Elektryfikacja

Lokomotywa elektryczna ET22 obok Dulowej, na zbudowanej w 1847 r. linii kolejowej nr 133 zelektryfikowanej w 1959[1]
Zabytkowy elektryczny wagon silnikowy EN80 z 1927 r. na trasie EKD
Kolejowa elektryczna sieć trakcyjna
Typowa oprawa uliczna w zelektryfikowanej wsi

Elektryfikacja – proces mający na celu rozprzestrzenienie sieci elektroenergetycznej. Elektryfikowane są miejscowości lub obiekty przemysłowe, przez doprowadzanie linii elektrycznych ze stacji transformatorowych. Elektryfikacją nazywane jest również zakładanie sieci trakcyjnej nad torami kolejowymi lub stawianie słupów podtrzymujących linie energetyczne i odprowadzanie przewodów elektrycznych ze słupów do domów.

Historia rozwoju elektryfikacji

Początki

Początki elektryfikacji wiążą się z uruchomieniem w 1882 r. przez Thomasa Edisona pierwszej elektrowni publicznego użytku i koniecznością rozprowadzenia elektryczności do odbiorców.

Elektryfikacja miejscowości na skalę masową rozpoczęła się w latach 80. XIX w., a kolei w latach 20. XX w. Pierwsze próby i eksperymenty przeprowadzono w latach 90. XIX w.

Rozwój w XX i XXI wieku

Elektryfikacja rozwijała się prężnie nie tylko w Stanach Zjednoczonych Ameryki i w Anglii (później Wielkiej Brytanii), ale także w wielu innych krajach, takich jak Niemcy, Polska, Francja, Rosja (najpierw Rosja Radziecka, później ZSRR), Indie, Chiny, Japonia i wiele innych. Podejmowane są próby rozszerzenia światowej sieci elektrycznej, chociażby w Afryce (głównie środkowej i wschodniej), ale na przeszkodzie stoi zła sytuacja ekonomiczna państw w tym rejonie kontynentu.

Elektryfikacja w Polsce

W Polsce elektryfikacja rozpoczęła się pod koniec XIX w.

Zgodnie z rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. o popieraniu elektryfikacji, osobom fizycznym i prawnym, którym nadano uprawnienia rządowe (w myśl ustawy z dnia 21 marca 1922 r.[2]), przyznawano w ciągu 5 lat od wejścia rozporządzenia w życie, następujące ulgi:

  • zwolnienie od opłat stemplowych, jeśli kapitał zakładowy przeznaczony był na przedsięwzięcia związane z realizacją uprawnień,
  • zwolnienie od opłat urzędowych pism, dotyczących przejścia nieruchomości, jeśli nieruchomości te były potrzebne do realizacji uprawnień,
  • zwolnienie od podatków (z wyjątkiem dodatków samorządowych do podatku gruntowego) obiektów związanych z realizacją uprawnień,
  • zwolnienie od wynagrodzenia za korzystanie z terenów państwowych do prowadzenia przewodów (z zachowaniem obowiązku do odszkodowania za rzeczywiste szkody),
  • prawo pierwszeństwa w nabywaniu niezbędnych do realizacji uprawnień gruntów, przy parcelacjach nieruchomości ziemskich,
  • prawo pierwszeństwa w nabywaniu od państwa materiałów budowlanych i opałowych potrzebnych dla zakładu elektrycznego,
  • prawo pierwszeństwa w uzyskiwaniu zezwoleń na użytkowanie wód jako źródła energii.

Ulgi te obowiązywały przez okres 10 albo 15 lat (w zależności od obszaru działania), a warunkiem ich otrzymania było:

  • zobowiązanie wybudowania lub rozbudowania w określonym terminie i eksploatacji wytwórczych zakładów elektrycznych, posiadających co najmniej jedną czynną jednostkę o mocy 10 000 kVA (względnie 3000 kVA, jeśli jako źródło energii użytkowane były węgiel brunatny, gaz ziemny, torf lub spadki wodne), lub
  • zobowiązanie wybudowania w określonym terminie i eksploatacji linii elektrycznych na napięcie co najmniej 30 kV

w celu elektryfikacji okręgów elektryfikacyjnych państwa lub zbytu energii innym uprawnionym, mającym ten sam cel, oraz

  • wykazanie się kapitałem zakładowym w wysokości co najmniej ⅓ zamierzonych inwestycji lub zobowiązanie do pokrycia co najmniej ⅓ zamierzonych inwestycji kapitałem zakładowym.

