Elżbieta wrocławska

Elżbieta wrocławska (ur. zapewne między 1224 a 1232, zm. 16 stycznia 1265 w Modrzu) – księżniczka śląska, księżna poznańska z dynastii Piastów.

Córka księcia śląskiego, krakowskiego i wielkopolskiego Henryka II Pobożnego i Anny Przemyślidki, córki króla Czech Przemysła Ottokara I. Żona księcia wielkopolskiego Przemysła I. Matka księcia wielkopolskiego, krakowskiego i króla Polski Przemysła II.

Życiorys

Młodość

Data urodzenia Elżbiety nie jest znana. Gdy w 1244 wychodziła za mąż, miała co najmniej 12 lat i raczej nie więcej niż 20. Urodziła się zatem najpewniej między 1224 a 1232^[1]. Genealogia św. Jadwigi wymienia ją na czwartym miejscu wśród córek Henryka Pobożnego, jednakże w literaturze uznawana jest za trzecią pod względem starszeństwa córkę śląskiego księcia^[2]. Wśród znanych z imienia dzieci Henryka Pobożnego i Anny czeskiej umownie zajmuje piąte miejsce, między Konstancją a Henrykiem III Białym^[3]. Jej imię, które w dolnośląskiej linii Piastów pojawiło się po raz pierwszy, prawdopodobnie nawiązuje do Elżbiety, córki króla węgierskiego Andrzeja II i żony landgrafa Turyngii Ludwika IV, będącej jednocześnie siostrzenicą babki Henrykówny – Jadwigi Śląskiej^[4]. Nadanie Piastównie tego imienia mogło stanowić jeden z pierwszych przejawów kultu na ziemiach polskich Elżbiety z Turyngii, zmarłej w 1231, a kanonizowanej cztery lata później^[5].

Pochodząca z ok. 1285 Kronika polska podaje, że Elżbieta była zakonnicą w klasztorze cysterek w Trzebnicy, skąd została uprowadzona przez brata Bolesława Rogatkę, który wydał ją za mąż za księcia wielkopolskiego Przemysła I. Niektórzy historycy uznali tę relację za wiarygodną^[6]. Według jednego poglądu przesłankami przemawiającymi za jej prawdziwością są przywileje Przemysła I na rzecz trzebnickiego zgromadzenia, które można odbierać jako wyraz ekspiacji, a także – być może jako wynik ślubów Elżbiety po opuszczeniu klasztoru – wstąpienie do niego jednej z córek^[7]. Źródła jednak nie są zgodne co do okoliczności porwania. Żywot św. Jadwigi przekazuje, że Bolesław uprowadził z klasztoru dwie siostry, przy czym wymienia imię tylko jednej z nich – Agnieszki, natomiast Jan Długosz w swoich Rocznikach podaje, że Elżbieta nie złożyła ślubów zakonnych. Wobec rozbieżności źródeł w relacjach o uprowadzeniu Henrykówien przez brata istnieje w literaturze koncepcja, zgodnie z którą opisy te są wymysłami wyrosłymi na tle kultu św. Jadwigi^[8]. Według niektórych historyków Elżbieta przebywała w klasztorze trzebnickim na czas wychowania bez zamiaru zostania zakonnicą^[9], pozostając pod wpływem prowadzącej świątobliwy żywot babki Jadwigi Śląskiej^[5].

Małżeństwo z Przemysłem I

Ślub Elżbiety i Przemysła I odbył się w 1244^[10]. Małżeństwo to zostało zawarte z powodów politycznych. Przemysł I, wykorzystując osłabienie Śląska i śmierć Henryka Pobożnego w wyniku najazdu mongolskiego w 1241, podjął akcję rewindykacji ziem wielkopolskich utraconych przez ojca na rzecz Henryków śląskich: Henryka Brodatego i Henryka Pobożnego. W wyniku wojny z ich sukcesorem Bolesławem Rogatką odzyskał południową Wielkopolskę (1241), Międzyrzecz i Zbąszyń (1242), a także ważny strategicznie Santok (1244). Mariaż Przemysła z Elżbietą umacniał ugodę między zwaśnionymi stronami, a samego księcia wielkopolskiego zabezpieczał przed odwetem ze strony Bolesława Rogatki, dzięki czemu mógł skierować się przeciw Władysławowi opolskiemu, który z postanowienia Henryka Brodatego sprawował rządy w Rudzie i Kaliszu. Małżeństwo z Elżbietą nie zapewniło jednak pokoju między szwagrami, gdyż już w 1246 doszło do zbrojnego konfliktu między nimi.

