie wymienione wyżej ptaki gnieżdżą się wyłącznie w dziuplach[9][3]. Niektóre wykorzystują skrzynki lęgowe, zabudowania, szczeliny skał, murów, stare gniazda dużych ptaków, nory itp.[3]. Puszczyki mogą przejąć gniazdo wiewiórki, kawka (Corvus monedula) zbudować gniazdo – bezładną zbieraninę gałązek – w rozwidleniu gałęzi[10]. Jerzyki pierwotnie gniazdowały w szczelinach skał (obecnie zaadaptowały się do przestrzeni miejskiej, która przypomina im skupisko skał). Gniazdujące w dziuplach jerzyki można w Polsce spotkać w Puszczy Knyszyńskiej oraz Augustowskiej[9].

Gatunki trudne do zaklasyfikowania

Niektóre gatunki dziuplaków mogą korzystać z dziupli istniejących jak dziuplaki wtórne, albo wykuwać własne jak dziuplaki pierwotne. W Polsce są to sikory:

Nory ziemne

Fragment kolonii lęgowej brzegówek
Patagonki przy norach
Młode pójdźki ziemne przed swoją norą

Szczeliny skalne

Gatunki krajowe gnieżdżace się zwykle dość głęboko w szczelinach skalnych, pod kamieniami:

Budowle owadów społecznych

Wymarła świergotka rajska przy wejściu do gniazda w termitierze (1922 r.)

Gatunki krajowe nie gnieżdżą się w gniazdach owadów społecznych. Poniżej podane są przykłady ze świata z podziałem na miejsca gniazdowania:

W gniazdach termitów gnieździ się co najmniej 49 gatunków ptaków, w tym 25% zimorodków[14][23]. Wiele ptaków zwykle nie odżywia się owadami z termitiery, w której gniazdują[14].

Dziuplaki i półdziuplaki

Półdziuplaki są to gatunki gnieźdżące się nie w dziupli zamkniętej ze wszystkich stron, z jednym wąskim otworem wejściowym, ale w różnego rodzaju szczelinach murów, próchniejących drzew, pod kamieniami. Spośród gatunków krajowych byłyby to na przykład pliszka siwa i górska[2], muchołówka szara[2] i mała[3], często białorzytka[2][3].

Kolor jaj

Skorupki jaj gatunków ptaków gniazdujących w dziuplach, jamach i innych ciemnych ukryciach na ogól nie mają koloru kamuflującego, ale są jasnoniebieskie lub białe[6][11][3]. Inaczej mówiąc gatunków budujących gniazda ukryte (czyli dziuplaków) lub odkryte zamknięte, w przeciwieństwie do budujących gniazda odkryte otwarte, zwłaszcza naziemne[3]. Wynika to z braku selekcji w kierunku tworzenia jaj o maskujących deseniach[11]. Prawdopodobnie też ułatwia ich znalezienie przy słabym oświetleniu. Jeżeli dany gatunek dziuplaka miał przodków gnieżdżących się w gniazdach otwartych, może zachowywać wciąż ślady deseniu na skorupce[6][11]. Wśród dziuplaków są to na przykład nurek[11] i maskonur[6][11], sikory[11]. Z kolei biała lub kremowa barwa jaj gołębi może sugerować, że wszystkie gołębie były pierwotnie dziuplakiami[2].

Zmniejszanie wylotu dziupli

Kowalik przy dziupli ze zmniejszonym otworem

Niektóre gatunki dziuplaków zmniejszają otwór dziupli.

Spośród gatunków krajowych robi tak kowalik[1], zalepiając go gliną[3][1] i iłem[3], czasem z dodatkiem nawozu krowiego[3]. Jest to odzwierciedlone w niektórych jego nazwach ludowych - kowal zalepiacz[24], lepiarz, zalepiarz[25].

Z kolei samica subtropikalnych i tropikalnych dzioborożców zalepia się od wnętrza w dziupli gliną i kałem na czas wysiadywania jaj i początkowy okres rozwoju piskląt. Pomaga jej w tym samiec[1].

Wyściółka gniazd

Niektóre gatunki dziuplaków nie wyściełają dziupli. Jest to sytuacja wyjątkowa wśród gniazdowników. Spośród gatunków krajowych są to dzięcioły i sowy (zajmujące dziuple oraz część innych). Gniazda niewysłane mają również gnieżdżące się w norach żołna i zimorodek, ponieważ zawierają jedynie odpowiednio chitynowe szczątki owadów lub ości ryb i chitynowe resztki owadów[3].

