Edukacja dla pokoju

Logo międzynarodowego projektu „Wikipedia for Peace”

Edukacja dla pokoju (wychowanie dla pokoju) – jeden ze ściśle powiązanych działów edukacji globalnej, formalna i nieformalna edukacja, obejmująca wychowanie i kształcenie (nauczanie i uczenie się) dzieci, młodzieży i dorosłych, której celem jest budzenie czujności opinii publicznej i mobilizowanie sumienia ludzkości[a] na rzecz pokoju oraz przygotowywanie ludzi do rozwiązywania konfliktów bez przemocy (wysłuchiwania innych ze współczuciem i szczerego wyrażania siebie, zob. też Mahatma Gandhi i ahimsa).

Do zadań edukacji dla pokoju należy uświadomienie konieczności działań w skali globu na rzecz sprawiedliwości, równości i przestrzegania praw człowieka, zgodnie z zapisami Deklaracji ONZ o wychowaniu społeczeństw w duchu pokoju, uchwalonej w 1978 roku – z inicjatywy Polski – na XXXIII Sesji Zgromadzenia Ogólnego[1][2], z artykułem 1 Powszechnej deklaracji praw człowieka (Paryż 1948) oraz Kartą Ziemi.

Według Powszechnej deklaracji praw człowieka:

Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem oraz powinni postępować w stosunku do siebie wzajemnie w duchu braterstwa.

Edukacją dzieci, młodzieży i dorosłych w zakresie porozumiewania się bez przemocy zajmuje się wiele organizacji, instytucji i stowarzyszeń o międzynarodowym zasięgu[3], np. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO)[4], Christian Peacemaker Teams (CPT)[5], Center for Nonviolent Communication (CNVC)[6], Henri Dunant Centre for Humanitarian Dialogue (HD Centre)[7][8], Coexistence International (CI)[9], Crossing Borders[10], Conflict Resolution Network Canada[11], European Students Forum. AEGEE Europe[12] itp[b].

UNESCO (ONZ) przyznaje Nagrody za Wychowanie dla Pokoju. Za działania w tym zakresie przyznawane są również inne nagrody, np. przez El-Hibri Foundation[c] i Fundację Evens[d].

Elementy historii wojen

Walka hoplitów – malowidło na wazie z lat 560–550 p.n.e.

Z antropologicznego punktu widzenia o powszechności zbrojnego rozwiązywania konfliktów między grupami społecznymi można mówić od czasów rewolucji neolitycznej, która doprowadziła do powstania pierwszych cywilizacji (zob. skutki rewolucji neolitycznej, początki rolnictwa, rewolucja agrarna)[e]. Opanowanie technik uprawy zbóż sprawiło, że niewielkie ludzkie grupy rodzinne zostały uzależnione od miejsca, które uznawały ze swoją własność. Zaczęły powstawać niewielkie wioski, a następnie większe lokalne zbiorowości, powiązane silnymi więziami, o strukturze społecznej dostosowanej do potrzeb wspólnej uprawy (np. racjonalny podział pracy, wspólna ochrona zbiorów, narzędzi i domostw przed obcymi itp., posłuszeństwo osobom pełniącym władzę). Liczba mieszkańców wiosek była początkowo ograniczona do ok. 150[f]. Z biegiem czasu zaczęły powstawać coraz większe społeczności, w których nie wszyscy znali się wzajemnie – miasta, państwa, imperia, federacje o różnej wielkości i różnych, coraz bardziej złożonych systemach politycznych (zob. np. miasto-państwo, polis, ethne, hierarchia społeczna, władza, kodeksy prawne, organizacje kościelne).

Od chwili powstania państw i większych systemów polityczno-społecznych konflikty między nimi były przyczyną wojen (zob. np. wojny w starożytności i w średniowieczu). Nieustannie doskonalono sztukę wojenną, stosowano coraz bardziej destrukcyjną, „doskonalszą” broń, tworzono teorie geopolityczne, szkolono armie, wychowywano dzieci i młodzież niezgodnie z zasadami patriotyzmu, wyrażonymi w 1905 roku przez Henryka Sienkiewicza[g]

… idea ojczyzny powinna zajmować pierwsze miejsce w duszy i sercu człowieka. (…) Ale jednocześnie pierwszym obowiązkiem prawdziwego patrioty jest czuwać nad tym, by idea jego Ojczyzny nie tylko nie stanęła w przeciwieństwie do szczęścia ludzkości, lecz by się stała jedną z jego podstaw. Tylko w tych warunkach istnienie i rozwój Ojczyzny staną się sprawą, na której całej ludzkości zależy. Innymi słowy, hasłem wszystkich patriotów powinno być: przez Ojczyznę do ludzkości, nie zaś: dla Ojczyzny przeciw ludzkości.

O polskości pisał m.in. Józef Tischner (powołując się na słowa Norwida)[25]:

Ogólna zasada jest taka: żeby uratować Polaka, nie należy zabijać człowieka. Tylko ten jest dobrym Polakiem, kto jest dobrym człowiekiem. Polskość jest drogą do człowieczeństwa, a nie odwrotnie.

Elementy filozofii wojny i pokoju

Pokój nie jest pojęciem jednoznacznym. Nie zostały określone najpewniejsze drogi do jego osiągnięcia w skali globu; wyrażane są nawet wątpliwości, czy jego osiągnięcie jest możliwe. Problemem zajmują się specjaliści w różnych dziedzinach nauki, tj. filozofia[26], socjologia, psychologia, prawo, politologia i in.[27] Przedstawiciele filozofii wojny i pokoju przez wieki prezentowali skrajnie zróżnicowane stanowiska w tej sprawie.

Immanuel Kant (1724–1804) opisał koncepcję „wiecznego pokoju”, według której pokój światowy[28][29][30]:

… wymaga radykalnej i niezbędnej przemiany ludzkich relacji, bez której wszelka własność i bezpieczeństwo są niepewne. Wymaga on ustanowienia powszechnego ustroju państwowego (Völkerstaat, civitas gentium). Jest to niewykonalne, zamiast tego musimy zaakceptować związek państw (Völkerbund). Ponieważ jednak niewykonalność tego projektu nie została ostatecznie dowiedziona, a moralność domaga się wiecznego pokoju, a więc i powszechnego państwa obywatelskiego, należy mimo wszystko uznać wieczny pokój za cel, do którego będziemy nieustannie się przybliżać dzięki ciągłemu postępowi.

Zdecydowanie pesymistycznie wyrażał się Bertrand Russell (1872–1970):

Ziemia, po wiekach wydawania na świat nieszkodliwych owadów i motyli osiągnęła ten poziom ewolucji, na którym pojawiają się Neronowie, Genghis Khanowie i Hitlerzy.

Rudolf Kjellén (1864–1922) głosił, że państwo jest nieodłącznie związane ze swoją ziemią i starania o podporządkowanie państw sąsiednich są naturalne i nieuniknione (zob. ład naturalny). Podobne myśli wyrażał już w IV w. p.n.e. Arystoteles w swojej teorii państwa[h]. Twierdził, że „idealne państwo” jest mrzonką, ponieważ dobro jest pojęciem subiektywnym; pisał na temat wychowania m.in.[31]:

[…] prawodawca powinien zająć się w pierwszym rzędzie wychowaniem młodzieży. Jeśli tak się w państwie nie dzieje, to cierpią na tym ustroje, gdyż obywatele muszą być odpowiednio do ustroju wychowani.

Przypuszcza się, że różne systemy wychowawcze w starożytnych państwach, np. Atenach i Sparcie, powstały pod wpływem różnych czynników przestrzennych i politycznych (geopolityka), które ukształtowały również różną w poszczególnych państwach „duszę narodów”[31]. Przekonanie, że przewaga „duszy własnego narodu” i własnej kultury nad obcą usprawiedliwia agresję szerzono w późniejszych okresach historii, powołując się na pojęcie „wojna sprawiedliwa”, które definiowali już Cyceron (106–43 p.n.e.) i św. Augustyn (354–30 p.n.e.). Ustalanie, kto jest uprawniony do decydowania o tym, czy jest ona „sprawiedliwa”, sprawiało trudności (zob. m.in. warunki wojny sprawiedliwej, Ius ad bellum, Ius in bello).

Wnioski z doświadczeń XX i XXI wieku

Warszawa została zrujnowana w latach 1939–1944 w wyniku nalotów Luftwaffe i Wojskowych Sił Powietrznych ZSRR.
6 sierpnia 1945 roku wybuch jednej bomby Little Boy, zrzuconej na Hiroszimę, całkowicie zniszczył 48 tys. budynków i spowodował śmierć 70–90 tysięcy mieszkańców.

„Nie wiem, jaka broń będzie użyta w trzeciej wojnie światowej, ale czwarta będzie na maczugi” (Albert Einstein, 1947)[32].

„Świat osiągnął jasność bez mądrości, moc bez sumienia. Żyjemy w świecie atomowych gigantów i moralnych dzieci. O wojnie wiemy więcej niż o pokoju, o zabijaniu więcej niż o życiu” (gen. Omar Bradley, 1948)[33].

W XX wieku nacjonalizm, rozwinięty do swojej skrajnej postaci – szowinizmu (nie napotykający zdecydowanego sprzeciwu niemieckich intelektualistów)[i], doprowadził do dwóch wojen światowych, których skutki skłoniły do działań na rzecz pokoju światowego, do starań o zabezpieczenie przed wybuchem wojny trzeciej(ang.).

Już przed wybuchem obu wojen światowych Gustave Le Bon, zajmujący się psychologią społeczną (w tym filozoficznymi i socjologicznymi badaniami następstw rewolucji przemysłowej), stwierdzał m.in., że ludzkie tłumy zachowują się nieracjonalnie, kierując się popędami i łatwo ulegając sugestiom. Pisał[34]:

Kto […] posiada odpowiednio wielki prestiż i nie dopuści do jego osłabienia, ten może pogardzać ludźmi, może ich mordować milionami, może narazić kraj na niebezpieczeństwa grożące z zewnątrz, a wszystko mu ujdzie bezkarnie.

Podobny sens miało stwierdzenie Hermanna Göringa (Norymberga 1946):

[…] zwykli ludzie nie chcą wojny, … ale […] łatwo jest pociągnąć za sobą ludzi […] Jedyne, co trzeba zrobić, to powtarzać ludziom w kółko, że są atakowani, oraz potępić pacyfistów za brak patriotyzmu i narażanie kraju na niebezpieczeństwo. To działa w każdym kraju (Hermann Göring na procesie norymberskim, 1946).

