Elżbieta Czyżewska

Elżbieta Czyżewska

Imię i nazwisko	Elżbieta Justyna Czyżewska
Data i miejsce urodzenia	14 kwietnia albo 14 maja 1938 Warszawa
Data i miejsce śmierci	17 czerwca 2010 Nowy Jork
Zawód	aktorka
Współmałżonek	Jerzy Skolimowski (1959−1965)[1] David Halberstam (1965−1977)
Lata aktywności	1958–2010

Odcisk dłoni i podpis E. Czyżewskiej w Alei Gwiazd w Międzyzdrojach

Elżbieta Justyna Czyżewska (ur. 14 kwietnia^[2][3] lub 14 maja^[4][5][6] 1938 w Warszawie, zm. 17 czerwca 2010 w Nowym Jorku) – polska aktorka filmowa i teatralna, od 1968 na emigracji w Stanach Zjednoczonych.

Życiorys

Wczesne lata

Ojciec Jan zginął podczas II wojny światowej. Matka, Jadwiga Gimpel, była z zawodu krawcową. Czyżewska miała siostrę, Krystynę. Część dzieciństwa spędziła w domu dziecka w Konstancinie.

W 1960 ukończyła Państwową Wyższą Szkołę Teatralną w Warszawie. Janusz Głowacki, z którym aktorka była na jednym roku, wspominał, że już wtedy Czyżewska wyróżniała się szczególnym talentem^[7]. Jeszcze w trakcie trzeciego roku studiów Jerzy Markuszewski zaproponował jej współpracę ze Studenckim Teatrem Satyryków (STS-em). Była pierwszą wykonawczynią piosenki Kochankowie z ulicy Kamiennej, uważanej za hymn liryczny tego teatru^[5].

Kariera teatralna i filmowa

Po pierwszym roku studiów podczas wakacji przebywała z koleżankami ze szkoły teatralnej na Mazurach, podczas gdy w tej samej wiosce Jan Łomnicki kręcił film dokumentalny. Czyżewskiej udało się u niego zadebiutować rolą dziewczyny, która przechadza się w tle^[8].

Na scenie debiutowała w 1958 rolą córki Illa w Wizycie starszej pani w reżyserii Ludwika René. W latach 1961–1966 była na stałe związana z warszawskim Teatrem Dramatycznym. Do 1962 zagrała role w Nosorożcu w reż. Wandy Laskowskiej (jako Daisy), Uczcie morderców w reż. Wydrzyńskiego (jako Alicja), czy w Anioł zstąpił do Babilonu Friedricha Dürrenmatta (jako Kuburri). W 1962 za rolę Soni w Płatonowie otrzymała nagrodę II stopnia na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach.

Współpracowała z Ludwikiem René przy sztuce Don Juan (1964), w której grała Mirandę, i przy Po upadku według autobiograficznego tekstu Arthura Millera, gdzie wcieliła się w postać Maggie (rola była pastiszem Marilyn Monroe). Na premierze sztuki obecny był sam Miller, który – wracając ze Związku Radzieckiego – wstąpił do Warszawy, aby obejrzeć sztukę, a po przedstawieniu gratulował Czyżewskiej. Do aktorki przylgnął wówczas przydomek „polskiej Marilyn Monroe”^[9].

W filmie zadebiutowała epizodem w Cafe „Pod Minogą” (1959)^[10]. Pierwszą rolą filmową była postać Renaty w filmie Stanisława Barei Mąż swojej żony (1960), w którym jej postać uwodzi Józka granego przez Wiesława Gołasa. Z Bareją, z którym się znała od wakacji na Mazurach, zrealizowała również popularną komedię Żona dla Australijczyka (1963), w której zagrała tancerkę z zespołu „Mazowsze”, i Małżeństwo z rozsądku (1966), w którym u jej boku zagrali Daniel Olbrychski i Bohdan Łazuka.