Znaczenie gniazdowania w dziuplach i jamach

Zalety:

  • większe bezpieczestwo[14][23]
  • oszczędność energii[14][23]. Temperatura wewnątrz nor waha się w mniejszym zakresie niż na zewnątrz[23].

Wady:

  • słaba wentylacja utrudnia oddychanie w norach, zwłaszcza głębokich[23]

Preferowane gatunki drzew

W Puszczy Białowieskiej najbardziej dziuplastymi i najchętniej wybieranymi przez dziuplaki drzewami są graby, głównie starsze, niestety wycinane w gospodarczych częściach puszczy na opał[5].

Skrzynki lęgowe a dziuple naturalne

Skrzynki lęgowe odgrywają ważną rolę w lasach gospodarczych, ponieważ liczba dziupli jest tam niewystarczająca. Ponadto uważane są one za bezpieczniejsze od dziupli. W Puszczy Białowieskiej stwierdzono jednak, że jest w nich więcej pasożytów. Wynika to stąd, że w skrzynkach pozostałości gniazd gromadzą się z roku na rok w większym stopniu niż w dziuplach naturalnych. Ponadto okazało się, że działają one tam jak pułapki ekologiczne przyciągające drapieżniki[5].

Dziuplaki a gospodarka leśna

Z badań prowadzonych chociażby w Puszczy Białowieskiej wynika, że gospodarka leśna stwarza różnorakie zagrożenia dla dziuplaków (i innych ptaków). Obniżanie wieku drzewostanów i usuwanie starych oraz martwych drzew, na przykład świerków z kornikiem, sadzenie monokultur, zmniejszenie udziału kluczowych gatunków drzew (grab, osika) prowadzi do powstawania niedoboru dziupli, zubożenia bazy pokarmowej[5].

