Edmund Matejko

Edmund Marcin Matejko
Data i miejsce urodzenia12 listopada 1829
Kraków
Data i miejsce śmierci2 lipca 1907
Kraków
Zawód, zajęcieagronom
nauczyciel
RodziceFranciszek Ksawery Matejko
Joanna z domu Rosberg
MałżeństwoKlara z domu Witaszewska
Krewni i powinowaci2 siostry i 9 braci (wśród nich Franciszek i Jan)
Tablica pamiątkowa Edmunda Matejki w kaplicy Matki Boskiej Piaskowej w kościele karmelitów na Piasku w Krakowie

Edmund Marcin Matejko, także Zygmunt Matejko (ur. 12 listopada 1829 w Krakowie, zm. 2 lipca 1907 tamże) – polski powstaniec, uczestnik węgierskiej Wiosny Ludów i powstania styczniowego, agronom, dzierżawca majątków ziemskich (m.in. Bieńczyc), nauczyciel w szkole rolniczej w Czernichowie, starszy brat malarza Jana, a młodszy bibliotekarza i historyka slawisty Franciszka.

Absolwent Gimnazjum św. Anny, przez kilka lat studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim. W dobie Wiosny Ludów zaangażował się w działalność spiskową, zagrożony aresztowaniem przedostał się na Węgry, gdzie wziął udział w walkach z armią austriacką. Po ich zakończeniu powrócił do Galicji, gdzie został aresztowany, lecz uciekł i udał się na emigrację – najpierw do Wielkopolski, a następnie do Francji. Na ziemie polskie powrócił w końcu lat 50., wziął udział w powstaniu styczniowym. Po jego zakończeniu zajmował się dzierżawieniem majątków ziemskich.

Życiorys

Pochodzenie i młodość

Urodził się 12 listopada 1829 roku. Był drugim dzieckiem Franciszka Ksawerego Matejki (1793–1860), czeskiego imigranta z okolic Hradca Králové i jego żony Joanny z domu Rosberg (1802–1845), córki niemieckiego siodlarza, osiadłego w Krakowie[1]. Edmund kształcił się w Liceum św. Anny, które ukończył zdając maturę. W 1845 roku podjął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, po wstępnym kursie filozofii zapisał się na Wydział Prawa[2]. Dwa lata później rozpoczął naukę malarstwa w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych[3].

Wiosna Ludów

Edmund Matejko nie ukończył studiów w Krakowie, ze względu na zaangażowanie się w wydarzenia polityczne. W 1848 roku, w trakcie Wiosny Ludów, uwikłał się w spisek[4], mający najpewniej na celu odbicie rekrutów wziętych do armii austriackiej[5]. Zagrożony aresztowaniem, opuścił Kraków wraz z Zygmuntem[a], młodszym bratem, i udał się na Węgry w końcu tego samego roku[6] lub w maju 1849 roku[7]. Obaj Matejkowie wstąpili w szeregi oddziału Hipolita Kuczyńskiego, początkowo wchodzącego w skład legionu niemieckiego, stacjonującego w Dolnym Kubinie, w ramach sił majora Ármina Görgeya, a po wzroście liczebności, przekształconego w samodzielny legion polskich żołnierzy. Węgierski dowódca, operujący na obszarze komitatów Orawa i Turoc, otrzymał od Józefa Wysockiego rozkaz wysłania tego oddziału do siebie, celem włączenia do Legionu Polskiego, lecz opóźnił jego wykonanie z racji zagrożenia atakiem rosyjskim, tak że dopiero po klęsce pod Szent Marton ocaleli Polacy dołączyli do jednostki Wysockiego[b][8].

W trakcie kampanii bracia walczyli w bitwach pod Bánffyhunyad, nad Wagiem i pod Turószentmárton (Szent Marton), gdzie Zygmunt zginął wiosną 1849 roku[9]. Edmund ocalał i trafił do Siedmiogrodu[c], gdzie dostał się do oddziałów Józefa Bema. W szeregach 2. batalionu piechoty legionu siedmiogrodzkiego zdobył stopień porucznika[10]. Po upadku powstania węgierskiego usiłował wrócić do Galicji. Został jednak schwytany przez Austriaków w trakcie próby przedostania się na te tereny[2] lub w samym Krakowie[11]. Skierowany do karnej kompanii w twierdzy Komarno, uciekł z transportu aresztantów pod Mogilanami. Przez jakiś czas ukrywał się w Kleczy Górnej, po czym opuścił Galicję i udał się do Wielkopolski. Znalazł zatrudnienie w majątku Dezyderego Chłapowskiego w Turwi, jednak nękany przez policję pruską, postanowił opuścić ziemie polskie[12].