Rozporządzenie nie obowiązywało na obszarze ówczesnego województwa śląskiego, natomiast na obszarach województw nowogródzkiego, poleskiego, stanisławowskiego, tarnopolskiego, wileńskiego i wołyńskiego wystarczyło zobowiązanie wybudowania samodzielnych wytwórczo-rozdzielczych zakładów elektrycznych o jakiejkolwiek mocy i napięciu lub zakładów przesyłowo-rozdzielczych na napięcie co najmniej 6 kV[3]. W 1938 r. okres przyznawania ulg został przedłużony o kolejne 5 lat[4], natomiast w 1939 r. moc obowiązywania rozporzędzenia została rozciągnięta także na ówczesne województwo śląskie[5].

Przed wybuchem II wojny światowej nie było państwowego planu elektryfikacji, opartego na wskazaniach gospodarczych i planach inwestycyjnych, zabezpieczonych odpowiednimi środkami finansowymi. W 1939 r. w granicach ówczesnej Polski zelektryfikowane były 1263 wsie, co stanowiło ok. 3% ogółu wsi polskich. W okresie okupacji zelektryfikowano ok. 500 wsi w granicach Polski sprzed 1939 r. Po zakończeniu II wojny światowej Polska przejęła na ziemiach zachodnich i północnych (tzw. Ziemie Odzyskane) 1680 zelektryfikowanych wsi (z 8600 zarejestrowanych w ewidencjach niemieckich jako zelektryfikowane)[6].

Elektryfikacja wsi po II wojnie światowej

W 1945 r. zelektryfikowanych było 3512 wsi, co stanowiło niecałe 10% ogółu wsi polskich.

Prace związane z elektryfikacją wsi rozpoczęto w 1945 r. Początkowo były one wykonywane siłami terenowych służb energetycznych – zakładów sieciowych. Ponadto zaczęto reelektryfikację wsi na ziemiach zachodnich i północnych oraz organizację energetycznych przedsiębiorstw budowlano-montażowych. W 1946 r. CZE (Centralny Zarząd Energetyki), SPB (Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane) i ZSCh (Związek Samopomocy Chłopskiej) ustaliły jednolity system finansowania, wykonawstwa i współpracy przy elektryfikacji wsi. W jego ramach w CZE został stworzony specjalny Wydział Elektryfikacji Wsi, a w Zjednoczeniach Energetycznych utworzono odpowiednie wydziały elektryfikacji wsi; w 1947 r. został opracowany pierwszy plan inwestycyjny elektryfikacji wsi. Powstawały społeczne komitety elektryfikacji wsi, a państwo przeznaczyło na cel elektryfikacji środki finansowe równe ⅓ kwot wnoszonych przez użytkowników wiejskich. Podział prac i nakładów przedstawiał się następująco: zakłady sieciowe, podległe CZE, zakładały w poszczególnych miejscowościach linie wysokiego i niskiego napięcia, natomiast instalacje wewnętrzne były wykonywane z funduszów użytkowników wiejskich. Prace elektryfikacyjne prowadziły w tym czasie także Przedsiębiorstwa Robót Elektryfikacyjnych i Spółdzielnie Budownictwa Wiejskiego.

W okresie 1945–1949 zelektryfikowano 11 456 wsi[7], co stanowiło ok. 27% ogólnej liczby wsi w Polsce. W okresie tym wykonanie instalacji niskiego napięcia zostawiano użytkownikom wiejskim; w efekcie tego bywało, w ówczesnych warunkach, przy braku materiałów, wykonawców, a nieraz również środków finansowych, że kosztowna instalacja wysokiego napięcia pozostawała niewykorzystana[6].

Ustawa o powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli

Ustawa z dnia 28 czerwca 1950 r. o powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli (Dz.U. z 1950 r. nr 28, poz. 256) była pierwszą i jedyną powojenną ustawą dotyczącą elektryfikacji. W myśl art. 1, pkt. 1 tejże ustawy

Powszechna elektryfikacja obejmuje doprowadzenie przewodów elektrycznych napięcia użytkowego do budynków mieszkalnych i gospodarczych oraz założenie w tych budynkach wewnętrznego urządzenia odbiorczego.

