Elam

Mapa Elamu

Elamstarożytne państwo o strukturze federacyjnej, powstałe około 2400 roku p.n.e. na terenach obecnego południowo-zachodniego Iranu (prowincja Chuzestan na granicy z Irakiem) oraz górskiej prowincji Lurestan, sięgającej aż do Buszehr nad Zatoką Perską. Najważniejszym ośrodkiem Elamu była Suza (odkryta w 1927), leżąca na wschodnim brzegu rzeki Kercha (staroż. Choaspes).

Periodyzacja

O historii Elamu wiadomo niewiele. Pewne jest, iż państwo było bogate i silne, gdyż było obiektem licznych militarnych ekspedycji krajów sąsiednich. W dziejach Elamu wyróżnia się cztery okresy:

  1. staroelamicki – około 2500–1500 p.n.e.[1],
  2. średnioelamicki – około 1500–1100 p.n.e.[2],
  3. wieki ciemne – około 1100–750 p.n.e.[3],
  4. neoelamicki – około 750–640 p.n.e.[4]

Historia Elamu

Okres staroelamicki

Lud elamicki pochodził prawdopodobnie z okolic dzisiejszego centralnego Iranu[5]. Historycznie potwierdzony jest dość silny wpływ kultury sumeryjskiej, gdyż ludność Elamu przez wieki żyła w cieniu tego państwa, przyjmując od niego jego dorobek cywilizacyjny, np. pismo klinowe[6].

W najstarszym okresie Elam był celem podbojów przez władców krajów sąsiednich, m.in. Sargona Wielkiego, który tytułował się „zdobywcą Elamu i Warachse”[7]. Po objęciu w Elamie panowania przez dynastię Simaszki (Szimaszki) z północno-wschodnich obszarów państwa, w kraju nastąpił okres renesansu. Najwybitniejszym władcą tej dynastii był tytułujący się „królem Szimaszki i Elamu” Idaddu I, który przeniósł stolicę państwa do Suzy. Za jego panowania Elam przeżywał okres prawdziwego rozkwitu w każdej z dziedzin życia[8]. W drugiej połowie XX wieku p.n.e. państwo zaczęło chylić się ku upadkowi. Elam znalazł się w strefie wpływów już wtedy Sumero-Akadu, czego dowodem było zmiana w tytulaturze królewskiej. Władcy Elamu mianowali się wówczas „ensi[9].

W połowie XIX wieku p.n.e. Eparti II założył w Elamie nową dynastię i przybrał tytuł „króla Anszan i Suzy”. Potocznie ród ten nazywa się dynastią Epartydów (od imienia założyciela) lub Sukkalmahów (od sumeryjskiego tytułu sukkal.mah noszonego przez władców z tej dynastii). W tym okresie Elam był prawdopodobnie luźną federacją miast[10]. W 1765 roku p.n.e. rozpoczęła się ekspansja Elamu na zachód. Zdobyto miasto Esznunnę wraz z całym obszarem Mezopotamii na wschód od Tygrysu. Celem podbojów była Babilonia, rządzoną wówczas przez Hammurabiego. W odwecie Hammurabi zajął na krótko Suzjanę, odzyskaną za panowania Samsu-iluny[11]. Z ostatnich dwóch stuleci okresu staroelamickiego informacje o dziejach Elamu są znikome[12].

Okres średnioelamicki

W II połowie II tysiąclecia p.n.e. w Elamie rządziły kolejno trzy dynastie nazwane od imion ich założycieli[13]:

W czasach Kindinuidów Elam z niepowodzeniem prowadził wojny z królami babilońskimi, co skutkowało narzuceniem zwierzchnictwa przez Babilonię. Kurigalzu I podbił Suzjanę, korzystając ze słabości nowej dynastii. Natomiast najazd Kurigalzu II został sprowokowany próbą najazdu na Babilon ostatniego króla z tej dynastii – Hurbatilę. Wojska kasyckie wtargnęły do Suzy i złupiły ją, a sam Kurigalzu II zapuścił się aż po wschodnie granice ziem elamickich. W wyniku najazdu upadła dynastia Kindinuidów[2].

Ród Igihalkidów starał się najprawdopodobniej za wszelką cenę utrzymywać przyjazne stosunki z Babilonem. Skupił się głównie na sprawach administracyjnych i ekonomicznych kraju. Przyjaźń z Babilonem podtrzymywało mariażami politycznymi i korzystnymi sojuszami[14]. Ostatni władca tej dynastii, Kidinhutran III, przeszedł do ofensywy. Złupił najpierw pograniczne Der, zaatakował Babilon i zdobył Nippur. Podboje Kidinhutrana III zakończyły się na skutek interwencji Asyrii, rządzonej przez Tukulti-Ninurtę I, który odebrał Elamowi zdobyte terytoria i złupił Suzę. Dynastia Igihalkidów została definitywnie odsunięta od władzy[15].

