Edward Gronczewski

Edward Antoni Gronczewski

Przepiórka

pułkownik
Data i miejsce urodzenia	7/10 sierpnia 1923 Sierpc, Polska
Data i miejsce śmierci	1 stycznia 1976 Warszawa, Polska
Przebieg służby
Lata służby	1942–69
Siły zbrojne	Gwardia Ludowa Armia Ludowa Ludowe Wojsko Polskie Milicja Obywatelska Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego Ludowe Wojsko Polskie
Jednostki	Oddział GL im. Tadeusza Kościuszki Oddział GL „Przepiórki” 7 Batalion GL 1 Brygada AL im. Ziemi Lubelskiej 3 batalion zapasowy 1 AWP Batalion Specjalny KG MO 8 Pułk Piechoty KBW
Stanowiska	Łącznik partyzancki Oficer informacyjny oddziału partyzanckiego Dowódca oddziału, batalionu i kompanii partyzanckiej Dowódca batalionu zapasowego LWP Dowódca batalionu specjalnego MO p.o. dowódcy pułku piechoty KBW Zastępca attaché wojskowego w ChRL Zastępca przewodniczącego Międzynarodowej Komisji Kontroli w Wietnamie
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa Powstanie zamojskie Bitwa na Porytowym Wzgórzu
Późniejsza praca	Wojskowy Instytut Historyczny
Odznaczenia

Edward Antoni^[1] Gronczewski ps. „Przepiórka” (ur. 7 lub 10 sierpnia^[2] 1923 w Sierpcu, zm. 1 stycznia 1976 w Warszawie) – pułkownik ludowego Wojska Polskiego, oficer i dowódca oddziału partyzanckiego Gwardii Ludowej i Armii Ludowej w czasie II wojny światowej, funkcjonariusz Milicji Obywatelskiej, zastępca attaché wojskowego PRL w Chińskiej Republice Ludowej (1957–1958), w 1965 wiceprzewodniczący Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli w Indochinach.

Biografia

Młodość i wojna

Syn Aleksego, robotnika rolnego. W czerwcu 1939 ukończył szkołę powszechną w Bilnie koło Włocławka, gdzie mieszkał wraz z rodziną. W maju 1940 wysłany przez Niemców na roboty przymusowe do Sierpca, potem do Działdowa, a od listopada w okolicach Królewca. Po roku zbiegł na Lubelszczyznę i osiedlił się we wsi Grabówka w powiecie kraśnickim, dokąd wysiedlono jego rodzinę.

Od czerwca 1942 członek Polskiej Partii Robotniczej i Gwardii Ludowej, przyjął pseudonim „Przepiórka”. Początkowo pełnił funkcję łącznika między poszczególnymi komórkami PPR i GL. Od sierpnia walczył w oddziale im. Tadeusza Kościuszki dowodzonym przez Grzegorza Korczyńskiego ps. „Grzegorz”, gdzie pełnił funkcję oficera informacji. W marcu otrzymał nominację na komendanta gminnego GL w Annopolu, zorganizował tam dwudziestoosobowy oddział partyzancki oparty na gwardzistach z Grabówki i okolic, zwany od jego pseudonimu oddziałem „Przepiórki”. W pierwszych miesiącach swojej działalność oddział skupił się na niszczeniu hitlerowskiej administracji oraz działających w terenie band rabunkowych podszywających się pod partyzantów a dopiero później podjął bezpośrednią walkę z Niemcami^[3]. Razem z Mieczysławem Olszewskim ps. „Mietas”, w połowie czerwca 1943, wykonał wyrok śmierci na komendancie granatowej policji Chełkowskim z Józefowa, który znęcał się nad polską ludnością cywilną m.in. prześladując chłopów za nieoddanie nawet najmniejszej części kontyngentu czy też posiadanie krewnych w partyzantce (szczególnie zawzięcie zwalczał ruch komunistyczny)^[4].

