Einsatz Reinhardt
Einsatz Reinhardt, Aktion Reinhardt[a] (pol. akcja „Reinhardt”[5]) – kryptonim akcji zagłady Żydów z Generalnego Gubernatorstwa i Okręgu Białostockiego przeprowadzonej w latach 1942–1943 na terytorium okupowanej Polski w ramach tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej (niem. Endlösung der Judenfrage).
W czasie kilkunastu miesięcy zamordowano ok. 1,85 mln Żydów. Większość była obywatelami II RP.
Geneza
W grudniu 1941 rozpoczęto gazowanie Żydów w obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w Kraju Warty[6].
20 stycznia 1942 podczas konferencji w Wannsee ustalono logistyczne i organizacyjne aspekty dotyczące eksterminacji ludności żydowskiej. Konferencji przewodniczył SS-Gruppenführer Reinhard Heydrich, szef RSHA, protektor Rzeszy dla Czech i Moraw. Akcji nadano później kryptonim „Reinhardt” na cześć Reinharda Heydricha[2][3].
Przebieg
Sztab akcji pod kierownictwem dowódcy SS i policji w dystrykcie lubelskim SS-Brigadeführera Odilo Globocnika mieścił się w Lublinie przy ul. Spokojnej 1, w dawnej siedzibie Męskiego Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego[7]. W czasie okupacji budynek nosił nazwę „Koszary im. Juliusa Schrecka” – na cześć pomysłodawcy SS i nieformalnego adiutanta Adolfa Hitlera Juliusa Schrecka[8]. Szefem sztabu akcji był Hermann Höfle[9].
W ramach operacji powstały trzy SS-Sonderkommandos Einsatz Reinhardt, SS wykorzystywało cudzoziemskich najemników, rekrutowanych przeważnie spośród jeńców sowieckich w niewoli niemieckiej. Komanda SS kierowały akcją zagłady w trzech ośrodkach: w Bełżcu, w Sobiborze i w Treblince. Na lokalizację obozów wybrano tereny leśne, leżące we wschodniej części Generalnego Gubernatorstwa, w pobliżu linii kolejowych. Ważnym czynnikiem lokalizacji obozów był fakt, że w ich pobliżu znajdowały się duże skupiska ludności żydowskiej[10].
Wykorzystywano również obozy powstałe w zamierzeniu jako koncentracyjne: Majdanek (KL Lublin) oraz Auschwitz-Birkenau (w prowincji Górny Śląsk).
Żydzi ginęli także w towarzyszących deportacjom do obozów pacyfikacjach gett. Przywożono do nich także Żydów z innych krajów europejskich, m.in. z Holandii, Austrii, Słowacji, Niemiec i Grecji. W trzech głównych obozach akcji „Reinhardt” zamordowano ok. 135 tys. osób z zagranicy[11].
W skład zespołu zajmującego się eksterminacją Żydów na terenie Generalnego Gubernatorstwa wchodziło ok. 450 Niemców i Austriaków[12]. Zostali oni zobowiązani do nieudzielania jakichkolwiek informacji na temat jej przebiegu, a w obozach obowiązywał zakaz fotografowania[12].
Metoda zabijania została opracowana na podstawie wcześniejszych niemieckich doświadczeń „eutanazji” niepełnosprawnych i chorych umysłowo, jako „nieprzydatnych” (akcja T-4). Duża część niemieckiego i austriackiego personelu bezpośrednio dokonującego ludobójstwa uczestniczyła wcześniej w akcji T-4. Żydów zwożono do obozów pociągami (zwykle w nieludzkich warunkach, w zatłoczonych wagonach towarowych). Przybyłym kazano zdeponować kosztowności i rozebrać się, a następnie kierowano ich do komór gazowych (pod pretekstem kąpieli i dezynfekcji przed dalszą podróżą) i zagazowywano w ciągu 10–20 minut gazem spalinowym bądź cyklonem B. Przed zagazowaniem kobietom ścinano włosy, a wszystkim martwym ofiarom po wyciągnięciu z komór wyrywano sztuczne – złote lub srebrne – zęby. Ciała ofiar w pierwszym okresie grzebano, później palono. Popioły zakopywano na terenie obozów.