Po upadku Igihalkidów władzę w Elamie przejęła dynastia Szutrukidów, a na tronie zasiadł jej pierwszy przedstawiciel – Szutruk-Nahhunte I. W 1160 roku p.n.e. Szutruk-Nahhunte I podbił Babilonię[16], wywożąc do Suzy stelę z kodeksem Hammurabiego[17]. Najazd Elamu przyczynił się do upadku dynastii kasyckiej w Babilonie[18]. Królowie elamiccy zarządzali Międzyrzeczem do czasów wstąpienia na tron babiloński Nabuchodonozora I. Zdobył on i złupił Suzjanę, przyczyniając się do ucieczki w góry ówczesnego władcy Elamu – Huttelusz-Inszuszinaka[19]. Na trzy stulecia Elam pogrążył się w tzw. wieki ciemne, o których nie zachowała się żadna wzmianka źródłowa[3].

Okres nowoelamicki

W VII wieku p.n.e. doszło do kolejnej rozgrywki pomiędzy Asyrią i Elamem. Pod wodzą Aszurbanipala wojska asyryjskie odniosły nad Elamitami zwycięstwo w 653 roku p.n.e. Tepti-Humban-Inszuszinak został pokonany w bitwie nad rzeką Ulai, a Suza została zajęta[20]. W 647 roku p.n.e. wojska asyryjskie jeszcze raz wkroczyły na terytorium Elamu z powodu obalenia przez Humban-haltasza III, proasyryjskiego króla i zdobyły Suzę[21]. Tym razem miasto zostało doszczętnie zburzone, a mieszkańcy uprowadzeni w głąb państwa asyryjskiego (część z nich trafiła do Samarii w Palestynie)[22].

Po upadku imperium asyryjskiego w końcu VII wieku p.n.e. Elam znalazł się w granicach państwa perskiego jako jedna z perskich prowincji o nazwie Chuza, a Suza stała się jedną ze stolic perskich władców. Po śmierci Aleksandra Wielkiego, w wyniku wojen diadochów, Elam przeszedł w ręce dynastii Seleucydów. Persowie utworzyli w Elamie nowe wasalne królestwo, które w 139 roku, po przegnaniu Greków z Persji i Mezopotamii, zostało podporządkowane Partom. Kiedy w III wieku Sasanidzi obalili Partów, Elam stał się satrapią ich państwa[23].

Zobacz też

Przypisy

  1. В. Хинц, Государство Элам, s. 66.
  2. a b В. Хинц, Государство Элам, s. 110.
  3. a b В. Хинц, Государство Элам, s. 137.
  4. В. Хинц, Государство Элам, s. 138.
  5. В. Хинц, Государство Элам, s. 17.
  6. В. Хинц, Государство Элам, s. 25.
  7. В. Хинц, Государство Элам, s. 70.
  8. В. Хинц, Государство Элам, s. 82–83.
  9. В. Хинц, Государство Элам, s. 84.
  10. В. Хинц, Государство Элам, s. 85–86.
  11. В. Хинц, Государство Элам, s. 93–94.
  12. В. Хинц, Государство Элам, s. 97–98.
  13. Wielka historia świata, T. 2, Stary i Nowy Świat od rewolucji neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, red. J. Śliwa, s. 290.
  14. В. Хинц, Государство Элам, s. 111–118.
  15. В. Хинц, Государство Элам, s. 119–120.
  16. В. Хинц, Государство Элам, s. 123–124.
  17. В. Хинц, Государство Элам, s. 125.
  18. В. Хинц, Государство Элам, s. 124.
  19. В. Хинц, Государство Элам, s. 136.
  20. В. Хинц, Государство Элам, s. 154–155.
  21. В. Хинц, Государство Элам, s. 156–157.
  22. В. Хинц, Государство Элам, s. 158.
  23. В. Хинц, Государство Элам, s. 159–160.

Bibliografia

  • Wielka historia świata, T. 2, Stary i Nowy Świat od rewolucji neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, red. J. Śliwa, Kraków–Warszawa 2005. ISBN 83-85719-83-0.
  • Хинц В., Государство Элам, Москва 1977.

Media użyte na tej stronie