Eksaleiptron

Beockie eksaleiptron (forma plemochoe) z ok. 550–525 p.n.e. (po lewej); profil i przekrój typowego eksaleiptronu (po prawej)

Po lewej: Korynckie eksaleiptron (forma kotonu) z 2. poł. VI w. p.n.e.; po prawej: profil i przekrój typowego kotonu

Eksaleiptron (stgr. ἐξάλειπτρον, l.mn. eksaleiptra) – rodzaj starożytnego greckiego naczynia ceramicznego używanego jako płaski pojemnik na wonności.

Obecnie wyróżniane są dwie szczególne formy tego naczynia, takie jak plemochoe^[1] oraz koton^[2], uważane dawniej za zupełnie odrębne użytkowe formy ceramiczne.

Charakterystyka

Nazwa pochodząca od słowa oznaczającego „namaścić”. Określa naczynie w kształcie niskiej misy, o dobrze wymodelowanej górnej części brzuśca, z płaską pokrywką oraz górnym uchwytem, mające niską lub podwyższoną podstawę. W naczyniach tego rodzaju trzymano wonne płyny, np. olejki używane do celów kosmetycznych, podczas ceremonii religijnych i pogrzebowych. W literaturze przedmiotu spotykane jest stosowanie nazwy „plemochoe” dla formy z podwyższoną podstawą (stgr. πλημοχόη plēmochoḗ) oraz koton dla formy pozbawionej podstawy (stgr. κώθων kṓthōn). W nauce uwidacznia się tendencja do nazywania eksaleiptronem formy bez podstawy, wytwarzanej w Koryncie, a odnoszenie określenia „plemochoe” do formy attyckiej, osadzonej na wysokiej podstawie i uzupełnionej pokrywką^[3].

Cechą charakterystyczną naczynia jest znacznie wgłębiony brzeg wylewu, co zapewne miało zapobiegać rozlewaniu się zawartości (płynu). Forma ta pojawia się w malunkach na starogreckich naczyniach, często w kontekście składanych przez kobiety ofiar grobowych. Eksaleiptra pojawiają się pod koniec VI wieku p.n.e., w malarstwie wazowym przedstawiane są do 2. połowy V w. p.n.e. Znane są też egzemplarze wykonane w marmurze^[4].

• 

  Koton beocki, poł. VI w. p.n.e. (Metropolitan Museum of Art)

• 

  Koton czerwonofigurowy, Kynuria, 410–400 p.n.e. (Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach)

• 

  Koton (Muzeum archeologiczne, Palermo)

• 

  Plemochoe attycka, ok. 580–570 p.n.e. (Museum of Fine Arts w Bostonie)

• 

  Plemochoe attycka, koniec VI w. p.n.e. (Metropolitan Museum of Art)

Zobacz też

• Typologia antycznej ceramiki greckiej

Przypisy

Ceramika starożytnej Grecji

Naczynia na wino	Amfora Chous Kantaros Kotyle Kyatos (kyathos) Kyliks Lakaina Mastos Ojnochoe (oinochoe) Olpe Pelike Psykter Ryton Skyfos
Naczynia na wodę	Amfora Hydria Hydriskos Kalpis Situla
Naczynia do mieszania	Dejnos (dinos) Krater
Do gotowania	Chytra Lebes
Zastawa stołowa	Talerz rybny
Na perfumy i olejki, weselne	Alabastron Amforiskos Aryballos Askos Eksaleiptron (plemochoe, koton) Lebes gamikos Lekyt Lutrofora (lutroforos) Lydion Pelike Pyksis
Ceramika rytualna	Kernos Lekyt Lutrofora (lutroforos) Fiale (patera)
Przechowywanie i inne	Amfora Chytra Kalatos Lebes Lekane Lekanis Pelike Pitos Situla Stamnos
Inne	Amis Epinetron Kaganek (lampka oliwna)
Techniki	Styl czerwonofigurowy Styl czarnofigurowy Styl geometryczny Styl kerczeński Ceramika białogruntowana Ceramika bilingwiczna Ceramika czarnopokostowana
Malarstwo wazowe	Amfora panatenajska Corpus Vasorum Antiquorum Hydrie Hadra Greccy malarze wazowi John D. Beazley Typologia