Emigracja i powrót do kraju

Jan Żiżka, fragment obrazu Bitwa pod Grunwaldem Jana Matejki – do jego postaci pozował Edmund Matejko

Matejko udał się na emigrację do Francji. Tam ukończył najpierw polską szkołę na Montparnasse, a następnie z wyróżnieniem szkołę rolniczą w Grignon pod Paryżem[13]. Utrzymywał kontakt listowny z rodziną[14]. Po kilku latach zdecydował się na powrót, który miał miejsce po 1857 roku. Z racji nie otrzymania zgody na osiedlenie się w Galicji, przedostał się na Wołyń, gdzie dzierżawił majątki ziemskie lub najmował się jako ich zarządca. Następnie trafił do guberni płockiej, i tam zarządzał dobrami hrabiego Wawrzyńca Engeströma. W 1860 roku został wybrany na członka Towarzystwa Rolniczego[13].

Powstanie styczniowe

Do Krakowa powrócił przed wybuchem powstania styczniowego[15]. Obawiając się aresztowania (w związku ze sprawą próby odbicia rekrutów), zaczął używać imienia i dokumentów poległego brata[d]. Stąd też w późniejszych biografiach obaj byli ze sobą myleni[16]. Po rozpoczęciu zrywu w zaborze rosyjskim, wstąpił w lutym 1863 roku do oddziału pułkownika Leona Czechowskiego i majora Władysława Englerta, również weteranów walk na Węgrzech. Uzyskał rangę kapitana i dowodził kompanią karabinierów. Po klęsce partii Czechowskiego (20 marca) wrócił do Krakowa[17]. Jednak już w kwietniu tego samego roku, ponownie włączył się do walki zbrojnej, zabierając ze sobą brata, Kazimierza[e]. Dołączył do oddziału Józefa Miniewskiego. Bił się pod Krzykawką, gdzie był świadkiem śmierci Francesca Nullo[f]. Po klęsce wrócił do Krakowa (7 maja), gdzie został aresztowany za udział w potyczce pod Szklarami i uwięziony na Wawelu, ówcześnie cytadeli austriackiej twierdzy. Jak się zdaje, wolność odzyskał w marcu 1864 roku[18].

Lata po powstaniu

1 kwietnia 1864 roku otrzymał posadę nauczyciela hodowli zwierząt i administracji rolnej w szkole rolniczej w Czernichowie. Uczył tam przez rok, po czym zrezygnował[19]. W 1869 roku objął w dzierżawę wieś Bieńczyce, należącą do kolegiaty św. Floriana w Krakowie. Spędził tam następne dwadzieścia cztery lata, angażując się w akcje oświatowe i społeczne, jednak choć podaje się, iż „gospodarował w nich wzorowo”[20], nie odniósł sukcesów finansowych. Popadł w długi, które w latach 80. pomógł mu spłacić Jan Matejko. Ostatecznie zrezygnował z posady[21]. Przeniósł się do Krakowa, gdzie spędził resztę życia. Zmarł 2 lipca 1907 roku i został pochowany na Cmentarzu Rakowickim[19].

Życie prywatne

Reprodukcja obrazu Jana Matejki Wacław Wilczek broniący kościoła w Trzebowie, do którego również pozował Edmund

Edmund Matejko ożenił się z Klarą z domu Witaszewską[19]. Miał z nią dwóch synów[22].

W pamięci Jana Matejki z czasów dzieciństwa Edmund zapisał się jako opiekuńczy i pomocny brat[23], który wedle przekazu Mariana Gorzkowskiego, sekretarza malarza, wespół z najstarszym z rodzeństwa, Franciszkiem, uczył go czytać[24]. Wiadomo, iż po zabraniu młodszego brata ze Szkoły św. Barbary (gdzie ten zupełnie sobie nie radził), przygotował go z powodzeniem do egzaminu wstępnego w Liceum św. Anny latem 1848 roku[25]. Listy z emigracji, w których opisywał Paryż i galerie sztuki, wedle relacji Izydora Jabłońskiego, wzbudziły później w młodym malarzu chęć odwiedzenia tego miasta[26]. Wiosna 1864 roku, kiedy starszy brat był uwięziony na Wawelu, Jan podjął starania, by zapewnić mu lepsze warunki, co zakończyło się pomyślnie[27].