Zobacz też

Przypisy

  1. a b c d e f g h i j k l m n o Mały słownik zoologiczny; Ptaki. Busse Przemysław (red.). Wyd. I. T. I i II. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990. ISBN 83-214-0563-0.
  2. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y Wolfgang Makatsch: Ptak i gniazdo, jajo, pisklę. Tłumaczył Paweł Kozłowski. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1957, s. 42-47.
  3. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar Jerzy Gotzman, Bolesław Jabłoński: Gniazda naszych ptaków. Tablice kolorowe Jerzy Desselberger. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1972.
  4. a b c Wojciech Gil: Tajemniczy las. Warszawa: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, 2010. ISBN 978-83-61633-18-1.
  5. a b c d e f g h i j k l m n o p q Dorota Czeszczewik, Wiesław Walankiewicz. Ekologia i biologia ptaków Puszczy Białowieskiej z perspektywy czterdziestoletnich badań. Ecology and biology of birds in the Białowieża Forest: a 40-year perspective. „Leśne Prace Badawcze / Forest Research Papers”. 77 (4), s. 332–340, Grudzień / December 2016. DOI: 10.1515/frp-2016-0034. ISSN 2082-8926. 
  6. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Colin J. O. Harrison, Peter Castell: Bird Nests, Eggs and Nestlings of Britain and Europe with North Africa and the Middle East. Wyd. New Edition. London, Glasgow, New York, Sydney, Auckland, Toronto, Johannesburg: HarperCollinsPublishers, 1989, seria: Collins Field Guide. ISBN 0-00-220125-9. (ang.).
  7. a b c R. E. Denny, R. W. Summers. Nest site selection, management and breeding success of Crested Tits Parus cristatus at Abernethy Forest, Strathspey. „Bird Study”. 43 (3), s. 371-379, 1996. DOI: 10.1080/00063659609461031. ISSN 0006-3657. (ang.). 
  8. a b François Lovaty. Occurrence of dead wood and nest sites for nesting by the Crested Tit Lophophanes cristatus: A case study in a Seaside Pine Pinus pinaster forest in West France. „Alauda”. 82 (1), s. 3–18, 2014. Société d'Etudes Ornithologiques de France. ISSN 0002-4619. (ang.). 
  9. a b c d Andrzej Kruszewicz: Ptaki Polski. Warszawa: MULTICO, 2007, s. 66, 166, 170, 240–245, 277–278. ISBN 978-83-7073-474-9.
  10. a b c d 4. Gniazda i miejsca odpoczynku. W: Roy Brown, John Ferguson, Michael Lawrence, David Lees: Tropy i ślady ptaków. MUZA SA, 2006, s. 97–99. ISBN 83-7319-860-1.
  11. a b c d e f g h i Paul J. Baicich, Colin J. O. Harrison: A guide to the Nests, Eggs, and Nestlings of North American Birds. Illustrations by Andrew Burton, Philip Burton and Terry O'Nele; Egg Photographs by F Greenaway and Clark Sumida. Wyd. Second Edition. San Diego, London, Boston, New York, Sydney, Tokyo, Toronto: Academic Press, 1997, seria: Collins Field Guide. ISBN 0-12-072831-1. (ang.).
  12. Richard B. Sherley, Barbara J. Barham, Peter J. Barham, T. Mario Leshoro i inni. Artificial nests enhance the breeding productivity of African Penguins (Spheniscus demersus) on Robben Island, South Africa. „Emu”. 112 (2), s. 97–106, 2012. DOI: 10.1071/MU11055. (ang.). 
  13. Juan F. Masello, Petra Quillfeldt. Chick growth and breeding success of the Burrowing Parrot. „The Condor”. 104 (3), s. 574–586, 2002. DOI: 10.1093/condor/104.3.574. (ang.). 
  14. a b c d e f Nicholas E. Collias. The evolution of nests and nest-building in birds. „Am. Zoologist”. 4, s. 175–190, 1964. DOI: 10.1093/icb/4.2.175. (ang.). 
  15. Gregory B. P. Davies, Craig T. Symes, Hugh N. Chittenden3and, J. Richard Peek. Mangrove kingfishers (Halcyon senegaloides; Aves: Alcedinidae) nesting in arboreal Nasutitermes (Isoptera: Termitidae: Nasutitermitinae) termitaria in central Mozambique. „Annals of the Ditsong National Museum of Natural History”. 2, s. 146–152, 2012. (ang.). 
  16. a b c d Marcelo Ferreira de Vasconcelos, Diego Hoffmann, Mércia Caroline de Araújo, Prinscila Neves Vasconcelos. Bird-termite interactions in Brazil: A review with perspectives for future studies. „Biota Neotrop.”. 15 (1), 2015. DOI: 10.1590/1676-06032014003514. (ang.). 
  17. Tania Sanchez-Martinez, Katherine Renton. Availability and selection of arboreal termitaria as nest‐sites by Orange‐fronted Parakeets Aratinga canicularis in conserved and modified landscapes in Mexico. „Ibis”. 151 (2), s. 311–320, 2009. DOI: 10.1111/j.1474-919X.2009.00911.x. (ang.). 
  18. a b Donald J. Brightsmith. Use of Arboreal Termitaria by Nesting Birds in the Peruvian Amazon. „The Condor”. 102 (3), s. 529–538, 2000. DOI: 10.1093/condor/102.3.529. (ang.). 
  19. Alexander Skutch. Life history notes on puff-birds. „The Wilson Bulletin”. 60 (2), s. 81–97, 1948. (ang.). 
  20. a b L. P. Gonzaga, N. J. Collar. A nest of Banded Cotinga Cotinga maculata; Short Communications. „Cotinga”. 32, s. 165–166, 2010. Neotropical Bird Club. (ang.). 
  21. a b Silvia Centrón, Paul Smith, Hugo del Castillo, Rob P. Clay i inni. Distribution and status of the Rufous-tailed Jacamar Galbula ruficauda (Aves: Galbulidae) in Paraguay. „Revista peruana de biología”. 23 (3), s. 347–350, 2016. DOI: 10.15381/rpb.v23i3.12875. (ang.). 
  22. F. Haverschmidt. Nesting of a Jacamar in a Termite Nest. „The Condor”. 60 (1), s. 71, 1958. (ang.). 
  23. a b c d e Frank B. Gill: Ornithology. Wyd. 2. New York: W.H. Freeman and Company, 2001. ISBN 978-0-7167-2415-5. (ang.).
  24. Jan Sokołowski: Ptaki ziem polskich. Wyd. II. T. tom 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo naukowe, 1972.
  25. Janusz Strutyński: Polskie nazwy ptaków krajowych. Wyd. I. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1972, seria: Prace Komisji Językoznawstwa nr 33.