Po dotkliwych doświadczeniach obu wojen światowych XX wieku podjęto istotne kroki w kierunku bezpieczeństwa międzynarodowego, m.in.:

po I wojnie światowej
po II wojnie światowej

W 1986 roku Jan Paweł II zainicjował „Modlitwę o Pokój”. W pierwszym spotkaniu uczestniczyło 47 delegacji wyznań chrześcijańskich oraz 13 przedstawicieli innych religii. Podobne spotkania odbyły się w latach 2002 i 2011. W 2004 roku Światowa Rada Kościołów ustanowiła Międzynarodowy Dzień Modlitwy o Pokój (w dniu Międzynarodowego Dnia Pokoju). Coroczne spotkania „W duchu Asyża” są organizowane przez Wspólnotę Sant’Egidio[35].

Naukowe badania problemów pokoju wchodzą w zakres irenologii[j], nauki interdyscyplinarnej na pograniczu demografii, etnografii, historii, politologii, socjologii, psychologii, ekonomii i in. Dotychczasowe efekty badań nie dowodzą ani wykonalności, ani niewykonalności projektu pokoju światowego, zbieżnego z ideą Kanta. Pojęcie „pokój” bywa nadal stosowane jako określenie stosunków politycznych wewnątrz lub między sąsiadującymi państwami (brak wojny lub zagrożenia wybuchem konfliktu zbrojnego). Pokojowy globalny system społeczny (zob. struktura społeczna) – ponadnarodowy, ponadpaństwowy i wielokulturowy – często uznaje się za utopię (główna przyczyna wojen bywa dostrzegana w niezmiennej naturze człowieka – „najbardziej niebezpiecznego ze zwierząt”[37]), jednak nadal są podejmowane wysiłki, zmierzające do rozwiązania problemów. Wydaje się, że jest ono bardzo odległe. Jeden z modeli struktury pokojowego społeczeństwa globalnego zaproponował Dieter Senghaas[38], autor m.in. książek On Perpetual Peace: A Timely Assessment (2007)[39], Weltordnung in einer zerklüfteten Welt – Hat Frieden Zukunft?[40] i koncepcji „cywilizacyjnego sześciokąta” (niem. Zivilisatorisches Hexagon). Opisywany przez D. Senghaasa złożony system (zob. system polityczny) jest jedną z podstaw dyskusji na temat zakresu edukacji dla pokoju.

Cywilizacyjny sześciokąt D.Senghaasa[41][42]

Autor koncepcji uważa, że pokojowej koegzystencji państw świata może sprzyjać organizacja społeczeństw
w sposób zapewniający równoważenie się oddziaływania sześciu elementów (wierzchołki figury)[41][42]:

Sprawne działanie struktury państwa – systemu zbudowanego z wymienionych konstrukcyjnych elementów – wymaga czynnego udziału zaangażowanych obywateli, świadomych swoich obywatelskich praw i obowiązków. Zgodnie z modelem struktury państwowe powinny znajdować się pod wpływem oddziaływań zewnętrznych – działać zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego i europejskiego oraz z umowami międzypaństwowymi, postanowieniami organizacji międzynarodowych (OBWE, ONZ i in.), wyrokami sądów międzynarodowych itp.[41] Tak zarysowany system światowy przypomina „związek państw” (Völkerbund), do którego tworzenia zachęcał Immanuel Kant (koncepcja „wiecznego pokoju”)[28][29][30].

Uznanie schematu Senghaasa za propozycję „globalnego ustroju”, gwarantującego pokój światowy, pozwala odwołać się do przytoczonej wcześniej opinii Arystotelesa: „obywatele muszą być odpowiednio do ustroju wychowani”[31] i wskazać kierunki niezbędnej „edukacji dla pokoju”[43].

1
A
2
(c) DarwinPeacock, Maklaan, CC BY 3.0
B
3
(c) Tasnim News Agency, CC BY 4.0
C
Poszukiwanej od stuleci drogi do pokoju światowego,
trzeba szukać w mózgach dzisiejszych mieszkańców Ziemi[44].
A – Historia powstania Cesarstwa Rzymskiego i jego upadku w czasie wielkiej wędrówki ludów (w tym migracji Wandalów z terenu dzisiejszej Polski, przez Dację, Galię, Iberię do północnej Afryki) dostarcza wielu przykładów brutalnych wojen.
B – W każdym z kolejnych okresów historycznych, powstawały nowe złożone sieci społeczne (zob. analiza sieciowa, teoria wymiany)[45][46] – struktury często oparte na przemocy, zależne od władz korzystających bez ograniczeń z monopolu stosowania siły.
C – Czy edukacja dla pokoju może przyspieszyć rozwiązanie współczesnych konfliktów, spowodowanych brakiem tolerancji? Czy dzisiejsze ofiary przemocy[k] będą skłonne zapomnieć krzywdy i podjąć pokojowy dialog z dzisiejszym wrogami?

Edukacja dla pokoju – cele i metody

Cel – kultura pokoju

Podstawowym celem edukacji dla pokoju jest pogłębianie w dzieciach i dorosłych przekonania o bezwzględnej konieczności zakończenia prowadzonych wojen i poczucia obowiązku nieustannych starań o pokojowe rozwiązywanie nowych konfliktów – rozwijanie kultury pokoju[47][48][49]. Podstawą edukacji ukierunkowanej na kształtowanie kultury pokoju musi być historyczna, socjologiczna i psychologiczna wiedza o przyczynach konfliktów zbrojnych (w przeszłości i współcześnie) oraz o możliwościach zarządzania kryzysami, które nieustannie pojawiają się między ludźmi i między grupami społecznymi o różnej wielkości. Każdy „człowiek pokoju” powinien umieć rozpoznać przyczyny tych kryzysów, np. samodzielnie – nie ulegając indoktrynacji (zob. też syndrom grupowego myślenia, rozproszenie odpowiedzialności, konformizm, Ucieczka od wolności[50], osobowość autorytarna) – oceniać, czy są efektem nieprzewidywalnych zdarzeń losowych, czy zostały celowo wywołane z zamiarem zarządzania przez kryzys (zob. techniki manipulacji). Powinien uznawać równość praw człowieka (bez względu na narodowość, wyznanie, płeć, status społeczny i in.), szanować godność każdego człowieka i nieustannie doskonalić umiejętności polemiki z osobami myślącymi inaczej – porozumiewania się bez przemocy i bez wywoływania negatywnych emocji (gniew, nienawiść, strach), prowadzących do wybuchów agresji, bez stosowania mowy nienawiści i mowy pogardy[51][52]. Rozwijaniu tolerancji wobec innych[53][54] powinno towarzyszyć przekonanie o własnym prawie do samorealizacji i do swobodnego wyrażania poglądów w toku różnych dyskusji w grupach społecznych i debat w sferze publicznej, organizowanych w społeczeństwie obywatelskim (zob. partycypacja obywatelska, demokracja uczestnicząca)[55]. Na konieczność wzmacniania „siły połączalności” (umiejętności budowania wspólnot) zwracał uwagę Polaków ks. Tischner, nawiązując do „Znicestwienia narodu” Cypriana Norwida[25][56]:

Jeśli powiedziało się, iż naród składa się nie tylko z tego, co wyróżnia go od innych, lecz i z tego, co go z innymi łączy, to powiedziało się zarazem, iż ta połączalności siła nie jest wcale żadnym ustępstwem, a tym mniej uszczerbkiem, ale owszem, przymiotem zupełności charakteru i własnością dodatnią.

Tak określony cel edukacji dla pokoju nie jest jednoznaczny, co utrudnia badania i działalność praktyczną.

Metody

Mimo kilkudziesięciu lat badań nie uzgodniono sposobów określania skuteczności różnych metod edukacji dla pokoju i nie opracowano jednego, uniwersalnego programu działań edukacyjnych[57][l]. Jest pilnie potrzebne utworzenie różnorodnych programów i systemów edukacji dostosowanych do sytuacji geopolitycznej w różnych miejscach świata, reagujących na pojawianie się konfliktów, zapobiegających fałszowaniu historii, szerzeniu nienawiści i przemocy[43]. Do realizacji tych programów powinni czuć się zobowiązani wszyscy wychowawcy młodego pokolenia (rodzina, nauczyciele, duchowni i in.) i wszystkie osoby działające w sferze publicznej (m.in. politycy, liderzy partii politycznych, dziennikarze, liderzy i członkowie organizacji pozarządowych)[58].

Próby klasyfikacji w kontekście społeczno-politycznym

W celu koordynacji poszukiwań najlepszych metod działania Gavriel Salomon[59] (The Center for Research on Peace Education) zaproponował wyodrębnienie trzech głównych kategorii regionów[57]:

  • regiony spokoju
  • regiony napięć międzyetnicznych
  • regiony trudnych konfliktów

W regionach spokoju Peace Education polega przede wszystkim na promowaniu idei ogólnej kultury pokoju („pokój pozytywny”, porozumiewanie się bez przemocy, zgodna współpraca).

W regionach drugiego typu istnieją napięcia na tle rasowym, etnicznym lub religijnym, jednak nie wywołują one jawnych aktów wrogości (zob. np. Amerykanie jako pluralistyczna wspólnota pochodzenia imigracyjnego w USA, Belgowie jako pokojowo współistniejące grupy etniczne). Korzystne jest zapobieganie przemocy („negatywny pokój”) – starania o równość praw oraz kształcenie indywidualnych umiejętności radzenia sobie z konfliktami, umożliwiających lepsze współistnienie w praktyce ze swoimi przeciwnikami. Metoda edukacji musi być uzależniona od skali występujących lub potencjalnych problemów (konflikt mikro lub makro, np. między osobami lub grupami o różnej wielkości). Jest bardzo istotne, po której stronie stoją poddające się edukacji osoby, żyjące w warunkach konfliktów „większość vs. mniejszość”, „zdobywca vs. podbity”, „sprawca vs. ofiara”[57].

W trzeciej kategorii – w czasie działań w regionach ciągłych, gwałtownych konfliktów między rzeczywistymi przeciwnikami – dobór metod edukacji dla pokoju jest najtrudniejszy. Uczestnicy starć są przekonanymi o swoich prawach do konkretnych zasobów, a narodowe, etniczne, plemienne lub religijne konflikty są podtrzymywane przez kolektywne narracje, zawierające m.in. zbiorowe wspomnienia o przeszłych okrucieństwach, o współczesnych ofiarach, o własnej „wyższości moralnej” w stosunku do przeciwników. Niejednokrotnie pojednanie ludzi utrudnia postawa autorytarnych władz, zainteresowanych podtrzymywaniem niepokoju. Próby określenia skuteczności różnych metod pokojowej edukacji w takich rejonach świata są dopiero podejmowane[57].

Przykłady działań edukacyjnych w praktyce

Cechy „wychowania dla pokoju” powinno mieć oddziaływanie otoczenia na człowieka w różnych okresach życia. Rozwój osobowości, w tym kształtowanie się tożsamości, rozpoczyna się już w okresie prenatalnym i trwa do późnej starości. Początkowo największe jest oddziaływanie rodziców i innych członków najbliższej rodziny, a w następnych latach – różnych grup środowiska społecznego[m][60][61][62].