W sierpniu 1943 oddział został włączony w skład formowanego 3 batalionu GL por. Władysława Skrzypka ps. „Orzeł”. 10 sierpnia 1943, w drodze do okręgowych władz PPR i GL z wieścią o wydarzeniach pod Borowem, koło Trzydnika został ostrzelany przez Niemców i ranny w rękę. Pod koniec tego miesiąca „Przepiórka” udał się na teren okręgu północnego, w Lasy Parczewskie. Za ogół działalność partyzanckiej, w tym przeprowadzoną 8 września akcję ataku na niemiecki majątek w rejonie Kaznowa, „Przepiórka” został awansowany do stopnia podporucznika GL^[5]. Po powrocie do okręgu południowego, w listopadzie 1943, Gronczewski wraz ze swoim pododdziałem na nowo rozpoczęli samodzielną działalność, w grudniu wydano rozkaz przeformowujący go w 7 batalion GL.

25 grudnia 1943 ppor. Edward Gronczewski ps. „Przepiórka” został odznaczony Krzyżem Grunwaldu III klasy (jedno z pierwszych trzydziestu nadań) za czynną walkę z niemieckim okupantem. Od lutego roku 1944 batalion (numeracja zmieniona z 7 na 3) wszedł w skład 1 Brygady AL im. Ziemi Lubelskiej. Pod koniec lutego 1944 jego batalion zastrzelił komendanta Narodowych Sił Zbrojnych w Trzydniku. 3 batalion „Przepiórki” operował w powiatach kraśnickim i puławskim do marca, gdy na rozkaz dowódcy brygady mjr Władysława Skrzypka ps. „Grzybowski”, ppor. „Przepiórki” oddał większość swoich partyzantów do dyspozycji 2 batalionu por. Aleksandra Szymańskiego ps. „Bogdan”, samemu udając się z resztą podkomendnych w rejon Krasnegostawu i Hrubieszowa by zaktywować tam działalność AL. W rejon Kraśnika powrócił w kwietniu 1944 wraz z przybyłymi zza Bugu partyzantami radzieckimi. 19 kwietnia 1944 brał udział w pacyfikacji wsi udzielających poparcia Narodowym Siłom Zbrojnym (Potok-Stany Kolonia, Potok-Stany i Dąbrówka), w czasie której zamordowano 13 mieszkańców tych wsi.

22 kwietnia pod Marynopolem stacjonujące we wsi oddziały AL: 3 batalion, oddział żandarmerii ppor. Zbigniewa Pietrzyka ps. „Zbyszek” i oddział Bolesława Kaźmiraka (Kowalskiego) ps. „Cień” zostały zaatakowane przez Legię Nadwiślańską NSZ kpt. Zbigniewa Wyrwicza ps. „Witold” (oddziały ppor. Leona Cybulskiego ps. „Znicz”, Wacława Piotrowskiego ps. „Cichy” i „Orła”). Spośród ok. 150 partyzantów AL zginęło 9 (w tym 7 z batalionu „Przepiórki”). Po powrocie do zgrupowania dowódca 2 batalionu por. „Bogdan” odkomenderował do 3 batalionu kilku jego poprzednich partyzantów.

W maju 1944, nowy dowódca brygady kpt. Ignacy Borkowski ps. „Wicek” przemianował 3 batalion na 5 kompanię^[6]. Wydał on rozkaz por. „Przepiórce” rozszerzenia liczebności oddziału do 200 osób. W nocy z 7 na 8 czerwca przeprowadzono mobilizację wśród miejscowej ludność do oddziału (listę opracował Gronczewski wraz ze swoimi zastępcami, zamykała się ona do mężczyzn w wieku 18–22 lata – sympatycy i dotychczas niezmobilizowani członkowie AL, a także tzw. „kawalerka”, czyli młodzież zazdroszcząca partyzantom powodzenia u miejscowych dziewczyn). Na skutek mobilizacji do 150 osobowej 5 kompanii przybyło 176 nowych partyzantów^[7]. Gronczewski dokonał reorganizacji kompanii wydzielając z niej poddział „Słowika”, który pozostał w terenie. Przy „Przepiórce” obok 176 zmobilizowanych ludzi zostało 90 starych i uzbrojonych partyzantów, kompanię podzielono na trzy duże plutony. Dowódca brygady kpt. „Wicek” zapewnił oddziałowi „Przepiórki”, zwanego odtąd 5 kompanią szturmową, pierwszeństwo w dostawach broni i amunicji (w chwili reorganizacji kompanii tylko ⅓ partyzantów, była uzbrojona).