Po głównych rolach w komediach wojennych: Giuseppe w Warszawie (1964), w której pojawiła się jako działaczka antyniemieckiego podziemia w Warszawie gromadząca broń dla partyzantów, i w Gdzie jest generał... (1963), gdzie wystąpiła jako obowiązkowa i energiczna radziecka służbistka Marusia kierująca ruchem ciężarówek pod Berlinem i przed poważną bitwą postanawia przypilnować piwnicy z winem, Czyżewska stała się jedną z najpopularniejszych aktorek w PRL-u. Występowała w filmie, telewizji i teatrze. Uważana wówczas za „królową polskich komedii”^[5], miała na koncie również znaczące role dramatyczne. U Kazimierza Kutza w Milczeniu (1963) zagrała pielęgniarkę Kazię, która jako jedyna potrafiła się przeciwstawić presji środowiska małomiasteczkowego. Pierwszy dzień wolności (1964) Aleksandra Forda, gdzie zagrała młodą Niemkę, Luzzi Rhode. U Wojciecha Jerzego Hasa wystąpiła w jego najsłynniejszym obrazie, Rękopisie znalezionym w Saragossie (1964), gdzie wcieliła się w postać Frasquetti Salero. Występowała również w filmach Jerzego Skolimowskiego, z którym była wówczas związana^[a] - zagrała w Rysopisie (1964), gdzie wcielała się w trzy różne postacie i w Walkowerze (1965), gdzie pojawiła się w epizodycznej roli dziewczyny na dworcu.

W 1964 razem z Lucjanem Kydryńskim prowadziła 4. Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie.

Ofiara marca 1968

W połowie lat 60. do Polski przyjechał korespondent „New York Timesa” David Halberstam (1934-2007), który był wówczas laureatem Pulitzera za artykuł potępiający elitę rządzącą Wietnamem Południowym, kraju – wówczas popieranym przez USA – toczącym krwawą wojnę z komunistycznym Wietnamem Północnym. Publicysta szybko zaskarbił sobie sympatię warszawskiej bohemy artystycznej, budził też wielkie zainteresowanie, gdyż był zza „żelaznej kurtyny”^[12]. Halberstam równie szybko oczarował Czyżewską. Pierwszy raz para spotkała się po premierze sztuki Po upadku. W zaledwie kilka miesięcy po rozwodzie ze Skolimowskim Czyżewska wyszła za Halberstama 13 czerwca 1965. Tego samego dnia otrzymała Złotą Maskę dla najpopularniejszej aktorki telewizyjnej.

Straciła przychylność władz, gdy Halberstam w „New York Timesie” opublikował artykuł krytykujący Władysława Gomułkę. Publicysta stał się wówczas persona non grata w Polsce i wyjechał z Polski w 1967, jednak Czyżewska musiała podjąć decyzję, czy zostać w kraju, czy wyjechać razem z mężem. Postanowiła zostać w kraju, w którym była wielką gwiazdą. Jednak wydarzenia marca 1968 i presja władzy nie zostawiły złudzeń, a aktorka była publicznie krytykowana przez władze. W tygodniku „Walka Młodych” ukazał się krytykujący ją artykuł, którego ton, jak pisze Jerzy Karaszkiewicz, był mniej więcej taki: „Powstaje pytanie, dlaczego nasza wybitna, polska przecież aktorka, zdradza nasze żywotne, polskie interesy? Czyżby tak ją otumanił zielony kolor amerykańskich banknotów? Jak można nazwać taką kobietę? Aktorkę, która wszystko zawdzięcza Polsce Ludowej, a która tak niegodnie obraża nas wszystkich. Naród polski”^[12]. Czyżewska postanowiła opuścić kraj, a gdy 6 kwietnia 1968 pojawiła się na Okęciu, poddano ją rewizji osobistej, która według świadków tego zdarzenia (Jerzego Karaszkiewicza i Janusza Głowackiego) miała na celu upokorzyć aktorkę^[13][14]. Wyjechała 22 kwietnia 1968.

Wróciła do Polski 16 grudnia 1968, na zaproszenie Andrzeja Wajdy, aby zagrać w filmie Wszystko na sprzedaż. Jej powrót był niemile widziany przez władze, które inspirowały protestacyjne „listy otwarte” do reżysera, jednak ten nie ugiął się i Czyżewska wystąpiła w filmie jako Ela, żona Aktora (w domyśle Zbigniewa Cybulskiego, który zginął tragicznie w 1967). Kolejny raz przyjechała do Polski dopiero po sierpniu 1980, a następnie przebywała w Polsce od 16 lipca do 16 listopada 1987.

Z racji swego związku z Dawidem Halberstamem znalazł się w zainteresowaniu Służby Bezpieczeństwa i była rozpracowywana w ramach Sprawy Operacyjnego Rozpracowania o kryptonimie „Lewy”. SB nadała jej pseudonim „Bulwa”^[15]. Dokumenty z jej inwigilacji zachowały się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej pod sygnaturą AIPN 01178/224/CD/2^[16].