Bibliografia

  • Jerzy Gotzman, Bolesław Jabłoński: Gniazda naszych ptaków. Tablice kolorowe Jerzy Desselberger. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1972.
  • Wolfgang Makatsch: Ptak i gniazdo, jajo, pisklę. Tłumaczył Paweł Kozłowski. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1957, s. 42–47.
  • Mały słownik zoologiczny; Ptaki. Przemysław Busse (red.). Wyd. I. T. I i II. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990. ISBN 83-214-0563-0.
  • Colin J. O. Harrison, Peter Castell: Bird Nests, Eggs and Nestlings of Britain and Europe with North Africa and the Middle East. Wyd. New Edition. London, Glasgow, New York, Sydney, Auckland, Toronto, Johannesburg: HarperCollinsPublishers, 1989, seria: Collins Field Guide. ISBN 0-00-220125-9. (ang.).
  • Paul J. Baicich, Colin J. O. Harrison: A guide to the Nests, Eggs, and Nestlings of North American Birds. Illustrations by Andrew Burton, Philip Burton and Terry O'Nele; Egg Photographs by F Greenaway and Clark Sumida. Wyd. Second Edition. San Diego, London, Boston, New York, Sydney, Tokyo, Toronto: Academic Press, 1997, seria: Collins Field Guide. ISBN 0-12-072831-1. (ang.).

Media użyte na tej stronie

Sîvanok.jpg
Autor: Dûrzan cîrano, Licencja: CC BY-SA 3.0
Li Tepêya Baravan(Behramkê) hatiye kişandin.
Eingang zur Bruthöhle des Kleibers.jpg
Autor: Sebastian Weisz, Licencja: Copyrighted free use
Ein Kleiber vor dem Eingang der Bruthöhle
Ladder-back Woodpecker on Cactus.jpg
Autor: Alan D. Wilson, www.naturespicsonline.com, Licencja: CC BY-SA 3.0
Ladder-Backed Woodpecker (Picoides scalaris), Male, Desert Botanical Gardens, Phoenix, Arizona
Cyanoliseus patagonus -Melado Valley, Chile-8.jpg
Autor: Dick Culbert from Gibsons, B.C., Canada, Licencja: CC BY 2.0
Burrowing Parrots by their burrows in Melado Valley, Chile.
Ninho de Tucanos 3.jpg
Autor: Carlos Eduardo B. Colucci, Licencja: CC BY-SA 4.0
Ninho de Tucano, ave típica do cerrado brasileiro.
Sturnus vulgaris -Southend-on-Sea, Essex, England -nest-8.jpg
Autor: jans canon, Licencja: CC BY 2.0
A Common Starling feeding a chick in a nest made in a hole in a tree in a cemetery at Southend-on-Sea, Essex, England.
7005 poussins 2.JPG
Autor: Berrucomons, Licencja: CC BY-SA 3.0
Three juvenile Burrowing Owls (Athene cunicularia) near their Burrow. Image taken in the Modulo Chititera, Apure state plains (Llanos), (Venezuela).
Rufous Necked Hornbill 2.jpg
Autor: Ujjal Ghosh, Licencja: CC BY-SA 3.0
Mahananda W.L.S , WB,India
Starling eggs.jpeg
Autor: Mike R, Licencja: CC-BY-SA-3.0
European starling (Sturnus vulgaris) eggs in nest. Photo taken by User:Mike R (Mike Richey) on 30 May, 2006.
Psephotus pulcherrimus.jpg

Photographed in the wild, Burnett River, Queensland, 1922.

By Jerrard, C. H. H. (Cyril Henry H.), 1889-1943.
Nesting hole inspector (21086215355).jpg
Autor: hedera.baltica from Wrocław, Poland, Licencja: CC BY-SA 2.0

Male great spotted woodpecker (Dendrocopos major) inspecting a (woodpecker-made) nesting hole in a tree.

Samiec dzięcioła dużego (Dendrocopos major) zaglądający do (wykutej przez dzięcioła) dziupli w drzewie.
CollaredFlycatcher2010pl.jpg
Autor: (GRAD), Licencja: CC BY-SA 3.0
Muchołówka białoszyja przy budce lęgowej
Great tit feeding chick retuschiert.jpg
Autor: Rosember, derivative work Lämpel, Licencja: CC BY-SA 4.0
A great tit with spread wings is preparing to feed one of its chicks with a green caterpillar in a natural cavity in a strong elder bush. In the hole the open beak of one of the nestlings is visible.
Glaucidium passerinum-chicks2.jpg
Autor: Axel Strauß, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Pygmy owl (Glaucidium passerinum), chicken in nest box; Kauhava, western Finland