Na zakończenie akcji, w listopadzie 1943, przeprowadzono akcję Erntefest („Dożynki”)[10].
Operację Reinhardt zrelacjonował w swoim raporcie SS-Gruppenführer Fritz Katzmann, Dowódca SS i Policji w Dystrykcie Galicja. Raport nazywany jest od nazwiska autora Raportem Katzmanna i zawiera szczegółowy urzędowy opis przeprowadzonej akcji eksterminacyjnej w tym dystrykcie.
W Generalnym Gubernatorstwie nie pozostało ani jedno getto[13].
Liczba ofiar
Łącznie w czasie akcji „Reinhardt” zginęło ok. 1,85 mln Żydów[10], z czego w trzech głównych ośrodkach zagłady i na Majdanku ok. 1,5 mln[11]. Tysiące osób zamordowano podczas towarzyszących wysiedleniom egzekucji (m.in. ok. 30 tys. osób w dystrykcie krakowskim i ponad 100 tys. osób w dystrykcie Galicja)[11].
Dynamika eksterminacji
Próba uchwycenia dynamiki procesu eksterminacji w czasie została podjęta przede wszystkim w oparciu o analizę transportów kolejowych do obozów zagłady w Bełżcu, Sobiborze i Treblince. Na podstawie szczegółowych danych zachowanych w archiwach Deutsche Reichsbahn opracowano trasy i czas przejazdu ok. 480 transportów z 393 miejscowości na terenie Generalnej Guberni i Okręgu Białystockiego. Niewielkie luki uzupełniono stosując statystyczne metody interpolacji[14]. Analiza czasowa procesu wskazuje, że choć Operacja Reinhard trwała 21 miesięcy (od marca 1942 do listopada 1943), jej szczyt przypadł na okres około 5 miesięcy od lipca do listopada 1942 roku. Według Lewiego Stone’a w ciągu 3 miesięcy, od sierpnia do października 1942, uwzględniając transporty do Auschwitz oraz aktywność Einsatzgruppen osiągnięto największą skalę ludobójstwa w historii. Jego zdaniem średnia miesięczna liczna eksterminowanych w tym czasie Żydów przewyższa wszystkie pozostałe znane przypadki ludobójstwa, w tym w średnią miesięczną liczbę zamordowanych w Rwandzie w 1994[15],
| Rok/miesiąc | Liczba zabitych[b] |
|---|---|
| 1942 03 | 50 tys. |
| 1942 04 | 45 tys. |
| 1942 05 | 50 tys. |
| 1942 06 | 40 tys. |
| 1942 07 | 110 tys. |
| 1942 08 | 400 tys. |
| 1942 09 | 290 tys. |
| 1942 10 | 300 tys. |
| 1942 11 | 150 tys. |
| 1942 12 | 40 tys. |
| 1943 01 | 30 tys. |
| 1943 02 | 20 tys. |
| 1943 03 | 15 tys. |
| 1943 04 | 15 tys. |
| 1943 05 | 5 tys. |
| 1943 06 | 5 tys. |
| 1943 07 | 5 tys. |
| 1943 08 | 10 tys. |
| 1943 09 | 15 tys. |
| 1943 10 | 5 tys. |
| 1943 11 | 5 tys. |
Geografia i logistyka
W ramach Operacji Reinhard eksterminację prowadzono głównie w 3 obozach: Bełżec, Sobibór i Treblinka. Analiza terytorialna ruchu na liniach kolejowych wskazuje, że Żydów transportowano z gett i innych miejsc zamieszkania do najbliższego geograficznie obozu[15].
| Obóz | Zasięg terytorialny transportów | Liczba eksterminowanych[15] |
|---|---|---|
| Bełżec | dystrykt krakowski (część wschodnia), dystrykt galicyjski | 520 tys. |
| Sobibór | dystrykt lubelski | 130 tys. |
| Treblinka | dystrykt warszawski, dystrykt radomski, Okręg Białostocki | 900 tys. |
Wyniki finansowe
Rzeczy odebrane ofiarom sortowano w obozach, a następnie odsyłano do obozu pracy na tzw. Flugplatzu w Lublinie[16]. Tam zalegały na olbrzymich hałdach w hangarach po dawnej fabryce samolotów i barakach magazynowych. Przedmioty szczególnie wartościowe przewożono do budynku przy ul. Chopina 27 w Lublinie (budynek Biblioteki KUL)[17].