Emigracja

Po opuszczeniu Polski zamieszkała z mężem w Nowym Jorku na 48. ulicy na Manhattanie^[17]. W USA nie udało się jej kontynuować kariery aktorskiej na taką skalę, jak w Polsce, chociaż od czasu do czasu pojawiała się na małym i dużym ekranie w niewielkich rolach charakterystycznych. Zaraz po przyjeździe, w 1969 zagrała pokojówkę w filmie Putney Swope w reżyserii Roberta Downeya Sr. W 1971 Aleksander Ford zrealizował w RFN obraz Krąg pierwszy, w którym Czyżewska pojawiła się w roli Simoczki, grając u boku Christophera Plummera. Mówiła z mocnym wschodnioeuropejskim akcentem, dlatego też trudno było jej znaleźć się w filmowym światku. Skupiła się zatem na rolach w teatrze, tzw. Off-Broadwayu.

W 1974 zagrała na scenie m.in. w teatrze Yale Repertory Theatre, w przedstawieniu Biesy Dostojewskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy. Na scenie grała u boku młodej Meryl Streep. Streep, zafascynowana grą Czyżewskiej, poprosiła ją o lekcje^[18]. Zdobyte umiejętności i wyuczony polski akcent pomogły Streep w budowaniu roli Zofii Zawistowskiej w Wyborze Zofii, za który otrzymała Oscara.

W 1977 rozpadło się jej małżeństwo z Davidem Halberstamem. Czyżewska popadła w uzależnienie od alkoholu. Pojawiły się też problemy finansowe.

Po „odwilży” sierpnia 1980 odwiedziła Polskę i wystąpiła w Debiutantce Barbary Sass, a także w filmie Filipa Bajona, Limuzyna Daimler-Benz, u boku Gustawa Holoubka. Rok 1982 przyniósł rolę w obrazie Tomasza Zygadły Odwet.

Spotkanie z Joanną Pacułą

W 1982 Joanna Pacuła, młoda polska aktorka, zapukała do drzwi Czyżewskiej, prosząc o schronienie^[19]. Czyżewska pomagała Pacule zarówno finansowo, jak i wspomagała ją w karierze, m.in. umawiała na castingi, przedstawiała ludziom z branży. W niedługim czasie Pacuła dostała rolę w Parku Gorkiego (1984), za którą otrzymała nominację do Złotego Globu. Przyjaźń Czyżewskiej i Pacuły zakończyła się awanturą, po której Pacuła wyjechała do Los Angeles. Obie aktorki nie kontaktowały się więcej i nie chciały odpowiadać na pytania o siebie nawzajem^[19].

W 1987 Agnieszka Holland i Jerzy Bogajewicz zrealizowali film Anna, który nawiązuje do spotkania Czyżewskiej i Pacuły. Nie wiadomo dokładnie, ile w tym filmie prawdy, a ile fikcji. Czyżewska miała zagrać w tej produkcji główną rolę, jednak nieporozumienia z producentami wymusiły rezygnację aktorki, która otrzymała pewną sumę pieniędzy od producentów. W tytułowej roli wystąpiła Sally Kirkland, która za swoją rolę dostała Złoty Glob i nominację do Oscara^[20].

Późniejsze życie

W 1987 zagrała w filmie Kocham kino w reżyserii Piotra Łazarkiewicza, za który dostała nagrodę aktorską na Festiwalu Młode Kino Polskie w Gdańsku. Następnie Czyżewska pojawiła się w obrazach Stracone lata Sidneya Lumeta i Niewłaściwe miejsce, w którym wystąpiła w swojej pierwszej roli pierwszoplanowej w filmie od przyjazdu do Ameryki. W 1990 zagrała w filmie Pozytywka Costy-Gavrasa i w epizodycznej roli w Sprzedawcy cadillaków Rogera Donaldsona. Rok 1991 przyniósł epizod w filmie Pocałunek przed śmiercią.

Czyżewska kontynuowała również karierę teatralną. W 1990 została nagrodzona nagrodą Obie za rolę w sztuce Crowbar Maca Wellmana. W tym samym roku z Olkiem Krupą występowała z powodzeniem w sztuce Polowanie na karaluchy Janusza Głowackiego. Prapremiera sztuki odbyła się w Woodstock^[10]. Sztuka cieszyła się popularnością i została przeniesiona na Broadway. Jednak reżyser broadwayowskiej wersji, Arthur Penn, główną rolę powierzył aktorce Dianne Wiest.