Zgodnie z ustawą zadania kształtowania i realizacji polityki elektryfikacji wsi zostały przekazane Ministerstwu Rolnictwa, a w terenie – wydziałom rolniczym Prezydiów Rad Narodowych. Dla realizacji tychże zadań stworzono w MR Centralny Zarząd Elektryfikacji Rolnictwa, przemianowany później w ZER (Zjednoczenie Elektryfikacji Rolnictwa) i jego terenowe organy – PER-y (Przedsiębiorstwa Elektryfikacji Rolnictwa)[6].

Zgodnie z zarządzeniem Ministra Rolnictwa z dnia 8 maja 1959 r. w sprawie zakresu zakładania urządzeń odbiorczych w budynkach objętych powszechną elektryfikacją wsi i osiedli, prywatne budynki mieszkalne i gospodarstwa rolne zostały podzielone na 3 standardy, w zależności od szacunkowego przychodu tych gospodarstw, a wyposażenie ich w urządzenia elektryczne obejmowało:

  • w standardzie I: 2 punkty świetlne i 1 gniazdo wtykowe w mieszkaniu względnie (na żądanie uprawnionego) 1 punkt świetlny i 1 gniazdo wtykowe w mieszkaniu oraz 1 punkt świetlny w zabudowaniach gospodarskich,
  • w standardzie II: 2 punkty świetlne i 1 gniazdo wtykowe w mieszkaniu oraz 1 punkt świetlny w zabudowaniach gospodarskich,
  • w standardzie III: 3 punkty świetlne i 1 gniazdo wtykowe w mieszkaniu oraz 1 punkt świetlny w zabudowaniach gospodarskich.

Pozastandardowe urządzenia odbiorcze były instalowane pod warunkiem złożenia odpowiedniego wniosku i uiszczenia należności za nie[8]. Dodatkowo w trakcie przeprowadzania elektryfikacji w poszczególnych wsiach i osiedlach pobierana była, na podstawie ustawy o powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli (art. 3), jednorazowa opłata elektryfikacyjna (do spłaty w okresie 3 albo 4 lat w ratach półrocznych albo kwartalnych, w zależności od aktualnego rozporządzenia)[9][10][11][12][13][14][15][16][17][18][19]. Wspomniana ustawa (art. 5) umożliwiała także (na podstawie ustawy z 1935 r.[20]) pociąganie mieszkańców wsi i osiedli, w których elektryfikacja była prowadzona, do świadczeń osobistych i rzeczowych na jej cele za wynagrodzeniem. Zgodnie z rozporządzeniem Ministrów Przemysłu Ciężkiego i Finansów z dnia 29 września 1950 r. w sprawie świadczeń osobistych i rzeczowych na cele powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli, do świadczeń tych zaliczało się: wykonanie prostej (niewykwalifikowanej) pracy, dostarczenie podwód na cele elektryfikacji, kwater dla pracowników oraz pomieszczeń na sprzęt i materiały[21].

W ustawie z 1950 r. znalazły wyraz nowe zasady postępowania przy elektryfikacji wsi; ustawa ta, wraz z uchwałą Prezydium Rządu nr 275 z 1954 r., powołującą specjalistyczną organizację w resorcie rolnictwa dla elektryfikacji rolnictwa, ustaliły organizacyjne ujęcie całości problematyki elektryfikacji wsi i zasady jej realizacji, dostosowywując je do ówczesnej polityki rolnej. Umożliwiło to:

  • operatywne dostosowanie potencjału wykonawczego w terenie do występujących w danym momencie potrzeb rolnictwa w zakresie elektryfikacji,
  • ekonomiczne ujednolicenie i ustalenie właściwych typów elementów urządzeń elektroenergetycznych w wykonawstwie,
  • centralne planowanie materiałowe i szeroką prefabrykację elementów,
  • wspólne opracowanie i uzgodnienie między resortami rolnictwa i energetyki podstawowej koncepcji planowej rozbudowy wiejskiej sieci rozdzielczej[6].
Liczba zelektryfikowanych indywidualnych gospodarstw rolnych w poszczególnych latach
RokLiczba zelektryfikowanych gospodarstwProcent ogółu gospodarstw
19500 708 00020,0%
19561 407 00036,9%
19602 258 00058,3%
19663 073 00079,2%
19673 151 00081,1%