Gotówkę w markach niemieckich i polskich złotych, waluty obce w banknotach i złocie przekazywano do Banku Rzeszy, biżuterię, klejnoty, złote zegarki, stare monety etc. do Głównego Urzędu Gospodarczego i Administracyjnego SS, przedmioty wykonane z metali zwykłych przekazano wojsku, materiały włókiennicze (odzież, bieliznę, pierze) odsyłano do zakładów wskazanych przez Ministerstwo Gospodarki Rzeszy, sprzęty domowe w dobrym stanie osadnikom niemieckim w Generalnym Gubernatorstwie, a rzeczy gorszej jakości niszczono lub przekazywano miejscowej ludności[18].
Według przedstawionego przez Odila Globocnika szczegółowego sprawozdania, w okresie od 1 kwietnia 1942 do 15 grudnia 1943 korzyści finansowe dla III Rzeszy wynikające z przejęcia przedmiotów i środków finansowych należących do Żydów wyniosły 178,7 mln marek niemieckich[19][20]. Globocnik podkreślił jednocześnie, że do oszacowania ich wartości przyjęto najniższe ceny, a w przypadku walut zagranicznych ich kurs przedwojenny[21][22]. Uzyskano m.in. [23]:
- 236 sztab złota o wadze 2,9 tony,
- 2143 sztaby srebra o wadze 18,7 ton,
- 15 kg platyny,
- dewizy w banknotach z 48 krajów
- dewizy w złotych monetach z 34 krajów
- 15 883 złotych pierścieni z brylantami i diamentami,
- 9019 złotych zegarków damskich na rękę
- 3681 złotych męskich zegarków kieszonkowych
- 60 125 zegarków różnego rodzaju
- 103 614 zegarków wymagających naprawy
- 114,2 kg pereł
- 130 dużych brylantów
- 29 391 par okularów,
- 1901 wagonów materiałów włókienniczych.
Wszystkie wydatki związane z akcją „Reinhardt” (m.in. koszty transportu Żydów do obozów zagłady, które wyniosły ok. 4,7 mln marek) finansowano z odebranych Żydom zasobów gotówkowych[24][25].
Wartość mienia zagrabionego ludności żydowskiej była w rzeczywistości znacznie wyższa, niż określona w raporcie Globocnika. Wykazał on głównie przedmioty odebrane Żydom w obozach[26]. Zestawienie nie obejmuje także własności ofiar, którą zatrzymali dla siebie członkowie sztabu akcji, esesmani, członkowie formacji policyjnych i jednostek pomocniczych biorący udział w akcjach wysiedleńczych, funkcjonariusze administracji cywilnej oraz zwykli Niemcy[13].
Uwagi
Przypisy
- ↑ Aktion Reinhard, Action Reinhard Camps, 5 września 2006 [dostęp 2019-12-28] (ang. • niem. • niderl. • hiszp. • wł. • pol.).
- ↑ a b Libionka 2004 ↓, s. 96.
- ↑ a b Günther Morsch, Bertrand Perz: Neue Studien zu nationalsozialistischen Massentötungen durch Giftgas. Berlin 2011, ISBN 978-3-940938-99-2, S. XVII.
- ↑ Richard Breitmann/Shlomo Aronson: Eine unbekannte Himmler-Rede vom Januar 1943. w: VfZ 38(1990), Seite 340.
- ↑ Dariusz Libionka, Jacek Leociak. 75. rocznica akcji „Reinhardt”. „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”. 13, s. 17, 2017.
- ↑ Libionka 2004 ↓, s. 90.
- ↑ Libionka 2004 ↓, s. 97.
- ↑ Robert Kuwałek, Dariusz Libionka, Przybyli do getta... Odeszli w nieznane... Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2013, s. 32, ISBN 978-83-62816-13-2.
- ↑ Libionka 2004 ↓, s. 99.
- ↑ a b c Wielka Encyklopedia PWN. Tom 23, Warszawa 2004, s. 222, ISBN 83-01-14191-3.