Dzieci i młodzież
Atmosfera rodzinnego domu
W bezpiecznym domu, w mądrej rodzinie dojrzewają dzieci zdolne do utrzymywania pozytywnych więzi społecznych, odróżniania dobra od zła
Gdy w rodzinnym domu panuje agresja i strach, dziecko uczy się walki, rozwiązywania konfliktów z użyciem siły. Theodor Adorno i wsp. stwierdzili, że „konserwatywne metody wychowawcze” sprzyjają przyjmowaniu postaw antyspołecznych (zob. „przemieszczenie”)
Stosując autokratyczny styl wychowania, w tym kary cielesny, uczy uległości wobec nauczycieli, rodziców, władzy (posłuszeństwa bez względu na własne przekonania) lub wywołuje opór – zachowania negatywistyczne, antyspołeczne) i in. (np. Acting-out)
Pokojowi sprzyjają bezpośrednie kontakty między ludźmi – mieszkańcami wielokulturowej Ziemi, np. w czasie międzynarodowych obozów dziecięcych i młodzieżowych, organizowanych przez AFS (American Field Service)[63], CISV i in.[55]

Samoświadomość i podstawowe cechy osobowości dziecka (charakter) zaczynają rozwijać się w najwcześniejszym dzieciństwie (zob. „Jak wychować szczęśliwe dziecko”), w tempie i w kierunkach zależnych od bodźców, odbieranych w tym czasie przez zmysły. Wkrótce po urodzeniu dziecko uważnie obserwuje matkę, jej mimikę (umiejętność odczytywania kodu tej komunikacji niewerbalnej jest wrodzona i wspólna dla wszystkich naczelnych[64]) i ruchy (mowa ciała). Komunikując się z członkami rodziny odbiera w ten sposób np. informacje o ich radości lub strachu i reaguje radosnym ożywieniem, znieruchomieniem wyrażającym niepokój lub płaczem. W kolejnych fazach rozwoju, po opanowaniu mowy, decydujące staje się znaczenie rozmów i twórczych zabaw. Zachowanie bliskiego emocjonalnego kontaktu dziecka z kochającą rodziną sprawia, że – w sprzyjających warunkach zewnętrznych – szybko rośnie jego wiedza i inteligencja emocjonalna, rozwijają się kompetencje społeczne[65], m.in. empatia, asertywność, umiejętność perswazji, zdolność do samokontroli, umiejętność współpracy i zdolności przywódcze. Kształtowanie pozytywnych cech charakteru w rodzinnym domu powinno być kontynuowane w przyjaznym przedszkolu oraz w szkole[n][67][68][66][69]. Dzieci stają się członkami nowych struktur, w których odgrywają zróżnicowane role społeczne, zależne od kompetencji wszystkich członków grupy. Powinny – pod kierunkiem nie stosującego przemocy wychowawcy (odwołującego się do empatii) – uczyć się hamowania wybuchów agresji w czasie szkolnych nieporozumień lub kontrolowania emocji w czasie rozmów na „drażliwe tematy”[70]. Zgodnie z koncepcją pedagogiczną Marii Montessori (zob. Metoda Montessori)[66][69]:

Wychowanie prowadzące do pokoju, lub inaczej do kultury dialogu, opiera się na kształtowaniu osobowości dziecka[o] zgodnie z zasadami wolności, pokoju i miłości w tak zwanym przygotowanym otoczeniu. Tak rozumiane wychowanie sprzyja rozwojowi wartości ludzkich: inteligencji, kultury, wrażliwości, miłości, instynktu społecznego, współpracy, współzależności. Ponadto wychowanie … powinno ukierunkować człowieka na jego wielkość, kształtować poczucie godności „bez względu na rasę, kulturę, przynależność do warstwy społecznej, przekonania”.

Dzieci pozbawione spokojnego domu rodzinnego i możliwości zabawy w przedszkolach typu Montessori, np. dorastające w warunkach wojny lub innych gwałtownych konfliktów często wcześnie doznają urazów psychicznych – są narażone na traumatyczne doznania (np. zagrożenie życia własnego i swoich najbliższych, obserwacja brutalności walczących stron i cierpienia ofiar)[72][73][74]. Rozwijają się z poczuciem krzywdy, doznanej od mieszkańców sąsiednich krajów lub wyznawców innych religii[57][75][76]. Tak doświadczone dzieci mogą odzyskać kompetencje społeczne (umiejętność nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi), jednak wymaga to wytrwałej pracy wychowawców. Tacy pedagodzy, jak Anton Makarenko, Grzegorz Dowlasz, Irena Chmieleńska i in. wykazali, że wielką rolę odgrywa działanie w grupie (kolektywne). Taki charakter ma aktywność w ruchu skautowym (zob. ruch skautowy na ziemiach polskich), uczestnictwo w akcjach pomocy humanitarnej (zob. typologia operacji pokojowych), w Ruchu Młodzieżowym Polskiego Czerwonego Krzyża[77], PAH, Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy (WOŚP)[p], Stowarzyszeniu Wiosna ks. Jacka Stryczka (Szlachetna Paczka). Uczestnictwo w takich ruchach daje dzieciom i młodzieży radość oraz poczucie własnej wartości i sprawczości.

W edukacji dla pokoju istotną rolę odgrywają bezpośrednie kontakty dzieci i młodzieży z różnych krajów. Pierwszą z globalnych akcji – letnie spotkania dzieci w Children's International Summer Villages) – rozpoczęto na przełomie lat 40./50. XX wieku (inicjatywa Doris Allen z Uniwersytetu Cincinnati)[79]. Młodzież od wielu lat korzysta z możliwości międzyuczelnianej wymiany studenckiej oraz wymiany międzyszkolnej – uczniowie (15–18 lat) mogą np. spędzić trymestr, semestr lub rok szkolny w jednym z ponad 30. państw świata; uczęszczają do szkoły średniej mieszkając u miejscowych rodzin goszczących; stają się częścią lokalnej społeczności, dzięki czemu mogą dogłębnie poznać kulturę, zwyczaje i język wybranego przez siebie państwa[80][81]).

W Unii Europejskiej uruchamiano kolejne programy edukacyjne propagujące ideę Europy Narodów, zgodne z dewizą Jedność w różnorodności (łac. In varietate concordia): Erasmus, Program Socrates, Program „Uczenie się przez całe życie” (ang. Lifelong Learning Programme, LLP). W skład pakietu LLP wchodziły programy Erasmus, Comenius, Grundtvig, Leonardo da Vinci, Jean Monnet.

Ukierunkowane na budowanie poczucia przynależności do społeczności globalnej programy edukacyjne realizuje UNESCO (Culture of peace and non-violence, Education about the Holocaust and genocide, Peace and human rights education i inne)[55].

Zacieśnianiu więzi między dziećmi i młodzieżą świata sprzyjają również wycieczki zagraniczne, np. spotkania w schroniskach młodzieżowych IYHF[82] (zob. Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych) lub udział w takich akcjach, jak Szkoła pod Żaglami, Chrześcijańska Szkoła pod Żaglami itp. Znajomości, nawiązane w tych warunkach między młodymi ludźmi z różnych krajów, mogą przerodzić się w przyjaźń i stać się zalążkami międzynarodowych grup społecznych (ułatwia to coraz powszechniej dostępna komunikacja internetowa).

Społeczności dorosłych
Pokojowi sprzyja utrwalanie pamięci o wojnach – Hiroszimie[q], Auschwitz-Birkenau i innych zbrodni przeciwko ludzkości
Rejony spokoju

W regionach spokoju, w których podstawowe potrzeby ludzi są zaspokojone[r] pokojowa edukacja dorosłych powinna budować poczucie współodpowiedzialności za utrzymywanie równowagi w niezwykle złożonej przestrzeni „cywilizacyjnego sześciokąta Senghaasa”[41] (może to być jeden ze sposobów zaspokajania potrzeby szacunku na poziomie wyższym – potrzeby szacunku do samego siebie). Działania są podejmowane ze świadomością, że osiągnięcie trwałego pokoju światowego jest mało realne lub nawet niemożliwe (prowadzenie wojen jest zgodne z naturą ludzką[37]).

Ważnymi obszarami działania są m.in.:

  • wzbogacanie i utrwalanie wiedzy o przyczynach i skutkach wojen[55] – rzetelne przekazywanie obrazów wojen, obserwowanych ze wszystkich możliwych punktów widzenia (m.in. książki historyczne, biografie, beletrystyka, filmy, muzea itp.[s])
Metaforą „Teatru uciśnionych” jest drzewo zakorzenione w mocnej podstawie etyki i solidarności i odżywiane przez składniki żyznej gleby (historia, filozofia, polityka, partycypacja obywatelska). W teatrze aktorzy-widzowie kształtują scenę reagując na różne sytuacje opresji społecznej[84][85].

Wykazano, że skuteczność edukacji jest największa, gdy ma charakter jak najbardziej zindywidualizowany. Maksymalne zaangażowanie każdego z uczestników grupy jest zapewniane w czasie zajęć organizowanych zgodnie z koncepcją „Teatru Uciśnionych (Teatr forum)” Augusto Boala[87] (zob. też szkoła dramaturgiczna Ervinga Goffmana). Koncepcja Teatru Uciśnionych jest wiązana z ideami Paula Freire (pedagoga) oraz Bertolta Brechta (teatr epicki)[88], Jerzego Grotowskiego, Tadeusza Kantora i innych twórców teatru awangardowego lub alternatywnego[84][89].

Ponieważ stwierdzono, że zróżnicowanie kultury narodowej jest największym utrudnieniem relacji między ludźmi (takie czynniki, jak religia, wiek, zawód lub płeć mają mniejsze znaczenie), szczególnie istotne jest zapobieganie i rozwiązywanie konfliktów w społecznościach wielokulturowych, np. w zespołach pracowników korporacji międzynarodowych[90], na terenach pogranicza[76], w Euroregionach itp.

Rejony konfliktów

Możliwości edukacji pokojowej w warunkach, panujących w czasie starć zbrojnych i w okresach następujących bezpośrednio po ich zakończeniu, badano w Chorwacji, Irlandii Północnej, Afryce Południowej i Rwandzie, w rejonie konfliktu izraelsko-arabskiego, inwazji tureckiej na Cypr i in. Napotkano zniechęcające przeszkody – kręgosłup zbiorowej narracji, decydujący o zachowaniach osób i grup, z trudem ulega modyfikacjom (głęboko zakorzenione przekonania są bardzo silne i przekazywane kolejnym pokoleniom). Niezbędne są poszukiwania możliwości zmian sposobu myślenia o byłych i dzisiejszych przeciwnikach (ludziach i ich zbiorowościach), walka z uprzedzeniami utrudniającymi zawarcie i utrzymanie pokoju. Pojednanie wymaga wybaczenia przeciwnikom (por. wybaczanie w bliskich związkach) oraz – co jest trudniejsze – uznania własnej odpowiedzialności za cierpienia drugiej strony konfliktu (przeprosiny)[57][75].