Działalność Elżbiety jako księżnej poznańskiej jest nieznana. W literaturze można spotkać się z poglądem, że prawdopodobnie wpłynęła na decyzję męża o ufundowaniu w 1250 w podpoznańskich Owińskach żeńskiego klasztoru, dokąd sprowadzono cysterki z Trzebnicy^[5]. Tymczasem owiński klasztor został założony przez Przemysła w 1242 z inicjatywy młodszego brata Bolesława Pobożnego^[11].

Mąż Elżbiety urodził się między 5 czerwca 1220 a 4 czerwca 1221^[12]. Był synem Władysława Odonica i Jadwigi. Po śmierci ojca w 1239 rządził Wielkopolską przy współudziale brata Bolesława Pobożnego. W latach 1247, 1249 i 1253 bracia dokonywali podziału ziem. Przy pierwszym podziale Przemysł zatrzymał dzielnicę poznańską i gnieźnieńską, przy drugim poznańską i kaliską. Ostatecznie rządził częścią poznańską, podczas gdy Bolesław objął część gnieźnieńsko-kaliską. Zmarł 4 czerwca 1257.

Z małżeństwa z Przemysłem I Elżbieta urodziła cztery córki: Konstancję (żonę Konrada, margrabiego brandenburskiego), Eufrozynę (ksieni klasztoru cysterek w Trzebnicy), Annę (ksieni klasztoru cysterek w Owińskach), Eufemię (klaryskę wrocławską), a także syna pogrobowca Przemysła, który został księciem wielkopolskim, krakowskim, pomorskim i wreszcie królem Polski.

Wdowieństwo

Po śmierci męża Elżbieta zamieszkała w Modrzu niedaleko Poznania, stanowiącym jej oprawę wdowią, gdzie zmarła w piątek po oktawie Objawienia Pańskiego, tj. 16 stycznia 1265^[13]. Według Długosza została pochowana w katedrze poznańskiej. Przekaz ten, mimo że niewspółczesny, uznawany jest za wiarygodny. Na jego korzyść przemawiają bowiem: nieduża odległość miejsca śmierci od katedry, a także wcześniejszy pochówek w niej Przemysła I^[14]. Informując o śmierci Elżbiety, Długosz scharakteryzował ją jako „kobietę rzadkiej pobożności i świętości, hojną i życzliwą wobec Kościoła Bożego i osób duchownych”^[15].

Genealogia

Drzewo genealogiczne opracowano na podstawie materiału źródłowego^[16].

Przypisy

Bibliografia

Źródła

• Długosz J., Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 7 i 8, J. Mrukówna (tłum.), K. Pieradzka (red. i koment.), Drukarnia Narodowa, Kraków 1974, s. 185–186.
• Kronika wielkopolska, K. Abgarowicz (tłum.), B. Kürbis (oprac.), Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2010, ISBN 978-83-242-1275-0, s. 158, 193.

Opracowania

• Balzer O., Genealogia Piastów, Akademia Umiejętności, Kraków 1895, s. 230–231. (publikacja w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej)
• Jasiński K., Genealogia Piastów wielkopolskich : Potomstwo Władysława Odonica, [w:] J. Wiesiołowski (red.), Nasi Piastowie, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2/95, Poznań 1995, ISSN 0137-3552, s. 39–41.
• Jasiński K., Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2007, ISBN 978-83-60448-28-1, s. 122–124, tabl. I/2.
• Jurek T., Elżbieta, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie : leksykon biograficzny, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999, ISBN 83-08-02829-2, s. 414.
• Kozłowska-Budkowa Z., Elżbieta, [w:] W. Konopczyński (red.), Polski Słownik Biograficzny, t. VI, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1948, reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1989, ISBN 83-04-03291-0, s. 29.
• Likowski H., Początki klasztoru cysterek w Owińskach (1242–1250), Fiszer i Majewski Księgarnia Uniwersytecka, Poznań 1924, s. 32–33, 60. (publikacja w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej)
• Nowacki B., Przemysł II : odnowiciel korony polskiej : (1257–1296), wyd. 2, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2007, ISBN 978-83-60448-27-4, s. 52, 63–64.
• Ożóg K., Przemysł I, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie : leksykon biograficzny, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999, ISBN 83-08-02829-2, s. 138–141.