Elżbieta Zawacka

Elżbieta Zawacka

Zo, Sulica, Zelma

Elżbieta Zawacka w 1984
generał brygady
Data i miejsce urodzenia	19 marca 1909 Toruń
Data i miejsce śmierci	10 stycznia 2009 Toruń
Przebieg służby
Lata służby	1939–1945
Siły zbrojne	Wojsko Polskie Armia Krajowa Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość
Stanowiska	kurierka KG AK
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa: kampania wrześniowa, powstanie warszawskie
Późniejsza praca	nauczyciel i wykładowca akademicki, Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej
Odznaczenia

Elżbieta Zawacka w 2006

Dawne Miejskie Gimnazjum i Liceum Klasyczno-Humanistyczne Żeńskie w Toruniu, które ukończyła m.in. gen. prof. Elżbieta Zawacka

Pomnik Elżbiety Zawackiej w Toruniu, odsłonięty 23 września 2014

Tablica na moście drogowym im. Elżbiety Zawackiej w Toruniu

Grób Elżbiety Zawackiej na Cmentarzu św. Jerzego w Toruniu

Tablica pamiątkowa na bloku przy ulicy Gagarina 132-138 w Toruniu

Siedziba Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej w Toruniu

Elżbieta Zawacka, ps. „Zelma”, „Sulica”, „Zo” (ur. 19 marca 1909 w Toruniu, zm. 10 stycznia 2009 tamże^[1]) – kurierka Komendy Głównej Armii Krajowej, jedyna spośród 15 kandydatek, która pomyślnie przeszła trening i służyła potem jako cichociemna^[2], matematyczka, profesor nauk humanistycznych specjalizująca się w historii najnowszej^[3], w 2006 jako druga Polka w historii Wojska Polskiego awansowana na stopień generała brygady^[4][5]. Dama Orderu Orła Białego.

Życiorys

Młodość i działalność w II Rzeczypospolitej

Urodziła się, w czasie gdy Toruń znajdował się pod zaborem pruskim, jednak szkołę podstawową i gimnazjum kończyła już w wolnej Polsce. Maturę zdała w Żeńskim Gimnazjum Humanistycznym, a następnie skończyła studia matematyczne na Uniwersytecie Poznańskim. Na czwartym roku studiów związała się z Organizacją Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju (późniejsze PWK). Po studiach podjęła pracę jako nauczycielka w szkole średniej i udzielała się społecznie jako instruktor Przysposobienia Wojskowego Kobiet (PWK). Przed rokiem 1939 pełniła w Katowicach funkcję komendantki Rejonu Śląskiego PWK.

Udział w kampanii wrześniowej 1939 i działalność kurierska

We wrześniu 1939 jako żołnierz Lwowskiego Kobiecego Batalionu Pomocniczej Służby Wojskowej (utworzonego przez Komitet Obywatelski obrony Lwowa) brała udział w obronie Lwowa.

W październiku tego samego roku wstąpiła do tworzącej się Służby Zwycięstwu Polski i pozostawała w jej szeregach aż do końca 1945. Na początku swej podziemnej działalności działając pod pseudonimem Zelma współorganizowała struktury SZP-ZWZ na Górnym Śląsku.

Pod koniec 1940 Zo przeniesiono do Warszawy – dostała przydział do Wydziału Łączności Zagranicznej Komendy Głównej Armii Krajowej Zagroda. Od połowy 1941 jeździła między Warszawą a Berlinem, przewożąc w obie strony pocztę, która kursowała przez Szwecję do Londynu i z powrotem. Jej zadaniem było też zorganizowanie szlaków kurierów podążających do Londynu przez Niemcy. W latach 1939–1945, korzystając z fałszywych dokumentów, przekraczała granicę Rzeszy setki razy (przy setnym, w 1942, przestała liczyć), przenosząc raporty, meldunki i informacje, zaś w przerwach między wyprawami uczyła i była uczona na tajnych kompletach.

Cichociemna

W lutym 1943 wyruszyła jako emisariuszka Komendanta Głównego AK Stefana Roweckiego przez Niemcy, Francję, Andorę, Hiszpanię i Gibraltar do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Jej misja miała dwa cele: poprawę łączności między Sztabem Naczelnego Wodza w Londynie a KG AK w Warszawie oraz przedstawienie żądań gen. Roweckiego na temat regulacji prawnych dotyczących sytuacji kobiet w Wojsku Polskim. Z Londynu powróciła 9/10 września 1943 zrzucona ze spadochronem w ramach akcji „Neon 4” na placówkę „Solnica” pomiędzy zabudowaniami majątku we wsi Osowiec a folwarkiem we wsi Chawłowo (zrzut przyjęty we wsi Wólka Brzozokalska obecnie Adamów Wieś, koło Grodziska Mazowieckiego w zabudowaniach Jana Siwca. Dowódca kpt. naw. Stanisław Król Ekipa XXIX wraz z por. Bolesławem Polończykiem „Kryształ” i ppor. Fryderykiem Serafińskim „Drabina”). Po przedostaniu się do Warszawy przez kilka dni przebywała pod opieką „Ciotki cichociemnych” Ireny Semadeni w jej mieszkaniu w Warszawie przy ulicy Noakowskiego 20 m. 3^[6]