Prowadzone są badania wpływu II wojny światowej na współczesne relacje międzynarodowe. Potomkowie uczestników wojny, walczących po obu stronach, często nie są skłonni do uznania własnej „odpowiedzialności grupowej” za liczne zbrodnie wojenne. Prowadzone są m.in. badania postaw współczesnych młodych Niemców, dotyczących odpowiedzialności za zagładę Żydów, lub współczesnych Japończyków, mniej skłonnych do uznania współodpowiedzialności za zbrodnie wojenne w Korei i Filipinach[57][t]

Osoby zasłużone dla Peace Education

(zob. Kategoria:Laureaci Nagrody UNESCO za Wychowanie dla Pokoju)

Inspiracje[93][43]

Do pionierów idei edukacji dla pokoju są zaliczani:

oraz m.in.[43]

Wśród licznych osób zasłużonych dla edukacji dla pokoju w Polsce są wymieniani
  • Janusz Korczak (1878 lub 1879–1942) – pedagog, lekarz, pisarz, działacz społeczny bezgranicznie oddany dzieciom, przeciwnik wychowania autorytarnego[99] skoncentrowany na aksjologicznym i etycznym rozwoju dziecka, na uniwersalnych wartościach, takich jak sprawiedliwość i dążenie do pokoju, na rozwijaniu wytrzymałości, siły woli, odwagi, altruizmu, miłości, poczucia obowiązku i odpowiedzialności[100][w], autor licznych publikacji na temat wychowania dzieci[61][99], m.in. zdań[103]:

… czy rzeczywiście „świat jest przemianą zła wieczyście trwałą“[x] jak mówi Tetmajer, czy też pnąc się „naprzód i wyżej, przez szereg istnień padających marnie“[y] – dąży do ideału, jak twierdzi Asnyk?

 Zreformować świat, to znaczy zreformować wychowanie… („Spowiedź motyla”, 1914)[103]

  • Bogdan Suchodolski (1903–1992) – pedagog, filozof, historyk nauki i kultury, członek Ogólnopolskiego Komitetu FJN, autor książki Wychowanie dla przyszłości[106] i wielu innych publikacji
  • Eugenia Anna Wesołowska (1929–2016), Współpraca między narodami i wychowanie dla pokoju: problemy społeczne i pedagogiczne[15](zob. zakres działalności Eugenii Wesołowskiej)
  • Janusz Symonides (ur. 1938)[107] – profesor prawa międzynarodowego w UW (Zakład Prawa i Instytucji Międzynarodowych), członek Europejskiej Akademii Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Rady Redakcyjnej UNESCO Studies on Peace and Conflict i in., autor „Education for Peace” i wielu innych publikacji[108]
  • Stanisław Kawula (1939–2014) – pedagog i pracownik naukowy (pedagogiką społeczna, pedagogika rodziny, subkultury młodzieżowe), profesor UMK w Toruniu, Uniwersytetu Gdańskiego, UWM w Olsztynie i WSP w Olsztynie, członek Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN, autor Wychowanie dla pokoju i w warunkach pokoju[2]
  • Jerzy Nikitorowicz (ur. 1951) – pedagog, prof. nauk humanistycznych Uniwersytetu w Białymstoku prowadzący badania w dziedzinie edukacji międzykulturowej w Polsce, autor wielu publikacji, m.in. Tożsamość wobec dylematów generowania dziedzictwa kulturowego, Polskie szkolnictwo wyższe w raporcie Lisbon Council „Obywatele i społeczeństwo w dobie ery wiedzy”, Socjalizacja i wychowanie w zróżnicowanych wyznaniowo i etnicznie rodzinach Białostocczyzny, Młodzież pogranicza kulturowego Polski, Białorusi, Ukrainy wobec integracji europejskiej[76].
  • Przemysław Paweł Grzybowski – dr hab., specjalista w dziedzinie pedagogiki międzykulturowej i pedagogiki porównawczej, autor prac Śmiech w edukacji. Od szkolnej wspólnoty śmiechu po edukację międzykulturową (praca habilitacyjna, UKW w Bydgoszczy)[109], Morycek w szkole. Żydowskie dowcipy o edukacji, w dialogu międzykulturowym[110] i innych publikacji
  • Barbara Surma – pedagog, autorka publikacji Podstawy teoretyczne i twórcze inspiracje praktyczne systemu pedagogicznego Marii Montessori w placówkach wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej w Polsce i we Włoszech (praca doktorska, Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007), Wolność i indywidualizm w koncepcji pedagogicznej Marii Montessori a wychowanie do dialogu i in.[111][66]
  • Agnieszka Piejka (2015) – doktor habilitowana nauk społecznych w zakresie pedagogiki ogólnej, nauczyciel akademicki na Wydziale Pedagogicznym ChAT, autorka licznych publikacji, np. Inspiracje współczesnego myślenia o wychowaniu dla pokoju[93], Znaczenie filozofii Ericha Fromma dla myślenia pedagogicznego (praca doktorska, 2000)[112][113]

Popularyzacja zagadnień Peace Education

Problemy edukacji dla pokoju są tematem wielu artykułów, publikowanych w różnych czasopismach, m.in. specjalizujących się w tym zakresie tematycznym (np. Journal for Peace and Justice Studies[114], Newsletter Peace Education Commission of the International Peace Research Association[115]). Wydano liczne specjalistyczne książki, np. Rethinking Education. Towards a global common good?, UNESCO Publishing 2015[116], Peace Education and Conflict Transformation[58], Traditional Approaches to Conflict Transformation – Potentials and Limits[117] (w tym m.in. Education – Principles[43] ISBN 978-3-941514-09-6), Peace education. International Encyclopedia of Education (James Smith Page 2010)[118][119]) i inne opracowania, np. programy działania i poradniki dla badaczy, nauczycieli, uczniów i innych osób, zainteresowanych zróżnicowaniem kulturowym, komunikacją międzykulturową, pedagogiką międzykulturową[120][121].

Na stronie internetowej wydawnictwa Information Age Publishing w serii Peace Education wymieniono np. 20 tytułów z lat 2006–2018 (wydane i przygotowane do publikacji)[122]:

  • Laura Finley, Gender, Sexuality and Peace Education. Issues and Perspectives in Higher Education, 2018
  • Dilip Vasudeo Kulkarni, Sustainable Peace in the Twenty‐First Century. Bridging the Gap from Theory to Practice, 2017
  • David J. Smith, Peace Jobs. A Student’s Guide to Starting a Career Working for Peace, 2016
  • Celina Del Felice, Aaron Karako, Andria Wisler, Peace Education Evaluation. Learning from Experience and Exploring Prospects, 2015
  • Laura Finley, Joanie Connors, Barbara Wien, Teaching Peace Through Popular Culture, 2015
  • Robin Cooper, Laura Finley, Peace and Conflict Studies Research. A Qualitative Perspective, 2014
  • Rebecca L., Understanding Peace Cultures, 2014
  • Ian Harris, Peace Education from the Grassroots, 2013
  • Charles F. Howlett, Nicholas Murray Butler's The International Mind. An Argument for the Judicial Settlement of International Disputes with a New Introduction by Charles F. Howlett, 2013 (wydanie z okazji stulecia wyd. I)[2]
  • Rebecca L., The Language of Peace. Communicating to Create Harmony, 2013
  • Johan Galtung, S.P. Udayakumar, More than a Curriculum. Education for Peace and Development, 2013
  • Susan Gelber Cannon, Think, Care, Act. Teaching for a Peaceful Future, 2011
  • Laura Finley, Building a Peaceful Society. Creative Integration of Peace Education, 2011
  • Charles F. Howlett, Ian Harris, Books, Not Bombs. Teaching Peace Since the Dawn of the Republic, 2010
  • Edward J. Brantmeier, Jing Lin, John P. Miller, Spirituality, Religion, and Peace Education, 2010
  • Charles F. Howlett, Robbie Lieberman, For the People. A Documentary History of The Struggle for Peace and Justice in the United States, 2009
  • James Page, Peace Education. Exploring Ethical and Philosophical Foundations, 2008
  • Jing Lin, Christa Bruhn, Transforming Education for Peace, 2008
  • Monisha Bajaj, Encyclopedia of Peace Education, 2008
  • Iram Yaacov, Educating Toward a Culture of Peace, 2006

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ zob. wolność i sumienie według Johna Actona.
  2. ↑ Podstawowe informacje o wymienionych oraz innych stowarzyszeniach i instytucjach zamieszczono w internetowym przewodniku Website Guide to Tolerance Education[3] opracowanym i redagowanym w Instytucie Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. W Instytucie realizowane są też inne programy badawcze, dydaktyczne i oświatowe. W Polsce działają również m.in. Stowarzyszenie „Edukacja dla Pokoju”[13], „Stowarzyszenie Wspierania Edukacji Międzykulturowej”, Białystok (współorganizator konferencji naukowej nt: „Wychowanie dla Pokoju – konteksty, wyzwania i perspektywy doby globalnej”, Pułtusk, 9–10 października 2017[14] i inne; zob. też Eugenia Anna Wesołowska[15], Piotr Balcerowicz i in.
  3. ↑ Fundacja El-Hibri nagradza osoby zaangażowane w USA w różnorodne działania, prowadzące do budowanie czynnych społeczności zgodnie działające w warunkach różnorodności kulturowej z zachowaniem zasad równości praw obywatelskich i sprawiedliwości społecznej, poszanowania godności ludzkiej, interweniujących w wypadkach konfliktów, opracowujące programy nauczania lub uczenia się, promujące integrację i metody porozumiewania się bez przemocy[16][17] (PBP, ang. Nonviolent Communication, NVC).
  4. ↑ Fundacja Evens wyróżnia szkoły podstawowe, które realizują zasady edukacji dla pokoju, a zwłaszcza pozytywnego zarządzania konfliktami[18]. Równocześnie są organizowane konkursy dla szkół ponadgimnazjalnych „Polska w NATO – Bezpieczna Polska, Bezpieczna Europa, Bezpieczny Świat”[19].
  5. ↑ Yuval Noah Harari, omawia te zagadnienia w bestsellerze Od zwierząt do bogów. Krótka historia ludzkości (rozdziały „Rewolucja agrarna” i „pułapka luksusu”)[20].
  6. ↑ Według Robina Dunbara z Uniwersytetu Oksfordzkiego (Social and Evolutionary Neuroscience Research Group[21]) każdy człowiek znajduje się w centrum własnej sieci społecznej. Najsilniejsze są jego więzi z najbliższą rodziną i serdecznymi przyjaciółmi (pierwsza warstwa sieci, zwykle 5 osób). W kolejnych warstwach znajdują się: warstwa 2 – przyjaciele (zwykle 15 osób), warstwa 3 – dobrzy znajomi (ok. 50 osób), warstwa 4 – znajomi (ok. 150 osób), warstwa 5 – dalsi znajomi (ok. 500 osób), warstwa 6 – ok. 1500 osób/twarzy, do których człowiek może dopasować imię i nazwisko[22]. Liczebność warstw jest uwarunkowana prawdopodobnie bezwzględną objętością nowej kory (zob. też objawy i podział), a zwłaszcza płata czołowego[22]. W czasie badań analizowano liczebności warstw społecznych ludzi współczesnych, żyjących w różnych środowiskach (z uwzględnieniem kontaktów w Internecie[23]) oraz przedstawicieli różnych gatunków zwierząt.
  7. ↑ Fragment odpowiedzi Sienkiewicza na ankietę pt. „Co myślę o Niemczech?”, rozesłaną przez paryską gazetę „Le Courrier Europeen” 9 lat przed wybuchem I wojny światowej (zob. I wojna światowa – przyczyny)[24]
  8. ↑ Zobacz też: Etyka i Teoria Państwa według Platona.
  9. ↑

