Eleonora Ziemięcka

Eleonora Ziemięcka

Eleonora Gagatkiewicz

Eleonora Ziemięcka (ok. 1869)
Data i miejsce urodzenia	1819 Jasieniec
Data i miejsce śmierci	23 września 1869 Warszawie
Zawód, zajęcie	filozofka, publicystka

Eleonora Ziemięcka (ur. w 1819 we wsi Jasieniec^[1] na Mazowszu, zm. 23 września 1869 w Warszawie) z domu Gagatkiewicz – filozofka chrześcijańska i publicystka, uznawana za pierwszą polską filozofkę^[2][3].

Jej szwagierką była Kazimiera Ziemięcka, entuzjastka i działaczka pedagogiczna^[4].

Życie i twórczość

Młodość

Eleonora Ziemięcka, ok. 1858 (litografia Henryka Aschenbrennera)

Eleonora Gagatkiewicz urodziła się w majątku Jasieniec, który należał do Ewy z Okęckich Łuszczewskiej (siostry Antoniego Onufrego Okęckiego), a ojciec Eleonory był jego administratorem^[1]. Jej wykształceniem zajęła się babka, Eleonora z Grabskich Łuszczewska, kładąc nacisk na znajomość współczesnych poetów romantycznych (dzieła Adama Mickiewicza, Józefa Bohdana Zalewskiego i Franciszka Karpińskiego)^[5]. Dzięki temu i późniejszemu samodzielnemu kształceniu, Eleonora Gagatkiewicz uzyskała niezwykłą dla kobiety swoich czasów szeroką kulturę umysłową^[6].

Już w 1830 (mając 11 lat), jako Eleonora G., opublikowała pierwsze artykuły w „Dzienniku dla Dzieci” pod redakcją Stanisława Jachowicza, które spotkały się z życzliwym odbiorem. Z czasem stała się nie tylko korespondentką, ale i stałym współpracownikiem. Gagatkiewicz pisała utwory literackie (bajki, przypowieści), jak i publicystyczne (O historii polskiej, Odezwa do kobiet za mową ojczystą, O nagrodach pieniężnych za chlubne postępki)^[7].

W 1833 zaczęła pisać artykuły do „Tygodnika Polskiego”, a później do „Magazynu Powszechnego” i „Pierwiosnka”. W 1834 wyszła za mąż za A. Ziemięckiego i wyjechała z nim do Drezna. Ziemięccy przebywali tam do 1840, a następnie osiedli w Warszawie^[5].

Krytyka heglizmu

W tym okresie zaczęła się interesować filozofią, początkowo pismami Johna Locke’a, Étienne de Condillaca i francuskich spirytualistów, następnie zaś filozofią niemiecką: Kantem, Heglem i Schellingiem^[5]. Odwołania do tych filozofów pojawiają się w jej publikowanych w „Pierwiosnku” relacjach z podróży.

Na początku lat trzydziestych XIX w. wśród polskiej inteligencji zaczęły rosnąć wpływy heglizmu, które konserwatywne kręgi postrzegały jako zagrożenie dla tradycyjnego systemu wartości i porządku społecznego, a także nieuprawnione wkraczanie w domenę wiary religijnej. Stąd też zaczęto szukać sposobu powstrzymania tej „zarazy niemieckiej”^[8]. Ziemięcka była związana z tymi konserwatywnymi kołami Królestwa Polskiego, szczególnie ze środowiskiem katolickich tradycjonalistów skupionych wokół „Tygodnika Petersburskiego” i określanym jako „koteria Petersburska”. Należeli do niej Henryk Rzewuski, biskup Ignacy Hołowiński, Stanisław Chołoniewski i Michał Grabowski. Ziemięcka do grupy nie należała (nie publikowała w Tygodniku), lecz była im bliska, a członkowie koterii wspomagali ją w jej działaniach^[3]. W przeciwieństwie do wielu członków koterii, Ziemięcka nie była skrajna w swoim tradycjonalizmie, szukając syntezy nowych prądów intelektualnych z polskimi tradycjami i religijnością. Nie podzielała też ich serwilizmu wobec carskiej Rosji^[6].