Była jedyną kobietą, która wykonała skok ze spadochronem wspólnie z cichociemnymi. Pewną charakterystykę Zo daje Jan Nowak-Jeziorański w książce Kurier z Warszawy:

Nawet w konspiracji, gdzie panuje anonimowość, „Zo” stała się postacią legendarną. (...) straciła rodzinę. Uchodziła za człowieka ostrego i wymagającego od innych, ale najbardziej od samej siebie. Jej oddanie służbie graniczyło z fanatyzmem. (...) Średniego wzrostu, blondynka o niebieskich oczach miała w sobie coś męskiego. Była surowa, poważna, trochę szorstka i bardzo rzeczowa. W czasie rozmowy ani razu nie uśmiechnęła się, nie padło ani jedno słowo natury bardziej osobistej, nic co nie wiązało się ze służbowym tematem. „Zo” nie miała na to czasu. Dopiero na pożegnanie poczułem ciepły, mocny uścisk dłoni i usłyszałem lekkie westchnienie: Daj Boże, żebyście dotarli.

Jednak Józef Półturzycki zauważył, że określenie Zawadzkiej jako „cichociemną” nie jest zbyt prawidłowe:

Przyjęto natomiast nazywać Elżbietę Zawacką cichociemną [ale] w Wielkiej Brytanii nie przeszła żadnego merytorycznego kursu dla cichociemnych... sama Elżbieta Zawacka nie nazywała siebie cichociemną... bo jak sama Elżbieta Zawacka mówiła „cichociemną nie byłam, wykonałam tylko skok”... Uważała, że była kurierem, a kurier w jej mniemaniu i w opinii innych żołnierzy »Zagrody« był żołnierzem znacznie lepiej przygotowanym do działań konspiracyjnych, kimś lepszym niż cichociemny^[7].

Powstanie warszawskie, emigracja i powrót do kraju

W marcu 1944, gdy Zo zagroziło aresztowanie, wycofano ją z działalności kurierskiej i przeniesiono do służby w dowództwie Wojskowej Służby Kobiet (WSK). Działając w WSK, brała udział w powstaniu warszawskim, a po kapitulacji przedostała się do Krakowa, gdzie odbudowywała zerwaną łączność ze Sztabem Naczelnego Wodza. Zdemobilizowana w lutym 1945 dalej pracowała w konspiracji: najpierw w Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj, następnie w Zrzeszeniu Wolność i Niezawisłość. Z działalności antykomunistycznej zrezygnowała w 1946, podejmując pracę w Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego przy Ministerstwie Obrony Narodowej, z której – ze względów politycznych – musiała zrezygnować w 1948.

W latach 1948–1951 pracowała jako nauczycielka w Łodzi, Toruniu i Olsztynie. 5 września 1951 została aresztowana przez MBP i po procesie skazana na 10 lat pozbawienia wolności. Na wolność wyszła 24 lutego 1955.

Wróciła do pracy w szkolnictwie, ucząc w szkołach w Sierpcu i Toruniu, nie zaniedbując jednak samodzielnej nauki. W 1965 na UMK w Toruniu obroniła doktorat (promotor: prof. Ludwik Bandura) i podjęła pracę na stanowisku adiunkta Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Gdańsku. W 1973 na Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie (obecnie: Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej) uzyskała stopień doktora habilitowanego. Nie mając szans na utworzenie własnego zakładu andragogiki w Gdańsku (o czym marzyła), w 1975 przyjęła propozycję UMK stworzenia nowo powstającym Instytucie Pedagogiki i Psychologii. W 1976 wyjechała w celach naukowych do Londynu, po powrocie spotkały ją liczne szykany i represje tak ze strony SB, jak i władz Instytutu, w którym pracowała. Przeszła dwa zawały serca oraz długą rekonwalescencję, a w 1978 została zmuszona do odejścia na emeryturę. Do badań z zakresu nauk pedagogicznych nigdy nie powróciła.

Jeszcze w latach sześćdziesiątych Elżbieta Zawacka zajęła się gromadzeniem materiałów historycznych, dokumentujących działalność Armii Krajowej w czasie wojny, jako emerytka powróciła do tej pracy. Działała w ruchu kombatanckim „Solidarności”, w 1986 współorganizowała w Toruniu Klub Historyczny przy toruńskim oddziale Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (działający następnie jako Klub Historyczny im. Antoniego Antczaka). Dzięki jej zaangażowaniu grono kilku osób w Toruniu zainicjowało, w końcu 1988, powstanie ogólnopolskiego stowarzyszenia byłych żołnierzy Armii Krajowej (obecnie Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej). W pierwszym zarządzie głównym tej organizacji, który kładł podwaliny pod jej dalszy rozwój, pełniła funkcję wiceprezesa Zarządu Głównego^[8]. W 1990 zainicjowała utworzenie Fundacji „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej” – była jej pierwszym prezesem, a po latach honorowym przewodniczącym Rady. Klub Historyczny im. Antoniego Antczaka był integralną częścią założonej przez Zawacką Fundacji i funkcjonował do początku XXI w.

