Dziuplaki

Szpak przy dziupli

Dziuplaki – gatunki ptaków, które zakładają gniazda w dziuplach, a także różnego rodzaju wnękach i szczelinach (próchniejących drzew, skał, murów, wśród kamieni) oraz w norach ziemnych^[1][2].

W Polsce są to na przykład dzięcioły, szpak, sikory, muchołówki, kowalik, pełzacz leśny i ogrodowy, wróbel mazurek i domowy, większość sów, dudek, kraska, siniak, gągoł, gniazdująca w szczelinach skalnych i pod kamieniami białorzytka, wygrzebująca nory brzegówka^[3].

Dziuplaki gnieżdżące się w dziuplach dzieli się na pierwotne, czyli takie które samodzielnie wykuwają dziuple (u nas dzięcioły z wyjątkiem krętogłowa), oraz wtórne, czyli takie, które korzystają z dziupli istniejących (większość dziuplaków^[4], np. szpak)^[5]. Niektóre krajowe sikory mogą zajmować dziuple gotowe jak i wydłubywać własne w miękkim, zbutwiałym drewnie^{[6][5][7][8][3]}.

Nie wszystkie dziuplaki gnieżdżą się wyłącznie w dziuplach^[9].

Dziuplaki cechuje na ogół jasna, jednolita, niemaskująca barwa skorupki jaj^[4].

Miejsca gniazdowania dziuplaków

Dzięcioł duży przy dziupli

Dzięcioł pasiasty przy dziupli w kaktusie

Dziuple drzew

Dziuplaki gnieżdżące się w dziuplach drzew można podzielić na pierwotne i wtórne:

Dziuplaki pierwotne

Dziuplaki pierwotne są to gatunki ptaków gnieżdżące się w dziuplach, które same wykuwają^[5].

• Gatunki krajowe
  • dzięcioły z wyjątkiem krętogłowa^[3][5][10]: dzięcioł czarny, zielony, zielonosiwy, duży, średni, białogrzbiety, dzięciołek, trójpalczasty^[3]
    Dzięcioły znane są jako gatunki zwornikowe (kluczowe) lub inżynieryjne, ponieważ z ich dziupli korzystają potem inne gatunki (dziuplaki wtórne). Takiej roli jednak nie odgrywają w Puszczy Białowieskiej, gdzie jest dużo dziupli powstałych samoczynnie^[5].
• Gatunki inne – przykłady:
  • dzięcioł pasiasty (Dryobates scalaris) – nie tylko w drzewach, ale też. m.in. w kaktusach^[11]
  • dzięciur kaktusowy (Melanerpes uropygialis), również z rzędu dzięciołowych – w kaktusach, zwykle Saguaro, lub w martwym drewnie^[11]
  • brodacze (Capitonidae), z rzędu dzięciołowych – w butwiejących konarach^[2][1]

Dzioborożec rudy

W dziupli tukana

bogatka karmiąca pisklęta

Dziuplaki wtórne

Dziuplaki wtórne są to gatunki ptaków, które gnieżdżą się w dziuplach już istniejących^[5]. Tak postępuje większość gatunków dziuplaków^[4].

• Gatunki krajowe:
  • krętogłów – jako jedyny polski dzięcioł nie wykuwa dziupli, ale zajmuje gotowe^[5][10]
  • gągoł^[3]
  • tracz nurogęś^[3]
  • większość sów: sóweczka, włochatka^[5][3], pójdźka, puszczyk, puszczyk uralski, syczek^[3], płomykówka^[6]. Sóweczka czasem w dziupli po dzięciołach pstrych, włochatka często w dziuplach wykutych przez dzięcioła czarnego. Płomykówka głównie wewnątrz budynków^[3], ale również i w dziuplach^[6].
  • gołąb siniak – dziupla wykuta zwykle przez dzięcioła czarnego^[3][5] lub zielonego^[3]
  • jerzyk – niekiedy w północno-wschodniej Polsce^[3]
  • kraska – dziupla wykuta zwykle przez dzięcioła czarnego^[3][9] lub zielonego^[3]. W innych częściach Europy może gnieździć się w norach w ścianach urwisk^[1].
  • dudek^[3]
  • kawka^[3]
  • szpak
  • muchołówki: żałobna, białoszyja^[3][5], szara, mała. Muchołówki szara i mała w dziuplach półodkrytych^[3].
  • pleszka^[3]
  • pełzacz leśny i ogrodowy – szczeliny drzew, za odstającą korą^[3]
  • kowalik^[3]
  • część sikor: bogatka, modraszka^[3][5], sosnówka^[3]
  • mazurek (wróbel mazurek) – zwykle skrzynki lęgowe i szczeliny w drewnianych budynkach^[3]
  • wróbel (wróbel domowy) – szczeliny budynków oraz między innymi dziuple i skrzynki lęgowe^[3]