Bronisław Ferdynand Trentowski, „Chowanna”, t. 2, Poznań 1846, s. 503

Zbliżenie z koterią petersburską związane było u Ziemięckiej z końcem fascynacji filozofią Hegla, w kierunku stanowiska konserwatywnego i katolickiego. Autorka podjęła się krytyki filozofii niemieckiej i obecnych w niej tendencji panteistycznych. W swojej pierwszej pracy filozoficznej, Myśli o filozofii, ogłoszonej w „Bibliotece Warszawskiej” w 1841, Ziemięcka wystąpiła z krytyką Hegla, broniąc autonomii sfery religijnej. Jako pozytywny przykład wskazywała z kolei na filozofię Immanuela Kanta, który wskazywał, że rozum ma swoje nieprzekraczalne granice^[8][9]. Wraz z tą publikacją, Ziemięcka stała się pierwszą polską filozofką. Jej publikacja spotkała się z szeroką krytyką i kpinami, ze strony m.in. Bronisława Trentowskiego, Edwarda Dembowskiego, Fryderyka Henryka Lewestama^[6]. Szczególnie ostro wypowiadał się Trentowski, którego zdaniem Ziemięcka dowiodła, że kobiety nie mogą zajmować się filozofią, a mogą się stać jedynie „nieprzyjaciółkami filozofii”^[5].

Strona tytułowa „Pielgrzyma” (2/1843)

W 1842 Ziemięcka założyła miesięcznik „Pielgrzym”, mające profil konserwatywno-katolicki. W piśmie publikowała teksty literackie, filozoficzne i publicystyczne, często przekłady z francuskiej literatury religijnej^[10][6]. Jego zadaniem było przeciwstawienie się rozprzestrzenianiu się niebezpiecznych idei filozoficznych wśród Polaków^[8]. Pismo redagowane było sucho i mało atrakcyjnie^[6], i pomimo poparcia Józefa Ignacego Kraszewskiego, Ignacego Hołowińskiego i Konstantego Świdzińskiego, zakończyło działalność w 1846^[2].

Kwestia kobieca

Działalność filozoficzna i redaktorska Ziemięckiej odbiła się szerokim echem. W swojej epoce była osobą wyjątkową, potwierdzającą swoją działalnością, że kobiety mogą zajmować się nauką^[11]. Drugim istotnym polem działalności Ziemięckiej była kwestia kobieca, w szczególności problem edukacji kobiet.

W 1842 Ziemięcką spotkała Narcyza Żmichowska^[11], młoda autorka, która zadebiutowała rok wcześniej w „Pierwiosnku”. Żmichowska była zafascynowana osobą Ziemięckiej i przez pewien czas pozostawała pod jej wpływem. Ziemięcka opublikowała w „Pielgrzymie” szereg jej tekstów literackich, a pismo stało się jednym z istotnych miejsc w których podejmowano tematykę kobiecą^[2].

W 1843 Ziemięcka wydała Myśli o wychowaniu kobiet, w których domagała się podniesienia poziomu moralnego kobiet, kształtowania cnót, wyrobienia charakteru, ale także, co stanowiło istotną nowość, wykształcenia. Jej zdaniem wychowanie kobiet wymagało reformy, dzięki której wraz z rozwojem uczuć, rozwijano by też umysł^[5]. Krytykowała nadmierną „imaginację” wywołaną czytaniem powieści romansowych^[12]. Miały one odrywać kobiety od rzeczywistości, pobudzając ich emocjonalność i powodując „egzaltację uczuć”, które stają się źródłem rodzinnych i życiowych tragedii. Z tego powodu, konieczne jest kształcenie kobiet, które jednak oprócz rozwoju intelektualnego, miałoby na celu ich rozwój moralny^[13].