    Tylko Kościół autentycznie stał na drodze Hitlerowi w jego kampanii na rzecz wyparcia prawdy. Nigdy wcześniej się Kościołem nie interesowałem, ale teraz odczuwam wielkie wzruszenie i podziw, ponieważ tylko jeden Kościół miał odwagę i upór by stać po stronie intelektualnej prawdy i duchowej wolności. Przez to jestem zmuszony przyznać, że to, czym kiedyś pogardzałem, dziś wychwalam bez powściągliwości (Albert Einstein, „Time”, 23 grudnia 1940)[32]

  10. ↑ Irenologia – nauka o pokoju (z gr. εἰρήνη – pokój, λόγος, logos) – słowo, nauka), jeden z najbardziej interdyscyplinarnych obszarów nauki o bezpieczeństwie, powiązany z polemologią i in.[36].
  11. ↑ Na zdjęciu ofiary współczesnego antyszyizmu – mieszkańcy Al-Fu’a i Kafraja w czasie kampanii pt. „Chcielibyśmy chleba Bożego”.
  12. ↑ Norweski socjolog i matematyk Johan Galtung (twórca dyscypliny Peace and conflict studies i założyciel Journal of Peace Research) zaproponował w 1973 roku wprowadzenie pojęć „pokój pozytywny” (współpraca, integracja stron) i „pokój negatywny” (brak bezpośredniej fizycznej przemocy między grupami, również „przemocy strukturalnej” – społecznej nierówności).
  13. ↑ Zob. też: samoświadomość, tożsamość (psychologia), tożsamość społeczna, fazy rozwojowe według Eriksona, dobrostan subiektywny w różnych okresach rozwoju
  14. ↑ Według Marii Montesiori:

    Edukacja nigdy więcej nie powinna być w głównej mierze przekazywaniem wiedzy, ale musi przyjąć nową formę, szukając uwolnienia dla ludzkich możliwości

    Cytat pochodzi z pracy: Domy dziecięce-wolność i pokój jako środek i cel wychowania (Trabalzini Paola, 2009)[66].

  15. ↑ Metoda Montessori, jest kojarzona z edukacją dzieci, jednak nie ogranicza się do tej grupy wiekowej – jest np. z sukcesami stosowana w psychogeriatrii (Montessori Based Dementia Programming)[71].
  16. ↑ W ramach charytatywnej zbiórki pieniędzy na wyposażenie przychodni i szpitali w instrumenty medyczne WOŚP gromadzi z roku na rok coraz większe sumy. Bywa to uznawane za jeden z dowodów rozwoju w Polsce społeczeństwa obywatelskiego[78].
  17. ↑ Utrwalaniem pamięci zajmuje się Hiroshima Peace Culture Foundation[83] (zob. m.in. Main activities, Peace Culture Newsletter, International Conference Center Hiroshima, Pomnik Pokoju w Hiroszimie).
  18. ↑ Niezbędne poczucie bezpieczeństwa może zostać odebrane przez rządzących mimo braku rzeczywistego zagrożenia, ponieważ sprzyja to wzmacnianiu w społeczeństwie potrzeby hierarchii i wiary w autorytet (zob. Ucieczka od wolności[50] Ericha Fromma i wcześniej wspomniana wypowiedź Göringa na procesie norymberskim).
  19. ↑ Zob. m.in. Kategoria:Muzea historyczne w Polsce, Kategoria:Muzea wojskowe, .
  20. ↑ Historia Polski ukształtowała stereotypy, utrudniające pokojowe relacje Polacy–Niemcy, Polacy–Rosjanie.
    W historii powojennych stosunków polsko-niemieckich wielką rolę odegrał kościół, a w pierwszej kolejności listy wymienione jesienią 1965 roku: Memorandum Wschodnie Ewangelickiego Kościoła Niemiec[91] i Orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich, z którego pochodzi cytat „…udzielamy wybaczenia i prosimy o nie”. W czasie konferencji, zorganizowanej z okazji 50. rocznicy wymiany tych listów, Jerzy Buzek (wówczas przewodniczący Parlamentu Europejskiego) mówił o pojednaniu i solidarności m.in.[57]:

    … Pojednanie to zwycięstwo nad swoim egoizmem i swoimi racjami. Wymaga pokory i odwagi … Sukces polsko-niemieckiego pojednania może być dobrym przykładem dla tego, co niedawno wydarzyło się na niektórych granicach europejskich.
    [Solidarność jest]: … naszym obowiązkiem i nadzieją nie tylko w Europie, ale i na świecie. Jest to też wyzwanie dla współczesnych Polaków i Niemców, jeśli mamy być godni tego, co się wydarzyło 50 lat temu[92].

    W „Dniu Przebaczenia” 12 marca 2000 roku Jan Paweł II stwierdził:

    Prosimy o przebaczenie za podziały, które się dokonały wśród chrześcijan, za stosowanie przemocy, do której niektórzy z nich się uciekali w służbie prawdy i za postawy nieufności i wrogości zajmowane nieraz wobec wyznawców innych religii[91].

    Historia relacji polsko-rosyjskich obfituje w przykłady negatywne i pozytywne. Jednym z licznych przykładów przyjaźni ponad narodowymi podziałami są związki Adama Mickiewicza z dekabrystami, m.in. z A. Bestużewem i K. Rylejewem. Mickiewicz pisał Do przyjaciół Moskali:

    ... Wy, czy mnie wspominacie! ja, ilekroć marzę
    O mych przyjaciół śmierciach, wygnaniach, więzieniach,
    I o was myślę: wasze cudzoziemskie twarze
    Mają obywatelstwa prawo w mych marzeniach.

  21. ↑ Jan Ámos Komenský. Przegląd fizyki (1643)[95]:

    Kto baczy jedynie na pismo, nie wysłuchawszy zmysłów i rozumu, ten albo przechodzi obok świata, albo rzeczy, których nie rozumie, przyjmuje na wiarę węglarzy, albo idąc ściśle za literą podaje sam sobie do wierzenia wszystkie niedorzeczności i zabobony, jak papieżnicy w tej swojej najbardziej niedorzecznej nauce o transsubstancjacji.

    .
  22. ↑ Mahatma Gandhi:

    Czy jest jakaś różnica dla pomordowanych, sierot i bezdomnych gdy szalona destrukcja bywa ukrywana pod nazwą totalitaryzmu czy świętym imieniem wolności i demokracji? Zasada oko za oko uczyniłaby wkrótce cały świat ślepym.

  23. ↑ Zob. też Alice Miller – autorka m.in. książki „Zniewolone dzieciństwo. Ukryte źródła tyranii”[101][102], Maria Falska – współtwórczyni Naszego Domu.
  24. ↑ Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Credo (fragment)[104]:
    …Bo niczym innym nie jest chód ludzkości,
    tylko przemianą zła wieczyście trwałą;
    o Chrystusowej marząc wszechmiłości
    deptajcie wroga, co was przedtem deptał,
    drżąc, że już rośnie mściciel z jego kości,
    co was obali, jak kłodę zbutwiałą,
    i znów was zdepce, gdy już krew wychłeptał…
  25. ↑ Fragment wiersza Adama Asnyka[105]:
    …Naprzód i wyżej!
    w gwiaździste ogromy
    Prąd życia coraz przyśpieszonym ruchem
    Porywa z głębi bezwiedne atomy.
    I w to, co było i martwem, i głuchem,
    Rzuca blask myśli, sam siebie świadomy,
    Przenika światłem i wypełnia duchem.