Edmund był obecny na ślubie brata z Teodorą Giebułtowską (wedle relacji Stanisławy Serafińskiej, jej siostrzenicy, jeszcze jako kawaler), choć, jak reszta rodzeństwa, nie pochwalał tego związku[28]. Latem 1871 roku, Jan i Edmund wspólnie odwiedzili Franciszka, przebywającego w wiedeńskim zakładzie dla chorych psychicznie. Relacje między braćmi nie zawsze układały się kordialnie – w listopadzie tego samego roku[g], gdy Jan wykupywał dom przy Floriańskiej od swego rodzeństwa, Edmund sprzeciwiał się temu i dość opornie układał się z bratem, nie szczędząc mu złośliwości[29]. Nie doprowadziło to jednak do zerwania kontaktów między nimi. Gdy w 1876 roku malarz zakupił majątek ziemski w Krzesławicach, wybór ten podyktowany był bliskim sąsiedztwem Bieńczyc, dzierżawionych przez starszego brata[30]. Edmund, wraz ze swoją rodziną, czuwał przy umierającym Janie[31].

Wedle przekazów Gorzkowskiego artysta wydatnie wspierał finansowo brata, wypłacając mu co miesiąc pewną sumę pieniędzy, wykupił też jego weksel (1886) czy spłacił długi (1892), mimo własnych problemów[h]. Oprócz tego miał wychowywać jednego z jego synów[32].

Edmund pozostawił po sobie pamiętniki. Odznaczał się pewnym talentem malarskim[19]. Uwięziony na Wawelu kolorował egzemplarze albumu Jana Matejki, Ubiory w Polsce, wydanego w 1860 roku[33]. W późniejszych latach pozował bratu do postaci Jana Żiżki na płótnie Bitwa pod Grunwaldem oraz do postaci z obrazu Wacław Wilczek broniący kościoła w Trzebowie[i][34].

Uwagi

  1. ↑ Zygmunt Hilary (ur. 29 kwietnia 1831, zm. 22 czerwca 1849), trzeci spośród rodzeństwa Matejków, również ukończył Liceum św. Anny i w 1847 roku podjął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wykazywał zdolności plastyczne – w domu rodzinnym przechowywano jego rysunki, kopie wizerunków Kościuszki, księcia Poniatowskiego i kosyniera-krakusa. Interesował się także poezją. Zapisał się w pamięci młodszego brata Jana jako towarzysz jego zabaw dziecinnych. Zygmunt zginął w bitwie pod Turószentmárton (Szent Marton), wedle rodzinnej tradycji, rozsiekany przez Rosjan, gdy odmówił złożenia broni, Kozłowski 1975 ↓, s. 182; Szypowska 1988 ↓, s. 347; Gorzkowski 1993 ↓, s. 79, 159, 379; Kovács 1999 ↓, s. 522; Słoczyński 2000 ↓, s. 17; Miezian 2014 ↓, s. 16; Antecka i Buyko 2014 ↓, s. 114; Kovács 2016 ↓, s. 450. W rzeczywistości najprawdopodobniej poległ, może sięgając po broń, na samym początku ataku Kozaków, który zaskoczył cały oddział węgierski, Kovács 1999 ↓, s. 520, ewentualnie odniósł śmiertelną ranę i zmarł w szpitalu miejskim po walce, Kovács 2010 ↓, s. 168 i Kovács 2016 ↓, s. 450. Pochowany został na cmentarzu w Szent Marton, jego nagrobek zachował się do lat 80. XIX wieku Kovács 2016 ↓, s. 451.
  2. ↑ Kozłowski 1975 ↓, s. 182 i Antecka i Buyko 2014 ↓, s. 114 podają jedynie, że Matejkowie służyli w szeregach Legionu Polskiego.
  3. ↑ Kovács 1999 ↓, s. 529 wysuwa przypuszczenie, iż w Siedmiogrodzie znalazł się jako towarzysz kuriera Wysockiego, kapitana Edwarda Antoniego Żarskiego. Miał tam dotrzeć w lipcu 1849 roku, Kovács 2010 ↓, s. 169.
  4. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 17 podaje, iż tożsamością brata zaczął posługiwać się już po powrocie do Polski.
  5. ↑ Kazimierz Wilhelm (ur. 6 kwietnia 1841, zm. 17 grudnia 1882), dziesiąty z rodzeństwa Matejków, cieszył się sympatią całej rodziny, ceniącej jego spokój, skromność, ale i zaradność. W powstaniu styczniowym walczył do wiosny 1864 roku. Miał dwóch synów. Po jego śmierci Jan Matejko wziął na siebie wspomaganie wdowy comiesięcznym zasiłkiem pieniężnym, Kozłowski 1975 ↓, s. 183; Gorzkowski 1993 ↓, s. 241; Słoczyński 2000 ↓, s. 14; Zgórniak 2004 ↓, s. 38; Antecka i Buyko 2014 ↓, s. 114.
  6. ↑ Miezian 2014 ↓, s. 16 podaje, iż Matejko dostał się wówczas do niewoli rosyjskiej.
  7. ↑ Jak podaje Zgórniak 2004 ↓, s. 25 wykup kamienicy miał miejsce w grudniu tego roku.
  8. ↑ Gorzkowski 1993 ↓, s. 133–134 podaje, iż Jan powierzył Edmundowi zarząd w Krzesławicach, który ten, mimo otrzymywania pensji, zaniedbywał. Nie potwierdza tego praca poświęcona tej wsi – Lempart 2011 ↓, s. 23 jako zarządcę z ramienia artysty wymienia Teodora Cybulskiego.
  9. ↑ Gorzkowski 1993 ↓, s. 75 podaje następujący tytuł tego obrazu: Jan Wilczek z Czeszowa podczas obrony klasztoru Benedyktynów w Trzebowie na Morawach przeciw królowi węgierskiemu Maciejowi Korwinowi. Użycie imienia „Jan” – tak też u Miezian 2014 ↓, s. 16, przyp. 29 – jest najpewniej omyłkowe, Zgórniak 2004 ↓, s. 33.