W 1992 wystąpiła w kolejnej sztuce Głowackiego, Antygona w Nowym Jorku, w której wcielała się w postać tytułową. Występowała w When We Dead Awaken Ibsena w American Repertory Theater. Zagrała także w Big Potato Arthura Laurentsa na scenie Doris Duke Theater.

W 1994 wystąpiła w filmie Szczur Jana Łomnickiego. Wróciła na deski Teatru Dramatycznego, gdzie zagrała Louisę u Piotra Cieślaka w Szóstym stopniu oddalenia. W 1996 wystąpiła u boku Jeanne Moreau w komedii I Love You, I Love You Not. W 1997 roku zasiadała w Jury Konkursu Głównego 22. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni. W 1999 wystąpiła w odcinku serialu Seks w wielkim mieście, w roli seksuolożki, doktor Shapiro. Rok później wystąpiła w odcinku serialu Brygada ratunkowa.

Grób Elżbiety Czyżewskiej na warszawskim Cmentarzu Komunalnym d. Wojskowym na Powązkach

W 2003 pojawiła się w Polsce, aby odcisnąć dłoń na Promenadzie Gwiazd w Międzyzdrojach. W tym samym roku zagrała w odcinku serialu Prawo i porządek: Zbrodniczy zamiar. 10 lipca 2004 gwiazda 240371 Crux w konstelacji Krzyż Południa, została nazwana jej imieniem. W 2004 grała w sztuce Hedda Gabler w New Theatre Workshop. W 2005 został zrealizowany przegląd filmów Czyżewskiej podczas I Nowojorskiego Festiwalu Filmów Polskich, tego samego roku Czyżewska została odznaczona Krzyżem za zasługi kulturalne w Polskim Konsulacie Generalnym w Nowym Jorku. W 2006 pojawiła się w filmie Samotność w sieci w roli nieznajomej z Nowego Orleanu. W 2006 grała w sztuce Darkling w The 13th Street Theater. W czerwcu 2007 grała rolę w tej sztuce, wystawianą w Teatrze im. Aleksandra Fredry w Gnieźnie.

W 2007 zmarła siostra Czyżewskiej, Krystyna^[7]. W tym samym roku w wypadku samochodowym zginął Halberstam. Czyżewska przeżyła obie śmierci głęboko i popadła w depresję^[7][8].

Przed śmiercią gościnnie wystąpiła w jednym z odcinków serialu Układy.

Śmierć

Zmarła w nowojorskim szpitalu New York Presbyterian Hospital na Manhattanie, w wieku 72 lat, przegrywając walkę z rakiem przełyku^[21][22]. Czyżewska od lat była nałogową palaczką, zawsze miała przy sobie papierośnicę i zapalniczkę, aby móc zapalić w każdej chwili, co było nieodłącznym elementem jej wizerunku^[19].

Czyżewską wspomniał „New York Times”, nazywając ją w artykule „królową bez kraju”^[23]. Aktorkę pożegnali również aktorzy z Actors Studio^[24].

Pogrzeb aktorki odbył się 18. października 2010 w Warszawie. Została pochowana na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie^[25](kwatera 30A-tuje-18)^[26]. W ostatniej drodze towarzyszyli jej m.in. Daniel Olbrychski, Janusz Głowacki, Andrzej Mitan, Joanna Szczepkowska i dyrektor Instytutu Adama Mickiewicza, Paweł Potoroczyn^[27].

W 2015 do kin trafił film o Czyżewskiej pt. Aktorka^[28]. W serialu biograficznym Osiecka zagrała ją Barbara Garstka^[3].

Filmografia

Filmy fabularne

Źródło: Internet Movie Database^[29], Internetowa Baza Filmu Polskiego^[3]