W czerwcu 1944 brał udział w bitwie z Niemcami w Lasach Janowskich i Puszczy Solskiej podczas niemieckiej operacji antypartyzanckiej „Sturmwind I”^[8]:. Za udział w tych walkach został ponownie przedstawiony do odznaczenia Krzyżem Grunwaldu wraz z 16 innymi partyzantami z 5 kompanii szturmowej^[9]. Po bitwie w Lasach Janowskich i Puszczy Solskiej szeregi 5 kompanii szturmowej poszerzyły się o kilkunastu partyzantów z rozbitych kompanii sztabowej i 3 kompanii Straży Chłopskiej. W lipcu kompania brała udział w walkach na tyłach wojsk niemieckich walczących na froncie z Armią Czerwoną. Po wkroczeniu Armii Czerwonej wraz z całą swoją jednostką wcielony do ludowego Wojska Polskiego, kompanię przekształcono w 3 batalion zapasowy 1 Armii Wojska Polskiego^[10].

Polska Ludowa

Zdjęcie z okresu powojennego

Zgodnie z ustaleniami wobec oficerów byłej Armii Ludowej, awansowany do stopnia kapitana, Edward Gronczewski został skierowany do służby w Milicji Obywatelskiej, gdzie objął stanowisko oficera do zadań specjalnych Komendanta Głównego MO (od listopada jako major). Pojął za żonę Zinaidę Dudarenko ps. „Nika”, Białorusinkę, towarzyszkę broni i sanitariuszkę ze swojego oddziału partyzanckiego. Dopiero w 1946 wrócił do służby wojskowej, początkowo w Centrum Wyszkolenia Piechoty. W latach 1948–1949 w Oficerskiej Szkole Piechoty. W czasie służby w KBW, na Lubelszczyźnie dowodził jednym z oddziałów pozorowanych, udającego oddział podziemia antykomunistycznego i niepodległościowego i dopuszczającego się „na konto podziemia” przestępstw kryminalnych^[11]. Następnie pełnił obowiązki dowódcy 8 Pułku Piechoty KBW w Łodzi.

21 maja 1950 został aresztowany wraz z Grzegorzem Korczyńskim za domniemane zbrodnie na Żydach^[12] i więziony do 19 czerwca 1955. Chodziło o wydarzenie z 1942, gdy pod nieobecność Korczyńskiego część członków jego oddziału (w większości Żydów wcielonych do oddziału po akcji na Janiszów) pod przywództwem Jana Gruchalskiego „Sokoła” i Aleksandra Miłka „Koguta” zbuntowała się przeciw niemu i udusiła 3 członków jego sztabu i zniszczyła jego radiostację. Wówczas żołnierze GL zabili buntowników. Prawicowi historycy do dziś jednak przekonują, na podstawie materiałów z jego śledztwa w czasach stalinizmu, że tak naprawdę Gronczewski i Korczyński dopuścili się regularnych mordów na Żydach^{[13][14][15][16][17]}. Takiej teorii przeczy m.in. ich rehabilitacja i informacje, które przedstawił historyk Ryszard Nazarewicz^[18]. Historyk podał, że źródła w procesie Korczyńskiego i jego kompanów zostały zmanipulowane, a im samym przypisano czyny, które nie miały miejsca lub zostały popełnione przez inne grupy, w tym NSZ^[19]. MBP nie uwzględniło też dowodów w postaci zeznań Żydów-partyzantów, w tym 35 z nich, którzy służyli pod komendami Korczyńskiego i Gronczewskiego^[19]. Nazarewicz powołuje się przy tym na materiały Sądu Wojewódzkiego w Warszawie, Prokuratury Generalnej i KC PZPR^[19].

W roku 1956 został zrehabilitowany^[19]. W marcu 1957 powrócił do zawodowej służby wojskowej i został awansowany do stopnia podpułkownika. W latach 1957–1958 zastępca attaché wojskowego PRL w ChRL. W 1963 awansowany na pułkownika. W 1965 był zastępcą przewodniczącego Międzynarodowej Komisji Kontroli w Wietnamie. Później był pracownikiem naukowym Wojskowego Instytutu Historycznego. Poświęcił się wówczas pracy dokumentującej działania partyzanckie Gwardii i Armii Ludowej na Lubelszczyźnie w czasie II wojny światowej. W 1969 ze względu na zły stan zdrowia odszedł w stan spoczynku. Zmarł nagle 1 stycznia 1976 w Warszawie^[20].