Nie wszystkie wymienione wyżej ptaki gnieżdżą się wyłącznie w dziuplach^[9][3]. Niektóre wykorzystują skrzynki lęgowe, zabudowania, szczeliny skał, murów, stare gniazda dużych ptaków, nory itp.^[3]. Puszczyki mogą przejąć gniazdo wiewiórki, kawka (Corvus monedula) zbudować gniazdo – bezładną zbieraninę gałązek – w rozwidleniu gałęzi^[10]. Jerzyki pierwotnie gniazdowały w szczelinach skał (obecnie zaadaptowały się do przestrzeni miejskiej, która przypomina im skupisko skał). Gniazdujące w dziuplach jerzyki można w Polsce spotkać w Puszczy Knyszyńskiej oraz Augustowskiej^[9].

• Gatunki inne – przykłady:
  • gruchacze z rzędu żurawiowych^[2][1]
  • papugowe – najczęściej w dziuplach^[2][1]
  • sowniki z rzędu sownikowych^[2]
  • dzioborożce z rzędu dzioborożcowych – większość^[2][1]
  • tukany z rzędu dzięciołowych – większość, mogą poszerzać dziuple^[1]
  • piliki z rzędu trogonów – większość^[2]

Gatunki trudne do zaklasyfikowania

Niektóre gatunki dziuplaków mogą korzystać z dziupli istniejących jak dziuplaki wtórne, albo wykuwać własne jak dziuplaki pierwotne. W Polsce są to sikory:

• czubatka – sama wykuwa dziuple^[6] w rozkładającym się drewnie^[6][7][10]. Czasem zajmuje istniejące dziuple, zwłaszcza po dzięciole dużym^[7][8]. Rzadko wykorzystuje skrzynki lęgowe^[3], stare duże gniazda ptaków lub gniazda wiewiórki^[6].
• czarnogłówka – sama wykuwa dziuple^[6][5] w zmurszałym, miękkim drewnie^[6]. Sporadycznie zajmuje dziuple istniejące, naturalne lub po dzięciołach^[6].
• sikora uboga – w przypadku drewna rozkładającego się może dziuple modyfikować^[6], a nawet wykuwać własne^[6][5]. W polskich lasach uważana za dziuplaka pierwotnego, ale Puszczy Białowieskiej jest wyłącznie dziuplakiem wtórnym^[5]. W skrzynkach lęgowych gnieździ się sporadycznie^[3][6].

Nory ziemne

Fragment kolonii lęgowej brzegówek

Patagonki przy norach

Młode pójdźki ziemne przed swoją norą

• Gatunki gnieżdżące się w wygrzebanych przez siebie norach:
  • krajowe
    • brzegówka^[3]
    • zimorodek^[3]
    • żołna^[3]
  • inne - przykłady:
    • pingwin przylądkowy (Spheniscus demersus) - w guano^[12]
    • alki z rzędu siewkowych - niektóre^[1]. Nurek^[6] do 8 m^[2].
    • krabożer z rzędu siewkowych^[6]
    • rurkonose - wiele^[6]
    • patagonka z rzędu papugowych^[13]
    • kraska – u nas dziuple istniejące, ale w innych częściach Europy może gnieździć się w norach w ścianach urwisk^[1].
    • piłodzioby, również z rzędu kraskowych - do 12 m^[1]
    • płaskodziobki z rzędu kraskowych^[1]
    • złotopiórowce z rzędu dzięciołowych, czyli złotopióry Galbulidae i drzymy Bucconidae^[1]
• Gatunki gnieżdżace się w istniejących norach, zwykle opuszczonych:
  • krajowe
    • ohar^[3][2]
    • tracz nurogęś – w przypadku braku starych dziuplastych drzew^[3]
  • inne - przykłady
    • burzyk żółtodzioby z rzędu rurkonosych^[2][6]. Na wyspie Skokholm w Walii nawet w zajętych norach króliczych^[2].
    • pójdźka ziemna z rzędu sów - w norach, m.in. piesków preriowych^[2][11]

Szczeliny skalne

Gatunki krajowe gnieżdżace się zwykle dość głęboko w szczelinach skalnych, pod kamieniami:

• białorzytka^[3]
• pomurnik – w szczelinach wysokich skał, zwykle głęboko^[3]

Budowle owadów społecznych

Wymarła świergotka rajska przy wejściu do gniazda w termitierze (1922 r.)