- ↑ a b c Libionka 2004 ↓, s. 238.
- ↑ a b Libionka 2004 ↓, s. 100.
- ↑ a b Dariusz Libionka, Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2017, s. 236, ISBN 978-83-62816-34-7.
- ↑ Yitzaak Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka – The Operation Reinhard Death Camps, Indianapolis 1987, ISBN 978-0-253-34293-5.
- ↑ a b c d Lewi Stone, Quantifying the Holocaust: Hyperintense kill rates during the Nazi genocide, „Science Advances”, 5 (1), 2019, art. nr eaau7292, DOI: 10.1126/sciadv.aau7292, PMID: 30613773, PMCID: PMC6314819 [dostęp 2021-05-02] (ang.).
- ↑ Libionka 2004 ↓, s. 199.
- ↑ Libionka 2004 ↓, s. 200.
- ↑ Piotrowski 1949 ↓, s. 28–29.
- ↑ Piotrowski 1949 ↓, s. 35.
- ↑ Piotrowski 1949 ↓, s. 108.
- ↑ Piotrowski 1949 ↓, s. 30.
- ↑ Piotrowski 1949 ↓, s. 37.
- ↑ Piotrowski 1949 ↓, s. 104–108.
- ↑ Piotrowski 1949 ↓, s. 28.
- ↑ Piotrowski 1949 ↓, s. 103.
- ↑ Artur Eisenbach, Hitlerowska polityka zagłady Żydów, Warszawa: Książka i Wiedza, 1961, s. 405.
Bibliografia
- Raul Hilberg, Zagłada Żydów europejskich, t. 1–3, Warszawa: Piotr Stefaniuk, 2014, ISBN 978-83-935789-0-0.
- Raul Hilberg, Sprawcy, ofiary, świadkowie. Zagłada Żydów 1933-1945, Warszawa: Cyklady, 2007, ISBN 978-83-60279-16-8.
- Fritz Katzmann, Rozwiązanie kwestii żydowskiej w dystrykcie Galicja, Instytut Pamięci Narodowej, 2009, ISBN 83-915983-0-6.
- Dariusz Libionka (red.), Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, wyd. 1, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2004, ISBN 83-89078-68-6.
- Stanisław Piotrowski, Misja Odyla Globocnika. Sprawozdania o wynikach finansowych zagłady Żydów w Polsce, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1949.
Linki zewnętrzne
- Zagłada Żydów polskich w czasie II wojny światowej, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2007, s. 15, ISBN 83-89078-87-2 [dostęp 2019-12-27].
Media użyte na tej stronie
(c) Bundesarchiv, Bild 146-2007-0188 / CC-BY-SA 3.0
Gauleiter v. Wien
Deportacja polskich Żydów z Siedlec do Treblinki w 1942 roku w czasie okupacji niemieckiej. Teka edukacyjna "Zagłada Żydów Polskich w czasie II wojny światowej". Zbiory ŻIH.
Wykaz przedmiotów przesłanych do magazynów akcji Reinhardt w Lublinie z obozu zagłady w Bełżcu
Autor: Krzysiek dbk, Licencja: CC BY 3.0
Collegium Iuridicum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Telegram from a deputy commander of Aktion Reinhard, listing number of arrivals in the extermination camps. Translation:
Letter and 14 day report year-end report Camp i.d. to 31.12.1942 1942 total L ? Lublin (Majdanek) 12761 24733 B ? Belzec 0 434508 S ? Sobibor 515 101370 T ? Treblinka 10335 713555 (*) total: 23611 1274166(*) note - the original reads 71355, but this is either a transmission/decoding, or a transcription error as 713555 gives the correct total.
Likwidacja getta w Białej Podlaskiej, 1942 r., ul. Stanislawa Moniuszki. Deportacja do obozów smierci przez niemiecki Batalion 101 z Orpo.
Ciała ofiar zagazowanych w komorach gazowych w obozie zagłady w Treblince. Data wykonania zdjęcia nieznana
Ostatnia strona sprawozdania Odila Globocnika, podpisana także przez Oberscharführera Rzepę i Sturmbannführera Wipperna, o rozliczeniu akcji "Reinhardt"