Przypisy

  1. ↑ Deklaracja o wychowaniu społeczeństw w duchu pokoju, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2018-01-30].
  2. ↑ a b Stanisław Kawula. Wychowanie dla pokoju i w warunkach pokoju. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy; Studia Pedagogiczne”, s. 99–107, 1980. ukw.edu.pl. 
  3. ↑ a b : Edukacja na rzecz tolerancji. [w:] Przewodnik internetowy [on-line]. Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2017-08-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-24)].
  4. ↑ United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization UNESCO. [w:] Przewodnik internetowy [on-line]. Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2017-08-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-29)].
  5. ↑ Christian Peacemaker Teams. [w:] Przewodnik internetowy: Edukacja na rzecz tolerancji [on-line]. Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2017-08-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-29)].
  6. ↑ Center for Nonviolent Communication. [w:] Przewodnik internetowy: Edukacja na rzecz tolerancji [on-line]. Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2017-08-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-29)].
  7. ↑ Centre for Humanitarian Dialogue (HD Centre). [w:] Oficjalna strona internetowa [on-line]. [dostęp 2017-12-31]. (ang.).
  8. ↑ Centre for Humanitarian Dialogue. [w:] Przewodnik internetowy: Edukacja na rzecz tolerancji [on-line]. Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2017-08-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-29)].
  9. ↑ Coexistence International (CI). [w:] Przewodnik internetowy: Edukacja na rzecz tolerancji [on-line]. Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2017-08-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-30)].
  10. ↑ Crossing Borders. [w:] Przewodnik internetowy: Edukacja na rzecz tolerancji [on-line]. Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2017-08-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-29)].
  11. ↑ Conflict Resolution Network Canada. [w:] Przewodnik internetowy: Edukacja na rzecz tolerancji [on-line]. Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2017-08-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-29)].
  12. ↑ European Students Forum. AEGEE Europe. [w:] Przewodnik internetowy: Edukacja na rzecz tolerancji [on-line]. Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2017-08-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-29)].
  13. ↑ Stowarzyszenie Edukacja dla Pokoju, Warszawa. [w:] Strona internetowa stowarzyszenia [on-line]. edukacjadlapokoju.org. [dostęp 2017-08-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-16)].
  14. ↑ Konferencja naukowa na temat: Wychowanie dla Pokoju – konteksty, wyzwania i perspektywy doby globalnej, Pułtusk, 9–10 października 2017 roku (organizatorzy: Stowarzyszenie Wspierania Edukacji Międzykulturowej, Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku). [w:] Strona internetowa AH im. A. Gieysztora [on-line]. TORN Sp. z o.o.. [dostęp 2018-01-13].
  15. ↑ a b Eugenia Anna Wesołowska: Współpraca między narodami i wychowanie dla pokoju: problemy społeczne i pedagogiczne; rozprawa, inf. bibliograficzne). Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1993, s. 1–162. ISBN 83-231-0397-6.
  16. ↑ El-Hibri Foundation ; Celebrating our 11th year of awarding the Peace Education Prize. [w:] Strona internetowa EHF [on-line]. El-Hibri Foundation. [dostęp 2017-07-30]. (ang.).
  17. ↑ Past Winners of the EL-HIBRI Peace Education Prize. [w:] Strona internetowa EHF [on-line]. El-Hibri Foundation. [dostęp 2017-07-30]. (ang.).
  18. ↑ Edukacja dla Pokoju ; Fundacja Evens ogłasza nabór zgłoszeń do Nagrody w dziedzinie Edukacji dla Pokoju 2013. [w:] Newsletter ORE ; Aktualności [on-line]. ORE, 20 lutego 2013. [dostęp 2017-07-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-15)].
  19. ↑ Ewa Bobińska: Jubileuszowy X finał ogólnopolskiego konkursu „Polska w NATO”. [w:] ORE Wydział Rozwoju Kompetencji Społecznych i Obywatelskich [on-line]. Ośrodek Rozwoju Edukacji, 30 września 2013. [dostęp 2017-07-29].
  20. ↑ Yuval Noah Harari: Od zwierząt do bogów. Krótka historia ludzkości. Dom Wydawniczy PWN, 2014.
  21. ↑ Social and Evolutionary Neuroscience Research Group (SENRG). [w:] University of Oxford, Medical Sciences Division [on-line]. psy.ox.ac.uk. [dostęp 2017-07-31]. (ang.).
  22. ↑ a b Robin Dunbar: Człowiek. Biografia. Kraków: Copernicus Center Press, 2016. ISBN 978-83-7886-178-2.
  23. ↑ R.I.M. Dunbar. Social cognition on the Internet: testing constraints on social network size. „Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences”, s. 2192–2201, 2012-06-25. DOI: 10.1098/rstb.2012.0121. ISSN 0962-8436. (ang.). 
  24. ↑ Julian Krzyżanowski: Henryk Sienkiewicz. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986. ISBN 83-01-06907-4.
  25. ↑ a b Tadeusz Gadacz. Nasze wady narodowe według Tischnera. W 85. rocznicę urodzin filozofa. „Wyborcza.pl, Magazyn Świąteczny”, 19 marca 2016. 
  26. ↑ James Smith Page. Peace Education: Exploring Some Philosophical Foundations. „International Review of Education”. 50 (1), s. 3–15, 2004. ISSN 0020-8566. (ang.). 
  27. ↑ Search results for 'su:POLITICAL SCIENCE Peace. [w:] WorldCat – library catalog [on-line]. [dostęp 2017-07-28].
  28. ↑ a b Adam Klonek: Idea wieczystego pokoju. Część II. [w:] Portal Instytutu Geopolityki ISSN 2353-2335 [on-line]. Geopoliyka.net. [dostęp 2017-07-28].
  29. ↑ a b Adam Klonek: Idea wieczystego pokoju. Część I. [w:] Portal Instytutu Geopolityki ISSN 2353-2335 [on-line]. Geopoliyka.net. [dostęp 2017-07-28].
  30. ↑ a b Immanuel Kant, Perpetual Peace: A Philosophical Sketch, 1795
  31. ↑ a b c Wojciech Włodarski: Antyczne wychowanie w przestrzeni. [w:] Polski portal o geopolityce ISSN 2353-2335 ; źródło: Przegląd Geopolityczny 2011, tom 4 [on-line]. Geopolityka.net, 2012–04–22. [dostęp 2017-08-02].
  32. ↑ a b
  33. ↑
  34. ↑ Gustaw Le Bon: Psychologia tłumu (fragment). [w:] Portal Lubimy czytać [on-line]. [dostęp 2017-08-23].
  35. ↑ Agnieszka Mróz: Pokój to coś więcej niż brak wojny. [w:] Portal Opoka [on-line]. Fundacja Opoka. [dostęp 2017-12-22].
  36. ↑ dr Milena Palczewska (Akademia Obrony Narodowej). SPECJALNOŚCI NAUKOWE ZWIĄZANE Z POLEMOLOGIĄ. „Zeszyty Naukowe AON”. 95 (2), s. 362–387, 2014. Specjalności naukowe związane z polemologią. ISSN 2299-6753. 
  37. ↑ a b David Livingstone Smith, tłum. Anny E. Eichler Wydawnictwo: CiS: Najbardziej niebezpieczne ze zwierząt. Natura ludzka i przyczyny wojen (informacje bibliograficzne). CiS, 2011, s. 1-343.
  38. ↑ Prof. dr. Dieter Senghaas Dr. H. C.. [w:] Strona internetowa Universität Bremen [on-line]. [dostęp 2018-01-26]. (niem.).
  39. ↑ Dieter Senghaas: On Perpetual Peace: A Timely Assessment (inf. bibliograficzne). Berghahn Books, 15 paź 2007, s. 1–232.
  40. ↑ Dieter Senghaas: Weltordnung in einer zerklüfteten Welt – Hat Frieden Zukunft?. 16.04.2012, s. 1–279. ISBN 978-3-518-12642-4.
  41. ↑ a b c d Dieter Senghaas: Das zivilisatorische Hexagon [The Civilisatory Hexagon]. [w:] Praxis Politik, Folienbeilage zu Praxis Politik 2/2015: „Gewaltmonopol innenpolitische und internationale Implikationen“ [on-line]. Westermann. [dostęp 2017-12-26]. (niem.).
  42. ↑ a b Dieter Senghaas (przekład z niem.: Ewald Osers): On Perpetual Peace ; A Timely Assessment. October 2007, s. 1–216. ISBN 978-1-84545-324-4.
  43. ↑ a b c d e 13. Peace Education – Principles. [w:] Berghof Glossary on Conflict Transformation. 20 notions for theory and practice Berlin 2012 [on-line]. Berghof Foundation Operations GmbH, 2012. [dostęp 2017-12-26]. (ang.).
  44. ↑ Constitution of the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (tekst w 6. językach). [w:] Portal UNESCO; The Constitution of UNESCO, signed on 16 November 1945, came into force on 4 November 1946 after ratification by twenty countries: Australia, Brazil, Canada, China, Czechoslovakia, Denmark, Dominican Republic, Egypt, France, Greece, India, Lebanon, Mexico, New Zealand, Norway, Saudi Arabia, South Africa, Turkey, United Kingdom, United States. [on-line]. UNESCO. [dostęp 2017-08-23]. (ang.).
  45. ↑ Hyung Min Kim (Myongji University, Seoul, Korea), Deokro Lee (Sejong University), Richard Feiock (Florida State University). International organizations, social networks, and conflict. „Armed Forces & Society”. 38 (2), s. 291–317, April 1, 2012. SAGE Publications. DOI: 10.1177/0095327X11410857. (ang.). 
  46. ↑ Zeev Maoz (University of California, Davis). Pacifism and Fightaholism in International Politics: A Structural History of National and Dyadic Conflict, 1816–1992. „International Studies Review”, 10 December 2004. DOI: 10.1111/j.1521-9488.2004.00452.x. (ang.). 
  47. ↑ Fernando Barragán Medero, Jolanta Maćkowicz, Zofia Szarota: Kultura pokoju – trójgłos edukacyjny. Oficyna Wydawnicza Impuls, 2016-11-30, s. 1–194.; cytat z recenzji: Kultura pokoju, kultura wolności jest przeciwieństwem kultury przemocy, niesprawiedliwości społecznych i krzywdy ludzkiej doświadczanej na miliony sposobów. Istnieje wiele dróg budowania kultury pokoju, jednak w każdym przypadku najważniejsza jest perspektywa konkretnego człowieka i jego relacji z drugą osobą. Książka adresowana jest głównie do przedstawicieli nauk społecznych i humanistycznych, środowisk edukacyjnych, organizacji społecznych oraz decydentów politycznych (oświatowych).
  48. ↑ Szef watykańskiej dyplomacji w Tokio. [w:] Portal ludzi otwartych Wiara.pl (relacja z wykładu abp Paula Gallaghera nt. kultury pokoju, 2 lutego 2017) [on-line]. kosciol.wiara.pl, 2017-02-02. [dostęp 2018-01-21].
  49. ↑ II Międzynarodowa Konferencja Naukowa Kultura Pokoju (temat: Kultura relacji). [w:] Zaproszenie na konferencję, organizowaną przez Wydział Nauk Społecznych Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa z siedzibą w Poznaniu [on-line]. Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Bartoszycach. [dostęp 2017-12-31].; luty 2018 – III Konferencja nt. Kultura dialogu. Dialog w kulturze
  50. ↑ a b Erich Fromm: Ucieczka od wolności; przełożyli: Olga i Andrzej Ziemilscy; przedmowa: Franciszek Ryszka. ISBN. Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1993. ISBN 83-07-02357-2.
  51. ↑ Mikołaj Winiewski, Karolina Hansen Michał Bilewicz, Wiktor Soral, Aleksandra Świderska, Dominika Bulska: Mowa nienawiści, mowa pogardy. [w:] Raport przedstawiający wyniki najnowszych badań stosunku młodzieży i dorosłych do zjawiska przemocy werbalnej wobec grup mniejszościowych [on-line]. Centrum Badań nad Uprzedzeniami (Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego), 2016. s. ss 158. [dostęp 2019-12-19].
  52. ↑ Karolina Duszczyk: Zbadać mowę pogardy. [w:] Nauka w Polsce > Ludzie [on-line]. Fundacja PAP, 10 marca 2018. [dostęp 2019-12-19].
  53. ↑ Joanna Bazaniak. Inność obiektem tolerancji. Kształtowanie postaw tolerancyjnych u dzieci w wieku wczesnoszkolnym w ich środowisku edukacyjnym. „Poznańskie Studia Teologiczne”. 23, 2009.  (tom 23)
  54. ↑ Jolanta Ambrosewicz-Jacobs: Tolerancja. Jak uczyć siebie i innych. Kraków: Stowarzyszenie Villa Decjusza, 2003., (zob. Ludwik Decjusz, Willa Decjusza)
  55. ↑ a b c d e Global Citizenship Education (GCED). [w:] Strona internetowa GCED – Education Sector programme for the period 2014-2021 [on-line]. UNESCO. [dostęp 2018-01-06]. (ang.). (zob. też Textbook Development)
  56. ↑ Jadwiga Puzynina: Norwid – jaki i dla kogo (rozszerzona wersja wykładu wygłoszonego 14 czerwca 2014 roku podczas Walnego Zgromadzenia PAU). [w:] Cyprian Norwid Salon i blog badaczy, miłośników i oponentów twórczości Cypriana Norwida [on-line]. 28 listopada 2015. [dostęp 2018-01-30].
  57. ↑ a b c d e f g h Gavriel Salomon: Chapter 1. The Nature of Peace Education: Not all Programs are Created Equal. W: Gavriel Salomon (University of Haifa). B. Nevo (Eds.): Peace education: The concept, principles and practices around the world. Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates LEA, 2002, s. 3–15. ISBN 0-8058-4193-8.(rev., Psychology Press 2005 (e-book))
  58. ↑ a b Uli Jäger: Peace Education and Conflict Transformation. [w:] The Berghof Handbook for Conflict transformation [on-line]. Berghof Foundation Operations GmbH. [dostęp 2017-12-26]. (ang.).
  59. ↑ Prof. Gavriel Salomon (Center for Research on Peace Education). [w:] Strona internetowa Faculty of Education, Hajfa University, Israel [on-line]. [dostęp 2018-01-26]. (ang.).
  60. ↑ John Medina, Jak wychować szczęśliwe dziecko (opis bibliograficzny i recenzje), Wydawnictwo Literackie, 2012, ISBN 978-83-08-04870-2 [dostęp 2018-02-25] [zarchiwizowane z adresu 2018-02-17].
  61. ↑ a b
  62. ↑ Erik H. Erikson, Joan M. Erikson: Dopełniony cykl życia (ebook). Helion S.A.  ; Sensus, 2012, s. 1-160.