Przypisy

  1. ↑ Kozłowski 1975 ↓, s. 182; Antecka i Buyko 2014 ↓, s. 114.
  2. ↑ a b Kozłowski 1975 ↓, s. 182.
  3. ↑ Zgórniak 2004 ↓, s. 7.
  4. ↑ Słoczyński 2000 ↓, s. 17.
  5. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 16.
  6. ↑ Kozłowski 1975 ↓, s. 182; Słoczyński 2000 ↓, s. 17.
  7. ↑ Kovács 1999 ↓, s. 520.
  8. ↑ Kovács 1999 ↓, s. 520–521; Kovács 2016 ↓, s. 451.
  9. ↑ Kozłowski 1975 ↓, s. 182; Szypowska 1988 ↓, s. 16.
  10. ↑ Kozłowski 1975 ↓, s. 182; Miezian 2014 ↓, s. 16.
  11. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 17; Słoczyński 2000 ↓, s. 17.
  12. ↑ Kozłowski 1975 ↓, s. 182–183; Szypowska 1988 ↓, s. 17; Słoczyński 2000 ↓, s. 17.
  13. ↑ a b Kozłowski 1975 ↓, s. 183; Kovács 2016 ↓, s. 451.
  14. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 17.
  15. ↑ Zgórniak 2004 ↓, s. 8.
  16. ↑ Kozłowski 1975 ↓, s. 183; Słoczyński 2000 ↓, s. 17; Zgórniak 2004 ↓, s. 8; Miezian 2014 ↓, s. 16; Sołysik 2019 ↓, s. 10.
  17. ↑ Kozłowski 1975 ↓, s. 183; Miezian 2014 ↓, s. 16; Kovács 2016 ↓, s. 451.
  18. ↑ Kozłowski 1975 ↓, s. 183; Zgórniak 2004 ↓, s. 16; Sołysik 2019 ↓, s. 73.
  19. ↑ a b c d Kozłowski 1975 ↓, s. 183.
  20. ↑ Kozłowski 1975 ↓, s. 183 (tu błędnie podano, iż wieś należała do klasztoru norbertanek).
  21. ↑ Słoczyński 2000 ↓, s. 187; Miezian 2014 ↓, s. 16.
  22. ↑ Antecka i Buyko 2014 ↓, s. 114.
  23. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 18.
  24. ↑ Gorzkowski 1896 ↓, s. 17.
  25. ↑ Gorzkowski 1896 ↓, s. 20; Szypowska 1988 ↓, s. 18; Słoczyński 2000 ↓, s. 17.
  26. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 116.
  27. ↑ Sołysik 2019 ↓, s. 73.
  28. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 132–133.
  29. ↑ Szypowska 1988 ↓, s. 190, 198–199.
  30. ↑ Lempart 2011 ↓, s. 19–20.
  31. ↑ Gorzkowski 1993 ↓, s. 485.
  32. ↑ Gorzkowski 1993 ↓, s. 241, 310, 415, 429.
  33. ↑ Kozłowski 1975 ↓, s. 183; Szypowska 1988 ↓, s. 99; Zgórniak 2004 ↓, s. 12.
  34. ↑ Gorzkowski 1993 ↓, s. 75, 176; Miezian 2014 ↓, s. 16, przyp. 29.

