Dziwożona
.jpg)
Dziwożona (także boginka, mamuna) — demon żeński z wierzeń dawnych Słowian[1].
Etymologia i regionalizmy
Wyraz „dziwożona” (dzika żona/kobieta) jest w języku polskim pożyczką z języka słowackiego: „diva lena”/ „divá žena” oznaczała „dziką kobietę”, a polski odpowiednik spopularyzowany został przez wydaną w 1855 powieść „Dziwożona” autorstwa Zygmunta Kaczkowskiego[2].
W języku czeskim wyraz ten występuje jako diva żena, u Hucułów istniała dykaja żena, u Łużyczan wódna żona[3]. Z kolei na terenach Rusi Czerwonej do opisu dziwożon pasuje wyraz bohynie („boginie”)[4].
W źródłach dziwożona jest często wymiennie stosowana z mamuną i — przede wszystkim — z boginką. Wyraz „dziwożona” szczególnie stosowany był u górali tatrzańskich[5], z kolei wyraz diva lena, ale też runa (nawiązanie do mamuna) był w użytku u górali słowackich[1].
Wygląd i działanie
Dziwożony przedstawiane były jako szkaradne, garbate kobiety, o długich splątanych włosach, czasem z ozdobioną paprocią czerwoną czapeczką na głowie[6][3][7] oraz z długimi piersiami lub patologicznie wydłużonymi sutkami, które zarzucały sobie na plecy i którymi nawet prały bieliznę[8][1]. Mieszkały w osypiskach skalnych, w jeziorach (np. Jezioro Żabie[5]) lub w pieczarach górskich (np. pieczara w okolicach wsi Łopuszna)[3][6]. Żywiły się zielem „słodyczką”[7].
Wierzono, że dziwożony porywały młode dziewczęta i młode mężatki. Poza tym porywały dzieci z kołysek, podmieniając je na własne: brzydkie odmieńce, z widocznymi ułomnościami lub niepełnosprawnością umysłową/rozwojową[9]. Sposobem na odzyskanie dziecka miało być wyniesienie odmieńca na pole/granicę lub śmietnik, tam obicie dziecka rózgą, dodatkowo oblewając je lub pojąc wodą ze skorupki jajka i wypowiadając słowa: Odbierz swoje, oddaj moje. Wtedy dziwożona, poruszona płaczem własnego dziecka, wracała po nie, oddając porwanego noworodka[7].
Od dziwożon można było się uwolnić albo je odstraszyć, używając kwiatu dziurawca (popul. „dzwonek”, reg. „zwonka”)[1]. Ten opis zachowań dziwożon i metod ochrony przed nimi jest tożsamy z zapisami wierzeń z różnych terenów odnoszącymi się do boginek[10].
Regionalne warianty opowieści o dziwożonach, oprócz typowych sytuacji podmiany dziecka lub porwania młodej mężatki/matki, zawierają także opowieści w rodzaju:
- uratowanie porwanej kobiety z rąk dziwożon (kobieta zaczepia napotkanego na brzegu mężczyznę i opowiada mu o swoim losie, następnie razem planują ucieczkę, wykorzystując w ostatnim momencie ochronną moc dziurawca[7]),
- złapanie dziwożony (np. w rzepie), która następnie ucieka, zostawiając swoją czerwoną czapeczkę. Następnie istota przychodzi regularnie pod okno, prosząc o zwrot czapeczki[7].
Przypisy
- ↑ a b c d Julian Krzyżanowski (red.): Słownik folkloru polskiego, 1965.
- ↑ Andrzej Bieńkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, 2000.
- ↑ a b c Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska, t. t. II, 1900–1903.
- ↑ Ruś Czerwona, [w:] Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie, 1976.
- ↑ a b Jacek Kolbuszewski, Tatry i górale w literaturze polskiej: antologia, 1992, s. 145.
- ↑ a b Świat duchowy Podhalan. Strzygi, upiory, wilkołaki, boginki, dziwożony., [w:] Stefan Goszczyński, Dziennik podróży do Tatrów, 1853.
- ↑ a b c d e Lucyan Siemieński, Podania i legendy polskie, ruskie, litewskie, 1845, s. 120–122.
- ↑ Kazimierz Moszyński, Kultura duchowa Słowian, 1929–1939.
- ↑ Kaja Kojder-Demska, Bohynie, dziwożony, mamuny, czyli skąd się biorą niepełnosprawne dzieci, Academia.eu.
- ↑ Stefania Ulanowska, Wśród ludu krakowskiego [djvu], „Wisła: miesięcznik geograficzno-etnograficzny”, 1 (2), spis treści s. 367, Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, 1887, s. 71–72.
Bibliografia
- B. i A. Podgórscy: Wielka Księga Demonów Polskich — leksykon i antologia demonologii ludowej, Wydawnictwo KOS, Katowice 2005, ISBN 83-89375-40-0.
Media użyte na tej stronie
The Zbruch Idol (sometimes identified as Światowid) found in Ukraine propably represents four old Slavic deities and other symbolism
The Zbruch Idol (sometimes identified as Światowid) found in Ukraine propably represents four old Slavic deities and other symbolism
Dziwożona. drzeworyt. Wymiary: 204 × 166 mm, rycina sygnowana na płycie.