  63. ↑ Educating global citizens to make a real difference; A world-class intercultural education organization, AFS helps the world learn to live together AFS (American Field Service). New Mexico Western Life Camp. [w:] Strona internetowa 'The AFS Global Citizenship Education Agenda' [on-line]. AFS. [dostęp 2018-01-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-04)].
  64. ↑ Małgorzata Majcher: Podobieństwa i różnice w mechanizmie rozpoznawania twarzy u ludzi i innych naczelnych. W: Maciej Trojan (red.): Zachowanie się zwierząt. Przegląd wybranych zagadnień z zakresu psychologii porównawczej. Warszawa: Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, 2007, s. 166-175.
  65. ↑ Werner Stangl. Der Begriff der sozialen Kompetenz in der psychologischen Literatur (Version 2.2 – 03-06-02). „p@psych e-zine on educational and instructional psychology”, 2001. Linz School of Education. Abteilung für Bildungsforschung. ISSN 1561-2503. 
  66. ↑ a b c d Barbara Surma. Edukacja międzykulturowa a wychowanie dla pokoju w koncepcji pedagogicznej Marii Montessori. „Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce; kwartalnik dla nauczycieli”, s. 24–33, 2010. 
  67. ↑ a b Barbara J. Thayer-Bacon (University of Tennessee). Maria Montessori: Education for Peace. „In Factis Pax Journal”. 5 (3), s. 307–319, 2011. (ang.). 
  68. ↑ Jesper Juul: Kryzys szkoły (książka postulująca zmianę nastawienia względem uczniów, tak by szkoła dawała radość i im i nauczycielom). Mind. [dostęp 2018-01-22].
  69. ↑ a b Elżbieta Szymańska: Jaka jest różnica pomiędzy metodą Montessori a tradycyjną edukacją?. [w:] Serwis 'Dzieci są ważne' [on-line]. DSW. [dostęp 2018-01-22].
  70. ↑ Konferencja; Paneliści: ks. prof. Alfred Wierzbicki (KUL) prof. Robert Piłat (UKSW) prof. Aldona Pobojewska (UŁ): Filozofia-etyka-religia – przedmioty w(d)rażliwe. [w:] ydzień Filozoficzny; Dyskusja panelowa, organizator: Koło Filozoficzne Studentów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II [on-line]. youtube.com, 9-12 marca 2015. [dostęp 2018-01-25].
  71. ↑ Konferencja „Być i Stawać się w starości”, poświęcona Metodzie Montessori dla seniorów z zaburzeniami poznawczymi. [w:] Strona internetowa gerontologia.org.pl [on-line]. Polskie Towarzystwo Gerontologiczne. [dostęp 2017-12-31].
  72. ↑ Terri Tanielian, Lisa H. Jaycox (ed.): Invisible Wounds of War Psychological and Cognitive Injuries, Their Consequences, and Services to Assist Recovery. Center for Military Health Policy Research (sponsor: California Community Foundation), seria: RAND Corporation monograph series. ISBN 978-0-8330-4454-9.
  73. ↑ T. Adamowski, A. Kiejna (Katedra i Klinika Psychiatrii AM we Wrocławiu). Zaburzenia psychiczne wśród weteranów konfliktów zbrojnych. „Advances in Clinical and Experimental Medicine”. 15 (2), s. 355–360, 2006. Wroclaw Medical University. ISSN 1230−025X. 
  74. ↑ Caffo E, Belaise C. ( Department of Psychiatry and Mental Health, University of Modena). Psychological aspects of traumatic injury in children and adolescents. „Child Adolesc Psychiatr Clin N Am”. 12 (3), s. 493-535, 2003 Jul. WB Saunders. ISSN 1056-4993. (ang.). 
  75. ↑ a b Gavriel Salomon (Uniwersytet Hajfy ; Center for Research on Peace Education). Does Peace Education Really Make a Difference?. „Peace and Conflict: Journal of Peace Psychology”. 12 (1), s. 37–48, 2006. Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne ; Lawrence Erlbaum Associates, Inc. DOI: 10.1207/s15327949pac1201_3. ISSN 1078-1919. (ang.). 
  76. ↑ a b c Jerzy Nikitorowicz: Młodzież pogranicza kulturowego Białorusi, Polski i Ukrainy wobec integracji europejskiej. Tożsamość, plany życiowe, wartości. [w:] Książka ISBN 83-86696-65-6 [on-line]. Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie, 2000. [dostęp 2017-07-13].
  77. ↑ Młodzież Polskiego Czerwonego Krzyża. [w:] Strona internetowa [on-line]. PCK. [dostęp 2018-01-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-20)].
  78. ↑ Marek Rabij. Wszyscy jesteśmy Narodowym Funduszem Zdrowia. „Tygodnik Powszechny”, 21 stycznia 2018. ISSN 0041-4808. 
  79. ↑ CISV peace education. [w:] Strona internetowa CISV International [on-line]. [dostęp 2018-01-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-12)]. (ang.).; Założycielka CISV, dr psychologii Doris Twitchell Allen (1901-2002). [w:] Strona internetowa CISV Polska [on-line]. WordPress. [dostęp 2017-12-29].
  80. ↑ Rok szkolny za granicą. [w:] Strona internetowa Youth for Understanding [on-line]. YFU Polska. [dostęp 2018-01-24].
  81. ↑ Program wymiany młodzieży szkolnej oparty na współdziałaniu z Polsko-Niemiecką Współpracą Młodzieży. [w:] Portal edukacyjny Edux.pl [on-line]. edux.pl. [dostęp 2018-01-24].
  82. ↑ Międzynarodowa Federacja Schronisk Młodzieżowych. [w:] Strona internetowa [on-line]. PTSM Łódź. [dostęp 2018-01-24].
  83. ↑ Hiroshima Peace Culture Foundation. [w:] Oficjalna strona internetowa [on-line]. HPCF. [dostęp 2018-01-09]. (ang.).
  84. ↑ a b Tomás Motos: EL TEATRO DEL OPRIMIDO DE AUGUSTO BOAL. Teatro del Oprimido, Máster en Teatro Aplicado, 2007.
  85. ↑ Augusto Boal: Juegos para actores y no actores Tom 60 z Artes escénicas. ALBA Editorial, 2014, s. 1–422. ISBN 84-9065-032-2.
  86. ↑ Participants of the Networking: Networking in Peace Education A consultation for and with peace educations. World Council of Churches, St. Clements Retreat Center, Belfast St Clements, 18–24 June 2001. [dostęp 2017-08-21].
  87. ↑ Ernst von Glaserfeld: 17. Methods ; Experience determines reality. [w:] Berghof Glossary on Conflict Transformation. 20 notions for theory and practice, Berlin 2012 ISBN 978-3-941514-09-6 [on-line]. Berghof Foundation Operations GmbH, Berlin, 2012. [dostęp 2017-07-29]. (ang.).
  88. ↑ Dorota Sajewska, Katarzyna Dudzińska: teatr epicki (niem. episches Theater). [w:] Encyklopedia Teatru Polskiego [on-line]. encyklopediateatru.pl. [dostęp 2018-01-28].
  89. ↑ Katarzyna Niziołek (praca doktorska): Sztuka społeczna. Obywatelski wymiar działań społeczno-artystycznych; Tom I: Sztuka społeczna, koncepcje dyskursy praktyki. Białystok: Katarzyna Niziołek, Wydział Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Białymstoku, Pracownia Sztuki Społecznej, 2015, s. 1–354. ISBN 978-83-937718-3-7.
  90. ↑ Sylwia Przytuła. Problemy wielokulturowości w korporacjach międzynarodowych. „Problemy Zarządzania”. 9 (4(34)), s. 26–42. Wydział Zarządzania UW. ISSN 1644-9584. 
  91. ↑ a b dr Wojciech Kucharski: Pojednanie polsko-niemieckie oraz historia „Orędzia Biskupów Polskich do ich Niemieckich Braci w Chrystusowym Urzędzie Pasterskim”. [w:] Strona poświęcona kard. Bolesławowi Kominkowi [on-line]. Ośrodek „Pamięć i Przyszłość” 2009. [dostęp 2018-01-20].
  92. ↑ Michał Karski: 50 lat Memorandum Wschodniego. [w:] Sprawozdanie z konferencji: „Na drodze pojednania. Upamiętnienie Wschodniego Memorandum Kościoła Ewangelickiego w Niemczech (Ostdenkschrift) z 1965 r.” [on-line]. Polska Rada Ekumeniczna, 12 marca 2015. [dostęp 2018-01-20].
  93. ↑ a b Agnieszka Piejka. Inspiracje współczesnego myślenia o wychowaniu dla pokoju (Komeński, Kant, Montessori) Inspirations for contemporary thinking about education for peace (Comenius, Kant, Montessori). „Kwartalnik Pedagogiczny”. 235 (1), s. 75–95, 2015. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. ISSN 0023-5938. 
  94. ↑ Komenský Jan Ámos, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2018-01-01].
  95. ↑
  96. ↑ Dr.Tanya Ryskind: Montessori ann Education for Peace. [w:] An Education for Peace presentation [on-line]. Tanya Ryskind, November 2014. [dostęp 2017-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-30)]. (ang.).
  97. ↑ Jarosław Jordan: Pedagogika Marii Montessori. [w:] TRENDY uczenie w XXI wieku; Internetowy magazyn CODN nr 3/2005 [on-line]. 2005. s. 1–32. [dostęp 2017-12-31].
  98. ↑ Hanna Kostyło (Wydział Nauk Pedagogicznych UMK). Przesłanie „Pedagogii Uciśnionych” Paula Freire. „Forum Oświatowe”. 45 (2), 2011. ISSN 0867–0323.  Cytat: „Emancypacja jest naturalną – jak nam Europejczykom się zdaje – reakcją na ucisk, opresję. Jednak czy każdy człowiek pragnie się wyzwolić ze zniewolenia, które stało się jego udziałem? Samoistnie nie, potrzebuje do tego impulsu pochodzącego z edukacji – uważa Freire”.
  99. ↑ a b Bożena Wojnowska (Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk): Janusz Korczak: jak „radzić sobie” z konfliktami i żyć w pokoju. [w:] Strona internetowa Polskiego Stowarzyszenia im. Janusza Korczaka [on-line]. Polskie Stowarzyszenie im. Janusza Korczaka. [dostęp 2018-01-08].; B. Wojnowska, Korczak a wychowanie do pokoju, „Ruch Pedagogiczny” (2001) p. 101
  100. ↑ Alicja Janiak, Alina Rynio (The John Paul II Catholic University of Lublin. Topicality and Relevance of Janusz Korczak’s Pedagogical Approach to Children and Their Upbringing. „The Person and the Challenges”. 4 (2), s. 157–181, 2014. Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie. DOI: 10.15633/pch.666. ISSN 2083-8018. (ang.). 
  101. ↑ Alice Miller ; La Maltraitance, l’Abus de l’Enfant. [w:] Strona internetowa [on-line]. [dostęp 2018-01-08]. (fr.).
  102. ↑ Alice Miller: Zniewolone dzieciństwo. Ukryte źródła tyranii. Media Rodzina, 2000. ISBN 83-85594-83-3.
  103. ↑ a b
  104. ↑ Kazimierz Przerwa-Tetmajer: Credo. [w:] Biblioteka Literatury Polskiej w Internecie, opr. Marek Adamiec [on-line]. Uniwersytet Gdański. [dostęp 2018-01-25].
  105. ↑ Adam Asnyk: Naprzód i wyżej! (4 stycznia 1888). [w:] Biblioteka Literatury Polskiej w Internecie, opr. Marek Adamiec [on-line]. Uniwersytet Gdański. [dostęp 2018-01-25].
  106. ↑ Bogdan Suchodolski: Wychowanie dla pokoju (inf. bibl.). Wszechnica Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Polska Akademia Nauk, 1983, s. 1–340.
  107. ↑ Prof. Janusz Symonides. [w:] Strona internetowa Instytutu Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Warszawski [on-line]. IS UW. [dostęp 2018-01-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-29)].
  108. ↑ inauthor:"Janusz Symonides". [w:] Wyszukiwarka books.google.pl [on-line]. [dostęp 2018-01-30].
  109. ↑ Dr hab. Przemysław Paweł Grzybowski, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [online] [dostęp 2018-01-30].
  110. ↑ Przemysław Paweł Grzybowski: Morycek w szkole. Żydowskie dowcipy o edukacji, w dialogu międzykulturowym. Bydgoszcz: Fundacja dla Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Oficyna Wydawnicza Impuls, 2016. ISBN 978-83-927223-0-4.
  111. ↑ Dr hab. Barbara Grażyna Surma, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [online] [dostęp 2017-07-12].
  112. ↑ Dr hab. Agnieszka Piejka, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [online] [dostęp 2018-01-30].
  113. ↑ dr Agnieszka Piejka. [w:] Strona internetowa Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie [on-line]. chat.edu.pl. [dostęp 2018-01-30].
  114. ↑ Journal for Peace and Justice Studies ; Ed. Connie Titone, Philosophy Documentation Center ; Center for Peace & Justice Education (Villanova University), ISSN 1093-6831 (ang.).
  115. ↑ Candice Carter, Raj Kumar Dhungana: International Peace Research Association, Peace Education Commission; Newsletter Issue – November, 2017. [dostęp 2018-01-30]. (ang.).
  116. ↑ Senior Experts’ Group: Rethinking Education. Towards a global common good?. Paryż: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization UNESCO Publishing, 2015. ISBN 978-92-3-100088-1.; motto: „Education breeds confidence. Confidence breeds hope. Hope breeds peace.” (Konfucjusz)
  117. ↑ Volker Boege: Traditional Approaches to Conflict Transformation – Potentials and Limits. [w:] Berghof Handbook for Conflict Transformation [on-line]. Berghof Research Center for Constructive Conflict Management, 2006. [dostęp 2017-12-26]. (ang.).
  118. ↑ Peace education. W: James Smith Page: International Encyclopedia of Education ; 3rd Edition. (eprint). Elsevier B.V., 2010., zob. Page, James Smith 1953- w: WorldCat
  119. ↑ James Page: Peace Education Exploring Ethical and Philosophical Foundations. [w:] informacje o książce w: IAP Information Age Publishing [on-line]. 2008. [dostęp 2017-07-29]. (ang.).
  120. ↑ Przemysław Paweł Grzybowski: Edukacja międzykulturowa-przewodnik: Pojęcia-literatura-adresy (opracowanie adresowane do badaczy, nauczycieli, uczniów i studentów oraz innych osób zainteresowanych zróżnicowaniem kulturowym w kontekście edukacyjnym). Oficyna Wydawnicza Impuls, 2015, s. ss 168. ISBN 978-83-7587-619-2.
  121. ↑ Anna Klimowicz i inni: Edukacja międzykulturowa: Poradnik dla nauczyciela. Warszawa: Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, 2004, s. 1–340. ISBN 83-87958-49-2.
  122. ↑ Peace Education. [w:] IAP Book Series [on-line]. Information Age Publishing, Inc.; partnerzy: 'Global Campaign for Peace Education' (GCPE) i 'In Factis Pax: Journal of Peace Education Social Justice. [dostęp 2017-12-23]. (ang.).