W 1989 została laureatką Medalu Stolema^[9] – wyróżnienia przyznawanego w Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim osobom, które w szczególny sposób przyczyniły się do pomnożenia dorobku i osiągnięć kultury i Pomorza lub do ich spopularyzowania^[10][11][12]. W 1990 została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, a w 1993 Krzyżem Komandorskim tego orderu z gwiazdą. Od 1996 była profesorem nauk humanistycznych. W 1993. Rada Miasta Torunia przyznała jej tytuł Honorowego Obywatela tego miasta, w 2008 została Honorowym Obywatelem Piastowa.

3 maja 2006 na wniosek warszawskich środowisk kombatanckich prezydent RP Lech Kaczyński awansował ją do stopnia generała brygady. Została wówczas drugą po Marii Wittek kobietą–generałem w historii Wojska Polskiego.

Profesor Elżbieta Zawacka została dwukrotnie odznaczona Orderem Wojennym Virtuti Militari V klasy i pięciokrotnie Krzyżem Walecznych; w 1995 prezydent Lech Wałęsa odznaczył ją Orderem Orła Białego. W 2002 otrzymała Nagrodę „Kustosz Pamięci Narodowej” z rąk prezesa IPN prof. Leona Kieresa.

W 1990 z jej inicjatywy powstała Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie AK oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, obecnie Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej.

Gen. bryg. Elżbieta Zawacka jest fundatorką pomnika Wojskowej Służby Kobiet w Warszawie.

Zmarła w wieku niemal 100 lat^[1], pochowana na Cmentarzu św. Jerzego w Toruniu.

Upamiętnienie

Imię gen. bryg. prof. Elżbiety Zawackiej przyjęły: Biblioteka Pedagogiczna w Toruniu (4 listopada 2009), Szkoła Podstawowa nr 27 w Toruniu^[13], Szkoła Podoficerska Wojsk Lądowych w Zegrzu^[14] (8 listopada 2009), Technikum nr 1 i Branżowa Szkoła I st. nr 1 w Zespole Szkół Ekonomicznych w Toruniu (19 marca 2010)^[15]. Również nowy most drogowy w Toruniu otrzymał imię generał Elżbiety Zawackiej^[16].

Na podstawie decyzji Nr 156/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 11 czerwca 2013 imię Elżbiety Zawackiej przyjął Region Wsparcia Teleinformatycznego w Bydgoszczy^[17].

W 2014 nakładem Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej i Oficyny Wydawniczej „Rytm” ukazała się drukiem biografia gen. Elżbiety Zawackiej autorstwa Katarzyny Minczykowskiej, wieloletniej współpracowniczki „Zo” (Cichociemna. Generał Elżbieta Zawacka 1909-2009). Publikacja została wyróżniona Nagrodą Klio I stopnia w kategorii autorskiej (2015).

Regionalne Centrum Informatyki Bydgoszcz na podstawie decyzji Ministra Obrony Narodowej Nr 134/MON z 4.10.2018 roku przyjęło imię gen. Elżbiety Zawackiej ps. „Zo” jako swego patrona^[18].

Ulice Elżbiety Zawackiej ustanowiono w Gdańsku, Gorzowie Wielkopolskim i Poznaniu.

Odznaczenia (lista niepełna)

• Order Orła Białego (1995)^[19][20]
• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari (dwukrotnie: 10 września 1943 i 2 października 1944)^[20]
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1993)^[21]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1990)^[20]
• Krzyż Walecznych (pięciokrotnie: 1941, 1942, trzykrotnie 1943)^[20]
• Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami (1944)^[20]
• Krzyż Wolności i Solidarności (pośmiertnie, 2017)^[22]
• Medal Wojska (czterokrotnie 1970)^[20]
• Krzyż Armii Krajowej (1970)^[20]
• Krzyż Czynu Bojowego PSZnZ (1991)
• Medal „Pro Memoria” (2005)^[23]
• Odznaka Honorowa za Zasługi dla Województwa Kujawsko-Pomorskiego (2009)^[24]
• Znak Spadochronowy Armii Krajowej (1954)
• Krzyż Obrony Lwowa (1981)^[20]
• Medal „Polonia Mater Nostra Est” (1997)

Zobacz też

• Emilia Malessa
• Helena Rudzińska

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona o Elżbiecie Zawackiej – Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie AK oraz Wojskowej Służbie Polek w Toruniu
• gen. Elżbieta Zawacka w witrynie: Armia Krajowa. w.icm.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-20)].
• Kobieta, że aż strach
• PiotrP. Głuchowski PiotrP., MarcinM. Kowalski MarcinM., Idą za mną, Wyborcza.pl, 3 lutego 2009 [zarchiwizowane z adresu 2009-02-06] .
• „Zo” – kurierka, która zmieniła sytuację kobiet żołnierzy w AK. Program Drugi Polskiego Radia, 2014-01-11. [dostęp 2014-02-02].
• Zdjęcie gen. Elżbiety Zawackiej z miniaturkami odznaczeń. gazeta.pl. [dostęp 2013-01-18].