Gatunki krajowe nie gnieżdżą się w gniazdach owadów społecznych. Poniżej podane są przykłady ze świata z podziałem na miejsca gniazdowania:

• gniazda błonkskrzydłych:
  • rdzawodrwal (Micropternus brachyurus) z rzędu dzięciołowych – nadrzewne gniazda (mrowiska) mrówek z rodzaju Crematogaster i innych spokrewnionych z nimi rodzajów^[2]. Dzięcioł ten również odźywia się mrówkami z kolonii, w której gniazduje^[14].
  • trogon wyżynny (Trogon caligatus) z rzędu trogonów – gniazda os. Wcześniej wyjada wszystkie owady^[14].
• termitiery
  • nadrzewne
    • niektóre zimorodki, zwłaszcza niektóre sterowniki^[2] i łowce^[2][15].
    • niektóre papugowe, na przykład konura brazylijska^[2][16], pomarańczowoczelna (Eupsittula canicularis)^[17], stadniczka spiżowa (Brotogeris tirica)^[2][16], żółtoczelna (B. sanctithomae), niebieskosterna (B. cyanoptera)^[18], rodzaj Micropsitta^[2]
    • trogon czarnosterny (Trogon melanurus) z rzędu trogonów^[18]
    • drzym białobrody (Notharchus pectoralis) z rzędu dzięciołowych^[19]
    • bławatnik modry (Cotinga maculata) z rzędu wróblowych - gniazdo termitów nadrzewne^[20], nieokreślne^[16], w rozwidleniu gałęzi^[20].
  • naziemne
    • niektóre papugowe, na przykład świergotka rajska^[2]
    • piliki z rzędu trogonów - czasami^[2]
    • żołna widłosterna (Merops hirundineus) – czasami w porzuconych kopcach^[2]
  • nadrzewne i naziemne
    • złotopiór rudosterny (Galbula ruficauda) z rzędu dzięciołowych - nory w brzegach, dziuple^[21] oraz gniazda termitów naziemne^[16][21] i nadrzewne^[22].

W gniazdach termitów gnieździ się co najmniej 49 gatunków ptaków, w tym 25% zimorodków^[14][23]. Wiele ptaków zwykle nie odżywia się owadami z termitiery, w której gniazdują^[14].

Dziuplaki i półdziuplaki

Półdziuplaki są to gatunki gnieźdżące się nie w dziupli zamkniętej ze wszystkich stron, z jednym wąskim otworem wejściowym, ale w różnego rodzaju szczelinach murów, próchniejących drzew, pod kamieniami. Spośród gatunków krajowych byłyby to na przykład pliszka siwa i górska^[2], muchołówka szara^[2] i mała^[3], często białorzytka^[2][3].

Kolor jaj

Jaja szpaka

Skorupki jaj gatunków ptaków gniazdujących w dziuplach, jamach i innych ciemnych ukryciach na ogól nie mają koloru kamuflującego, ale są jasnoniebieskie lub białe^[6][11][3]. Inaczej mówiąc gatunków budujących gniazda ukryte (czyli dziuplaków) lub odkryte zamknięte, w przeciwieństwie do budujących gniazda odkryte otwarte, zwłaszcza naziemne^[3]. Wynika to z braku selekcji w kierunku tworzenia jaj o maskujących deseniach^[11]. Prawdopodobnie też ułatwia ich znalezienie przy słabym oświetleniu. Jeżeli dany gatunek dziuplaka miał przodków gnieżdżących się w gniazdach otwartych, może zachowywać wciąż ślady deseniu na skorupce^[6][11]. Wśród dziuplaków są to na przykład nurek^[11] i maskonur^[6][11], sikory^[11]. Z kolei biała lub kremowa barwa jaj gołębi może sugerować, że wszystkie gołębie były pierwotnie dziuplakiami^[2].

Zmniejszanie wylotu dziupli

Kowalik przy dziupli ze zmniejszonym otworem

Niektóre gatunki dziuplaków zmniejszają otwór dziupli.