Elektryfikacja przebiegała w poszczególnych rejonach Polski z różną szybkością, co wynikało z różnego stopnia zelektryfikowania w 1945 r. i różnego przebiegu elektryfikacji w początkowych jej latach, jak i z różnego stopnia nasilenia prac elektryfikacyjnych w zależności od znaczenia poszczególnych województw w produkcji rolniczej (towarowości). W 1967 r. ok. 740 000 gospodarstw, głównie w województwach centralnych i południowo-wschodnich, nie miało doprowadzonej energii elektrycznej. Wraz z gospodarstwami elektryfikowane były obiekty infrastrukturalne (szkoły, ośrodki zdrowia, kościoły itp.) oraz gospodarcze (np. młyny); szacunkowy stopień ich zelektryfikowania w 1967 r. wynosił 85%. PGR-y (w liczbie ok. 8500), POM-y i RSP-y były zelektryfikowane w 100% (w ostatnim przypadku szacunkowo). Jednostkowy koszt elektryfikacji gospodarstwa rolnego zwiększał się w miarę jej przebiegu, co wiązało się z faktem, że w pierwszej kolejności elektryfikowane były miejscowości o zwartej zabudowie, natomiast w późniejszym czasie miejscowości o zabudowie rozproszonej. Dla przykładu: w 1956 r. długość linii niskiego napięcia, przypadająca na 1 gospodarstwo rolne, wynosiła średnio 61,4 m, podczas gdy w 1966 r. – 106 m; z długością linii niskiego napięcia związana jest liczba stacji transformatorowych i linii średniego napięcia[6].

Prace z zakresu elektryfikacji wsi były prowadzone początkowo w ramach sekcji energetyki Zarządu Głównego SEP. Od 1959 r. prace te rozwijała podesekcja elektryfikacji rolnictwa, zamieniona w 1961 r. na sekcję o tej samej nazwie[6].

W 1988 r., w ramach powszechnej elektryfikacji, wyposażenie budynków stanowiących własność lub użytkowanych przez osoby fizyczne w urządzenia elektryczne obejmowało, niezależnie od szacunkowych dochodów: 4 punkty świetlne i 2 gniazda wtykowe w budynku mieszkalnym oraz 1 punkt świetlny w budynku gospodarczym[22].

Zmiana liczby odbiorców energii elektrycznej w Polsce pod koniec XX i na początku XXI w. według stanu na 31 grudnia (uwaga na zmianę sposobu liczenia: do 2004 r. liczba ogółem nie obejmowała gospodarstw domowych, których głównym źródłem utrzymania był dochód z użytkowanego gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie):

Liczba odbiorców energii elektrycznej w Polsce
RokLiczba odbiorców ogółemOdbiorcy miejscyOdbiorcy wiejscy
LiczbaUdziałLiczbaUdział
199009 702 0007 613 00078,5%2 089 00021,5%
199510 417 0008 157 00078,3%2 260 00021,7%
199810 758 0008 371 00077,8%2 387 00022,2%
199910 972 0008 503 00077,5%2 469 00022,5%
200011 123 0008 572 00077,1%2 551 00022,9%
200111 331 0008 693 00076,7%2 638 00023,3%
200211 433 0008 737 00076,4%2 696 00023,6%
200311 533 0008 773 00076,1%2 760 00023,9%
200411 861 0008 837 00074,5%3 024 00025,5%
zmiana sposobu liczenia
200513 648 0008 997 00065,9%4 651 00034,1%
200613 710 0009 061 00066,1%4 649 00033,9%
200713 832 0009 150 00066,2%4 682 00033,8%
200813 948 0009 260 00066,4%4 688 00033,6%
200914 023 0009 317 00066,4%4 706 00033,6%

(Źródła[23][24][25][26][27][28][29][30][31][32][33].)