• 2009: Głodne duchy (The Hungry Ghosts) jako pani Dunleavy
• 2007: June Weddings jako Sonja
• 2006: Samotność w sieci jako nieznajoma w Nowym Orleanie
• 2006: Happiness jako Iwona
• 2000: Hunters in the Snow
• 1999: Już nadchodzi (Coming Soon) jako doktor Luft
• 1998: O.K. Garage jako pani Hummel
• 1996: I Love You, I Love You Not jako Dora
• 1996: Charms Zwischenfälle
• 1994: Szczur jako Małpka
• 1991: Pocałunek przed śmiercią (A Kiss Before Dying) jako Landlady
• 1990: Sprzedawca cadillaków (Cadillac Man) jako żona Rosjanina
• 1989: Pozytywka (Music Box) jako Melinda Kalman, świadek na procesie Laszla
• 1989: Niewłaściwe miejsce (Misplaced) jako Halina Nowak
• 1989: Przykra niespodzianka (Rude Awakening) jako Enna
• 1988: Stracone lata (Running on Empty) jako członek jury
• 1987: Kocham kino jako Maria Borkowska, matka Pawła
• 1982: Odwet jako Adzia Świdrycka
• 1981: Limuzyna Daimler-Benz jako Franciszka Felińska, żona Maksa
• 1981: Debiutantka jako Maria, asystentka i kochanka Jerzego
• 1973: Krąg pierwszy (The First Circle) jako Simoczka
• 1969: Putney Swope jako Pokojówka Putneya
• 1968: Wszystko na sprzedaż jako Ela, żona aktora
• 1966: Małżeństwo z rozsądku jako Joanna
• 1965: Święta wojna jako Gabrysia
• 1965: Walkower jako dziewczyna na dworcu
• 1965: Niekochana jako Noemi
• 1965: Dzień ostatni, dzień pierwszy
• 1964: Rysopis jako Teresa / Barbara / Żona Leszczyca
• 1964: Rękopis znaleziony w Saragossie jako zalotna Frasquetta Salero
• 1964: Przerwany lot jako Urszula
• 1964: Pierwszy dzień wolności jako Luzzi Rhode, siostra Ingi
• 1964: Obok prawdy jako Magda, córka Bartoszka
• 1964: Giuseppe w Warszawie jako Maria
• 1963: Żona dla Australijczyka jako Hanka Rębowska, członkini „Mazowsza”
• 1963: Pasażerka jako więźniarka (niewymieniona w czołówce)
• 1963: Milczenie jako pielęgniarka Kazia
• 1963: Godzina pąsowej róży jako Ania
• 1963: Gdzie jest generał... jako Marusia
• 1962: Dziewczyna z dobrego domu jako Krystyna, dziewczyna Tadeusza
• 1962: Dom bez okien jako akrobatka Teresa Kwaśnikówna
• 1962: Pistolet typu „Walter P-38” jako kelnerka
• 1961: Zuzanna i chłopcy jako Monika
• 1961: Złoto jako Dorota
• 1961: Zaduszki jako porucznik „Listek”
• 1960: Mąż swojej żony jako Renata, córka profesora Trębskiego
• 1959: Cafe „Pod Minogą”

Seriale telewizyjne

• 2010: Układy (Damages) jako niemiła Rosjanka
• 2003: Prawo i porządek: Zbrodniczy zamiar (Law & Order: Criminal Intent) jako matka Katji
• 2000: Brygada ratunkowa (Third Watch) jako Katrina
• 1999: Seks w wielkim mieście (Sex and the City) jako dr Guinevere Shapiro (instruktorka seksu tantrycznego^[30])
• 1966: Klub profesora Tutki jako dziewczyna z Alp
• 1965: Kapitan Sowa na tropie jako Józefina Urszula Czerska z d. Grzesik

Nagrody

• 1962 – Nagroda (nagroda II stopnia za rolę Soni w Płatonowie w Teatrze Dramatycznym w Warszawie na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach)^[3]
• 1963 – Nagroda (Srebrna Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych)
• 1964 – Nagroda (Srebrna Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych)
• 1965 – Nagroda (Złota Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych)
• 1988 – Nagroda (nagroda SFP na V Festiwalu „Młode Kino Polskie”)
• 1990 – Nagroda Obie dla najlepszej aktorki za rolę w sztuce Crowbar
• 2003 – Odcisk dłoni aktorki:Promenada Gwiazd w Międzyzdrojach

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Filip Gańczak: Filmowcy w matni bezpieki. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2011. ISBN 978-83-7648-714-4. OCLC 879643901.

Linki zewnętrzne

• Elżbieta Czyżewska w bazie IMDb (ang.)
• Elżbieta Czyżewska w bazie Filmweb
• Elżbieta Czyżewska w bazie filmpolski.pl
• Elżbieta Czyżewska, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby). [online] [dostęp 2021-04-09] .
• „Wenus z garnkiem” – wspomnienie o Czyżewskiej autorstwa Marii Konwickiej
• Elżbieta Czyżewska w wirtualnym albumie w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
• Elżbieta Czyżewska w bazie Akademii Polskiego Filmu