Życie prywatne

Grób Zinaidy i Edwarda Gronczewskich na Cmentarzu Powązki Wojskowe w Warszawie

Rodzicami Edwarda byli Aleksandra z domu Babecka (ur. 4 lutego 1899) i Aleksy (ur. ok. 1892) Gronczewscy. Jego matka pod pseudonimem „Mamusia” była opiekunką partyzantów GL i AL^[21]. Miał młodsze rodzeństwo: brata Józefa Zbigniewa ps. „Lew”, „Zbyszek” (ur. 1924, zm. 9 sierpnia 1943) – członek PPR i partyzant GL (oddział im. Tadeusza Kościuszki, następnie w oddziale im. Jana Kilińskiego), zamordowany przez NSZ pod Borowem – i siostrę Helenę Barbarę po mężu Kowalską (ur. 1 sierpnia 1926, zm. 11 września 1971) – łączniczka GL i AL o pseudonimie „Basia” (oddział „Przepiórki”, później w oddziale „Cienia”), po wojnie żołnierz LWP i pracownica administracji spółdzielczości.

Edward Gronczewski był żonaty z Zinaidią z domu Dudarenko (ur. 2 stycznia 1923, zm. 1 marca 2004). Urodziła się w Ożnuchach na zachodniej Białorusi, w 1941 skończyła liceum. W 1942 wstąpiła do GL przybierając pseudonim „Nika”. Od 1944 sanitariuszka w batalionie AL „Bogdana”, następnie w kompanii szturmowej „Przepiórki”. Po wojnie pracowała w organach bezpieczeństwa aż do przejścia na rentę. Para spoczywa na wojskowych Powązkach (kwatera C4, rząd „Tuje”, grób ósmy)^[22].

Zinaida i Edward Gronczewscy mieli jednego syna – Ryszarda, porucznika łączności ludowego Wojska Polskiego, ojca Jeremiego^[23].

Awanse^[24]

• podporucznik – październik 1943 (Gwardia Ludowa)
• porucznik – wiosna 1944 (Armia Ludowa)
• kapitan – lipiec 1944 (ludowe Wojsko Polskie)
• major – listopad 1944 (Milicja Obywatelska)
• podpułkownik – 1957 (Ludowe Wojsko Polskie)
• pułkownik – 1963 (Ludowe Wojsko Polskie)

Odznaczenia

• Order Krzyża Grunwaldu III klasy – 25 grudnia 1943 (jedno z 30 pierwszych nadań; ponownie przedstawiony do odznaczenia w czerwcu 1944 za osobistą odwagę wykazaną w walkach z Niemcami w lasach lipskich, janowskich i biłogarskich oraz wyprowadzenie swojej kompanii z obławy z bardzo małymi stratami^[25])
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari
• Krzyż Walecznych
• Krzyż Partyzancki
• Brązowy Krzyż Zasługi
• Medal Zwycięstwa i Wolności 1945
• Złoty Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
• Srebrny Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
• Brązowy Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
• Medal „Za zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” (ZSRR)

Publikacje

• Udział jeńców i oddziałów radzieckich w lewicowym ruchu oporu na Lubelszczyźnie – 1962
• Wspomnienia „Przepiórki'” – 1964
• Michał Wójtowicz – 1964
• Ostatnie boje – 1965
• Kalendarium walk Gwardii Ludowej i Armii Ludowej na Lubelszczyźnie 1942-1944 – 1966
• Na bitewnych szlakach II wojny światowej – 1966
• Źródła i materiały do dziejów ruchu oporu na Lubelszczyźnie 1939-1944 – 1971; współautor
• Ludzie walki i czynu – 1972
• Walczyli o Polskę Ludową – 1982; praca nie w pełni ukończona, wydana sześć lat po śmierci autora

Przypisy

Bibliografia

• Piotr Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941-1944, Warszawa 2003.
• Edward Gronczewski, Kalendarium walk Gwardii ludowej i Armii Ludowej na Lubelszczyźnie 1942-1944, Lublin 1962.
• Józef Bolesław Garas, Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942-1945, Warszawa 1971.
• Edward Gronczewski, Walczyli o Polskę Ludową, Warszawa 1982.
• Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 2, Warszawa 1987.