Bibliografia

  • Jolanta Antecka, Małgorzata Buyko: Teodora, moja miłość. Życie codzienne Jana i Teodory Matejków. Olszanica: Wydawnictwo Bosz, 2014. ISBN 978-83-7576-206-8.
  • Marian Gorzkowski: Jan Matejko. Epoka lat jego najmłodszych uzupełniona trzema portretami z dziennika prowadzonego w ciągu lat siedemnastu przez Maryana Gorzkowskiego. wyd. 2 powiększone. Kraków: nakład autora, Drukarnia Związkowa, 1896.
  • Marian Gorzkowski: Jan Matejko. Epoka od r. 1861 do końca życia artysty z dziennika prowadzonego w ciągu lat siedemnastu. oprac. Kazimierz Nowacki i Ignacy Trybowski. Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 1993. ISBN 83-7052-167-3.
  • István Kovács: Honwedzi, emisariusze, legioniści: słownik biograficzny uczestników Wiosny Ludów na Węgrzech. przekł. i posł. Jerzy Snopek. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 2016. ISBN 978-83-7676-249-4.
  • István Kovács: Nieznani polscy bohaterowie powstania węgierskiego 1848–1849. przekł. i posł. Jerzy Snopek. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2010. ISBN 978-83-7399-406-5.
  • István Kovács: Polacy w węgierskiej Wiośnie Ludów 1848–1849. „Byliśmy z Wami do końca”. przekł. i posł. Jerzy Snopek. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1999. ISBN 83-87893-15-3.
  • Eligiusz Kozłowski: Matejko Edmund Marcin. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XX: Maria Józefa – Mieroszewski Krzysztof. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Polska Akademia Nauk Instytut Historii, Wydawnictwo PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1975, s. 182–183.
  • Maria Lempart: Zapomniane dziedzictwo Nowej Huty. Krzesławice. Kraków: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2011. ISBN 978-83-7577-090-2.
  • Maciej Miezian: Zapomniane dziedzictwo Nowej Huty. Bieńczyce. Kraków: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2014. ISBN 978-83-7577135-0.
  • Marek Sołtysik: Klan Matejków. wyd. I. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2019. ISBN 978-83-213-5115-5.
  • Henryk Marek Słoczyński: Matejko. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2000, seria: A to Polska właśnie. ISBN 83-7023-820-3.
  • Maria Szypowska: Jan Matejko wszystkim znany. wyd. V. Warszawa: Zarząd Krajowy Związku Młodzieży Wiejskiej, Zespoły Usługowo-Wytwórcze ZK ZMW „Agrotechnika”, 1988, seria: Książki dla wsi.
  • Marek Zgórniak: Jan Matejko 1838–1893. Kalendarium życia i twórczości. Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie, 2004. ISBN 83-89424-21-5.

Media użyte na tej stronie

Vaclav Vlcek Matejko.png
Portrait of Václav Vlček, Czech 15th-century military commander.
Commemorative plaque in tribute to Edmund Matejko (Polish insurgent 1948, 1963 and agronomist), Church of the Visitation of the Blessed Virgin Mary, 19 Karmelicka street, Krakow, Poland.jpg
Autor: Zygmunt Put Zetpe0202, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tablica pamiątkowa Edmunda Matejki, Kościół Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, ul. Karmelicka 19, Piasek, Kraków
Jan Zizka - Grunwald.jpg
Jan Zizka - Battle of Grunwald by Jan Matejko