Elektryfikacja kolei

Otwarcie zelektryfikowanej linii warszawskiego węzła kolejowego łączącej Warszawę z Pruszkowem i Otwockiem
Pierwsze elektryczne pociągi w Radomsku (tuż po 1957 r.). Na fotografii lokomotywa elektryczna ET21-45

Elektrowozy upowszechniły się w Polsce w 1938 r.[34]

Zmiana liczby eksploatowanych, normalnotorowych (łącznie z szerokotorowymi) zelektryfikowanych linii kolejowych w km w Polsce według stanu na 31 grudnia (uwaga na zmianę sposobu liczenia: do 2004 r. dane dotyczą PKP, a od 2005 r. również innych podmiotów będących zarządcami infrastruktury kolejowej):

Liczba eksploatowanych, normalnotorowych zelektryfikowanych linii kolejowych w km
RokOgółemZelektryfikowaneNiezelektryfikowane
LiczbaUdziałLiczbaUdział
195022 50000 20000,9%22 30099,1%
196023 20001 00004,3%22 20095,7%
197023 30003 90016,7%19 40083,3%
198024 40006 90028,3%17 50071,7%
199024 00011 40047,5%12 60052,5%
199323 30011 50049,4%11 80050,6%
199422 90011 60050,7%11 30049,3%
199522 60011 60051,3%11 00048,7%
199622 30011 60052,0%10 70048,0%
199722 30011 60052,0%10 70048,0%
199822 10011 60052,5%10 50047,5%
199921 90012 00054,8%09 90045,2%
200021 60011 90055,1%09 70044,9%
200120 10012 00059,7%08 10040,3%
200220 70012 20058,9%08 50041,1%
200320 30012 20060,1%08 10039,9%
200419 90012 00060,3%07 90039,7%
zmiana sposobu liczenia
200519 80011 90060,1%07 90039,9%
200619 80011 90060,1%07 90039,9%
200719 80011 90060,1%07 90039,9%
200820 00011 90059,5%08 10040,5%
200920 20012 00059,4%08 20040,6%

Źródła[23][24][25][26][27][28][29][30][31][32][33]:

Elektryfikacja w kulturze

Przedsięwzięcie elektryfikacji, jako jeden z elementów planu sześcioletniego, zostało upamiętnione w 1951 i 1952 r. znaczkami pocztowymi (odpowiednio: 581 i 582 oraz 605 i 606)[35][36]. W 1952 r. powstał krótkometrażowy reportaż pt. „Egzamin”, przedstawiający elektryfikację wsi na Kaszubach[37][38][39]. Temat elektryfikacji był też podejmowany w Polskiej Kronice Filmowej (np. PKF 36/46, PKF 14/49)[40][41].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Baza kolej.one.pl.
  2. ↑ Ustawa elektryczna z dnia 21 marca 1922 r. (Dz.U. z 1922 r. nr 34, poz. 277).
  3. ↑ Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. o popieraniu elektryfikacji (Dz.U. z 1933 r. nr 85, poz. 633).
  4. ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 września 1938 r. o przedłużeniu terminu do występowania o stwierdzenie prawa do ulg przewidzianych w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. o popieraniu elektryfikacji (Dz.U. z 1938 r. nr 69, poz. 503).
  5. ↑ Ustawa z dnia 28 czerwca 1939 r. o rozciągnięciu mocy obowiązującej rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o popieraniu elektryfikacji na obszar województwa śląskiego (Dz.U. z 1939 r. nr 59, poz. 391).
  6. ↑ a b c d e f Czesław Rukszto: Elektryfikacja wsi. W: Stanisław Andrzejewski, Tadeusz Sapiński: Rozwój energetyki w PRL. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1970, s. 199–212. (pol.).
  7. ↑ W tym w 1945 r. – 266 wsi, a w 1946 r. – 499.
  8. ↑ Zarządzenie Ministra Rolnictwa z dnia 8 maja 1959 r. w sprawie zakresu zakładania urządzeń odbiorczych w budynkach objętych powszechną elektryfikacją wsi i osiedli (M.P. z 1959 r. nr 72, poz. 382).
  9. ↑ Uchwała nr 515 Rady Ministrów z dnia 1 sierpnia 1951 r. w sprawie opłat elektryfikacyjnych, pobieranych przy powszechnej elektryfikacji (M.P. z 1951 r. nr 71, poz. 920).
  10. ↑ Uchwała nr 699 Rady Ministrów z dnia 24 września 1953 r. w sprawie opłat elektryfikacyjnych pobieranych w 1953 r. przy powszechnej elektryfikacji (M.P. z 1953 r. nr 106, poz. 1424).
  11. ↑ Uchwała nr 680 Rady Ministrów z dnia 26 października 1954 r. w sprawie opłat elektryfikacyjnych pobieranych przy powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli (M.P. z 1954 r. nr 104, poz. 1341).
  12. ↑ Uchwała nr 78 Rady Ministrów z dnia 4 lutego 1956 r. o zmianie uchwały z dnia 26 października 1954 r. w sprawie opłat elektryfikacyjnych pobieranych przy powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli (M.P. z 1956 r. nr 14, poz. 220).
  13. ↑ Uchwała nr 116 Rady Ministrów z dnia 25 marca 1957 r. o zmianie uchwały z dnia 26 października 1954 r. w sprawie opłat elektryfikacyjnych pobieranych przy powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli (M.P. z 1957 r. nr 39, poz. 250).
  14. ↑ Uchwała nr 480 Rady Ministrów z dnia 14 grudnia 1959 r. w sprawie opłat elektryfikacyjnych pobieranych przy powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli (M.P. z 1959 r. nr 103, poz. 554).
  15. ↑ Uchwała nr 304 Rady Ministrów z dnia 8 sierpnia 1961 r. zmieniająca uchwałę nr 480 z dnia 14 grudnia 1959 r. w sprawie opłat elektryfikacyjnych pobieranych przy powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli (M.P. z 1961 r. nr 63, poz. 272).
  16. ↑ Uchwała nr 135 Rady Ministrów z dnia 11 kwietnia 1962 r. zmieniająca uchwałę w sprawie opłat elektryfikacyjnych pobieranych przy powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli (M.P. z 1962 r. nr 35, poz. 164).
  17. ↑ Uchwała nr 40 Rady Ministrów z dnia 28 lutego 1973 r. zmieniająca uchwałę w sprawie opłat elektryfikacyjnych pobieranych przy powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli (M.P. z 1973 r. nr 10, poz. 59).
  18. ↑ Uchwała nr 32 Rady Ministrów z dnia 8 lutego 1988 r. w sprawie opłaty elektryfikacyjnej pobieranej przy powszechnej elektryfikacji wsi (M.P. z 1988 r. nr 9, poz. 74).
  19. ↑ Uchwała nr 51 Rady Ministrów z dnia 31 marca 1990 r. zmieniająca uchwałę w sprawie opłaty elektryfikacyjnej pobieranej przy powszechnej elektryfikacji wsi (M.P. z 1990 r. nr 13, poz. 98).
  20. ↑ Ustawa z dnia 26 marca 1935 r. o świadczeniach w naturze na niektóre cele publiczne (Dz.U. z 1935 r. nr 27, poz. 204).
  21. ↑ Rozporządzenie Ministrów Przemysłu Ciężkiego i Finansów z dnia 29 września 1950 r. w sprawie świadczeń osobistych i rzeczowych na cele powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli (Dz.U. z 1950 r. nr 45, poz. 420).