Media użyte na tej stronie

Invasions of the Roman Empire 1.png
Autor: User:MapMaster, Licencja: CC BY-SA 2.5
Map of the "barbarian" invasions by the Angles, Saxons, Jutes, Franks, Goths, Visigoths, Ostrogoths, Huns and Vandals of the Roman Empire showing the major incursions from 100 to 500 CE.
  • References
    • Cornell, Tim; Matthews, John (1982), Atlas of the Roman World, Facts on File, NY, ISBN: 0871966522.
    • Ermatinger, James W; (2004) Decline and Fall of the Roman Empire, Greenwood Pub Group, NY, ISBN: 0313326924.
    • Various, Historical Atlas of the World, 1970, Barnes & Noble, NY.
    • Ancona, Francis ; Atlas Of The World, 1999, Barnes & Noble, NY.
Árbol del Teatro del oprimido de Augusto Boal (en español).png
Autor: Luisalvaz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Árbol del Teatro del oprimido de Augusto Boal (en español)
German Heinkel He 111 bombing Warsaw 1939.jpg
Niemieckie bombowce Heinkel He 111 zrzucają bomby na Warszawę, Wrzesień 1939.
Gezin leest samen een tijdschrift - Parents and children reading a magazine together (6437677815).jpg
Autor: Nationaal Archief, Licencja: No restrictions
http://www.spaarnestadphoto.nl/component/option,com_memorix/task,result/searchplugin,theme/Itemid,60/ThemeID,9050/lang,nl/

Nationaal Archief/Spaarnestad Photo/Henk Hilterman
Nederlands: Gezinstafereel. Vader en moeder met twee kinderen lezen samen een tijdschrift. Nederland, 1958.
English: Parents and children reading a magazine together. The Netherlands, 1958.
Hebt u meer informatie over deze foto, laat het ons weten. Laat een reactie achter (als u ingelogd bent bij Flickr) of stuur een mailtje naar: info@nationaalarchief.nl
Please help us gain more knowledge on the content of our collection by simply adding a comment with information. If you do not wish to log in, you can write an e-mail to: info@nationaalarchief.nl

Meer foto’s van Spaarnestad Photo zijn te vinden op onze beeldbank: http://www.spaarnestadphoto.nl/
Zivilisatorisches Hexagon.svg
Autor: Ogmios, Licencja: CC BY-SA 3.0
Das „zivilisatorische Hexagon“ nach Dieter Senghaas. Es beschreibt sechs Bausteine, bestehend aus (1) Gewaltmonopol, (2) Rechtsstaatlichkeit, (3) Demokratische Partizipation, (4) Soziale Gerechtigkeit, (5) Konstruktive Konfliktkultur sowie (6) Interdependenzen und Affektkontrolle, für eine stabile, friedliche Gesellschaft.
Hoplites fight Louvre E735.jpg
Hoplites fighting. Detail from an Attic black-figure hydria, ca. 560 BC–550 BC.
AFS New mexico Western Life Camp.jpg
AFS (American Field Service) New Mexico Western Life Camp
Peace Education at Hiroshima Peace Memorial Park in 2015.jpg
Autor: Miyuki Meinaka, Licencja: CC BY-SA 4.0
This is one scene of a peace education at Hiroshima Peace Memorial Park. High school students was studying about atomic bombing in Hiroshima.
Starvation of Al-Fu'ah and Kafriya people by tasnimnews.com11.jpg
(c) Tasnim News Agency, CC BY 4.0
People and Children of Two Syrian Shiite towns, Al-Fu'ah and Kafriya attempted to set up a campaign entitled "We want bread O God" because of Starvation and famine Arising from blockades of food by Takfiri terrorists Over 2 years.
Hiroshima Aftermath - cropped Version.jpg
Hiroshima Aftermath, cropped version
Wikipedia fo Peace Logo.png
Autor: Earlyspatz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Official Wikipedia for Peace Logo
Grandville Cent Proverbes page69.png
Grandville: Cent Proverbes
Social Network Diagram (large).svg
(c) DarwinPeacock, Maklaan, CC BY 3.0
A fictional social network diagram. It consists of 165 Nodes and 1851 Edges.
The SVG-file was auto-generated by script. The underlying node/edge data can be extracted from the circle/line elements.
1849 - Karikatur Die unartigen Kinder.jpg
caricature "the naughty children", 1849. The inscriptions read: "Freedom of the press", "freedom of petition", "freedom of assembly", "freedom of speech" and "freedom of association". The map in the background bears the inscriptions "Prussia" and "Austria".