Spośród gatunków krajowych robi tak kowalik^[1], zalepiając go gliną^[3][1] i iłem^[3], czasem z dodatkiem nawozu krowiego^[3]. Jest to odzwierciedlone w niektórych jego nazwach ludowych - kowal zalepiacz^[24], lepiarz, zalepiarz^[25].

Z kolei samica subtropikalnych i tropikalnych dzioborożców zalepia się od wnętrza w dziupli gliną i kałem na czas wysiadywania jaj i początkowy okres rozwoju piskląt. Pomaga jej w tym samiec^[1].

Wyściółka gniazd

Niektóre gatunki dziuplaków nie wyściełają dziupli. Jest to sytuacja wyjątkowa wśród gniazdowników. Spośród gatunków krajowych są to dzięcioły i sowy (zajmujące dziuple oraz część innych). Gniazda niewysłane mają również gnieżdżące się w norach żołna i zimorodek, ponieważ zawierają jedynie odpowiednio chitynowe szczątki owadów lub ości ryb i chitynowe resztki owadów^[3].

Znaczenie gniazdowania w dziuplach i jamach

Pisklęta sóweczki w skrzynce lęgowej

Zalety:

• większe bezpieczestwo^[14][23]
• oszczędność energii^[14][23]. Temperatura wewnątrz nor waha się w mniejszym zakresie niż na zewnątrz^[23].

Wady:

• słaba wentylacja utrudnia oddychanie w norach, zwłaszcza głębokich^[23]

Preferowane gatunki drzew

W Puszczy Białowieskiej najbardziej dziuplastymi i najchętniej wybieranymi przez dziuplaki drzewami są graby, głównie starsze, niestety wycinane w gospodarczych częściach puszczy na opał^[5].

Skrzynki lęgowe a dziuple naturalne

Muchołówka białoszyja przy skrzynce lęgowej

Skrzynki lęgowe odgrywają ważną rolę w lasach gospodarczych, ponieważ liczba dziupli jest tam niewystarczająca. Ponadto uważane są one za bezpieczniejsze od dziupli. W Puszczy Białowieskiej stwierdzono jednak, że jest w nich więcej pasożytów. Wynika to stąd, że w skrzynkach pozostałości gniazd gromadzą się z roku na rok w większym stopniu niż w dziuplach naturalnych. Ponadto okazało się, że działają one tam jak pułapki ekologiczne przyciągające drapieżniki^[5].

Dziuplaki a gospodarka leśna

Z badań prowadzonych chociażby w Puszczy Białowieskiej wynika, że gospodarka leśna stwarza różnorakie zagrożenia dla dziuplaków (i innych ptaków). Obniżanie wieku drzewostanów i usuwanie starych oraz martwych drzew, na przykład świerków z kornikiem, sadzenie monokultur, zmniejszenie udziału kluczowych gatunków drzew (grab, osika) prowadzi do powstawania niedoboru dziupli, zubożenia bazy pokarmowej^[5].

Zobacz też

• zachowania lęgowe ptaków

Przypisy

Bibliografia

• Jerzy Gotzman, Bolesław Jabłoński: Gniazda naszych ptaków. Tablice kolorowe Jerzy Desselberger. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1972.
• Wolfgang Makatsch: Ptak i gniazdo, jajo, pisklę. Tłumaczył Paweł Kozłowski. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1957, s. 42–47.
• Mały słownik zoologiczny; Ptaki. Przemysław Busse (red.). Wyd. I. T. I i II. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990. ISBN 83-214-0563-0.
• Colin J. O. Harrison, Peter Castell: Bird Nests, Eggs and Nestlings of Britain and Europe with North Africa and the Middle East. Wyd. New Edition. London, Glasgow, New York, Sydney, Auckland, Toronto, Johannesburg: HarperCollinsPublishers, 1989, seria: Collins Field Guide. ISBN 0-00-220125-9. (ang.).
• Paul J. Baicich, Colin J. O. Harrison: A guide to the Nests, Eggs, and Nestlings of North American Birds. Illustrations by Andrew Burton, Philip Burton and Terry O'Nele; Egg Photographs by F Greenaway and Clark Sumida. Wyd. Second Edition. San Diego, London, Boston, New York, Sydney, Tokyo, Toronto: Academic Press, 1997, seria: Collins Field Guide. ISBN 0-12-072831-1. (ang.).