  22. ↑ Zarządzenie Ministra Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 19 kwietnia 1988 r. w sprawie zakresu zakładania urządzeń odbiorczych w budynkach objętych powszechną elektryfikacją wsi (M.P. z 1988 r. nr 13, poz. 113).
  23. ↑ a b Józef Oleński, Halina Dmochowska, Teresa Nowak, Renata Bielak. „Mały Rocznik Statystyczny Polski”. 2010, s. 222,624–625, 2010. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1640-3630. [dostęp 2011-07-09]. (pol.). 
  24. ↑ a b Józef Oleński, Halina Dmochowska, Teresa Nowak, Ewa Czumaj. „Mały Rocznik Statystyczny Polski”. 2009, s. 215,614–615, 2009. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1640-3630. [dostęp 2011-07-09]. (pol.). 
  25. ↑ a b Józef Oleński, Halina Dmochowska, Grażyna Szydłowska, Ewa Czumaj. „Mały Rocznik Statystyczny Polski”. 2008, s. 218,614–615, 2008. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1640-3630. [dostęp 2011-07-09]. (pol.). 
  26. ↑ a b Józef Oleński, Halina Dmochowska, Grażyna Szydłowska, Lucyna Przybylska. „Mały Rocznik Statystyczny Polski”. 2007, s. 221,612–613, 2007. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1640-3630. [dostęp 2011-07-09]. (pol.). 
  27. ↑ a b Halina Dmochowska, Grażyna Szydłowska, Lucyna Przybylska. „Mały Rocznik Statystyczny Polski”. 2006, s. 217,592–593, 2006. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2011-07-09]. (pol.). 
  28. ↑ a b Tadeusz Toczyński, Halina Dmochowska, Grażyna Szydłowska, Lucyna Przybylska. „Mały Rocznik Statystyczny Polski”. 2005, s. 212,584–585, 2005. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1640-3630. [dostęp 2011-07-09]. (pol.). 
  29. ↑ a b Tadeusz Toczyński, Halina Dmochowska, Grażyna Szydłowska, Lucyna Przybylska. „Mały Rocznik Statystyczny Polski”. 2004, s. 208,572–573, 2004. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1640-3630. [dostęp 2011-07-09]. (pol.). 
  30. ↑ a b Tadeusz Toczyński, Halina Dmochowska, Grażyna Szydłowska, Lucyna Przybylska. „Mały Rocznik Statystyczny Polski”. 2003, s. 222,592–593, 2003. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1640-3630. [dostęp 2011-07-09]. (pol.). 
  31. ↑ a b Tadeusz Toczyński, Halina Dmochowska, Grażyna Szydłowska, Barbara Prażmo. „Mały Rocznik Statystyczny Polski”. 2002, s. 219,576–577, 2002. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1640-3630. [dostęp 2011-07-09]. (pol.). 
  32. ↑ a b „Mały Rocznik Statystyczny Polski”. 2001, s. 214,572, 2001. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2011-07-09]. (pol.). 
  33. ↑ a b „Mały Rocznik Statystyczny Polski”. 2000, s. 206,556, 2000. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2011-07-09]. (pol.). 
  34. ↑ Paweł Niedomagała: Pod semaforkiem: Historia kolei na ziemiach polskich. I wojna światowa i dwudziestolecie międzywojenne. [dostęp 2016-09-27]. (pol.).
  35. ↑ Marek Jedziniak: Katalog Znaków Pocztowych :: Katalog znaczków, całostek, stempli, erek i poczt specjalnych – 1951.12.15. Elektryfikacja. [dostęp 2011-07-10]. (pol.).
  36. ↑ Marek Jedziniak: Katalog Znaków Pocztowych :: Katalog znaczków, całostek, stempli, erek i poczt specjalnych – 1952.06.01. Budownictwo, Elektryfikacja. [dostęp 2011-07-10]. (pol.).
  37. ↑ filmpolski.pl: EGZAMIN (Grom E.). 1998. [dostęp 2011-07-10]. (pol.).
  38. ↑ Film „Egzamin” (cz. 1) w serwisie YouTube
  39. ↑ Film „Egzamin” (cz. 2) w serwisie YouTube
  40. ↑ Polska Kronika Filmowa 36/46 w serwisie YouTube
  41. ↑ Polska Kronika Filmowa 14/49 w serwisie YouTube

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Otwarcie jednej z zelektryfikowanych linii warszawskiego węzła kolejowego.jpg
Otwarcie zelektryfikowanej linii warszawskiego węzła kolejowego łączącej Warszawę z Pruszkowem i Otwockiem - uroczystość na stacji w Józefowie. Na pierwszym planie pierwszy pociąg elektryczny serii EW51.
Pierwsze elektryczne pociągi w Radomsku (tuż po 1957 r.).JPG
Autor: Marek Dębski, Licencja: CC BY-SA 3.0
lokomotywa ET21-45
Lampa uliczna 12.jpg
Autor: Przykuta, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Uliczna oprawa oświetleniowa produkcji ZM MESKO.
EKD EN80 (5).jpg
Zabytkowy Elektryczny wagon silnikowy EN80 w barwach Elektrycznej Kolei Dojazdowej (dziś Warszawska Kolej Dojazdowa) w pobliżu stacji Podkowa Leśna Główna.
Et22dulowa.jpg
Photo taken by myself in Dulowa, Poland.
20070513 Vate pisky.jpg
Autor: Petr Štefek, Licencja: CC BY 2.5
Railway line between stations Rohatec and Bzenec přívoz, Czech Republic