Stopniowo Żmichowska odsuwała się od Ziemięckiej, gromadząc wokół siebie środowisko określane jako entuzjastki, które wyraźniej formułowało program emancypacji kobiet^[14]. Z czasem znajomość Ziemięckiej i Żmichowskiej została zupełnie zerwana. Istotną kwestią różniącą obie autorki był stosunek do chrześcijaństwa. Żmichowska bardziej ceniła niezależność i nie podzielała katolickiej perspektywy Ziemięckiej^[15]. Ponadto, Żmichowska nie mogła zaakceptować ingerencji Ziemięckiej w swoje teksty^[16].

W wydanych w 1860 Studiach Ziemięcka zamieściła Słówko o kobiecie, w którym rozwinęła myśl wyrażoną w Zarysie filozofii katolickiej (1857): wszystko co w tej pracy powiedziała o jednostce, w sensie społecznym czy dziejowym, odnosi się również do kobiety. Ziemięcka sprzeciwiła się postrzeganiu kobiety zarówno jako istoty nieziemskiej, anielskiej jak i istoty niższej, czy gorszej od mężczyzny. Wskazywała, że powinno się uznać równą godność kobiety i mężczyzny, a kobieta powinna zachować swoją osobową odrębność również w małżeństwie i rodzinie. Uzasadnienie jej twierdzeń miało podbudowę religijną^[17]. „Nawet w rodzinie kobieta ginąć nie powinna, nawet wobec przywiązania do męża i narzeczonego nie powinna tracić swobody i godności istoty, która prawdziwie i rzeczywiście do Boga tylko należy”^[18].

W latach sześćdziesiątych XIX w. Ziemięcka podjęła się edycji podręcznika Kurs nauk wyższych dla kobiet i przed jej śmiercią ukazały się części poświęcone estetyce i psychologii (1863–1864)^[2].

Jest sprawą dyskusyjną, jakie jest miejsce Ziemięckiej w historii ruchu kobiecego w Polsce i jaki jest charakter jej twórczości na ten temat. Wskazywano, że Ziemięcka wspierała obraz kobiety-ofiary i cierpiętniczki. Taka interpretacja jest jednak sporna^[19]. Dyskutowane jest również zaliczanie jej do początków feminizmu w Polsce^[12]. Mimo bowiem jej wypowiedzi na rzecz uznania godności kobiet i podniesienia ich wykształcenia, krytykowała szerszy ruch emancypacji^[12].

Filozofia chrześcijańska

Eleonora Ziemięcka ok. 1865 (fotografia na papierze albuminowym)

Pełniejszym wykładem własnych poglądów filozoficznych były Zarysy filozofii katolickiej w czterech poglądach zawarte (Warszawa, 1857). Mieściły one Ziemięcką w nurcie filozofii chrześcijańskiej (w szczególności katolickiej) i czerpały z dzieł Nicolasa de Malebranche, A.J.A. Gratry’ego i teologów katolickich^[2]. Autorka starała się godzić wiarę z rozumem^[2]. Dzieło podzielone było na cztery części: dotyczące świata przyrodniczego, rozumu i woli (łączyła tu tomistyczne poglądy na temat duszy z romantycznym irracjonalizmem i współczesnym jej spirytualizmem), świata objawionego (kwestia opatrzności Bożej, relacje wiary i rozumu) oraz świata społecznego (pozytywna rola religii w postępie społecznym)^[20].

W latach sześćdziesiątych XIX w. zapadła na zdrowiu, pozostając jednak nadal aktywną. W 1860 wydała swoją ostatnią większą pracę oryginalną: Studja, zawierające analizy Kursów Adama Mickiewicza, Dumań Józefa Gołuchowskiego i inne jej opracowania^[2]. W latach 1862–1863 ukazał się wybór prac Julesa Simona, Émile’a Saisseta i Amédée Jacquesa w jej przekładzie (dwa tomy Przewodnika filozofji) oraz dwa tomy Kursu nauk wyższych dla kobiet (Warszawa, 1864)^[2]. Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 25, rząd 4, grób 10)^[21].

Literatura

Oprócz juweniliów literackich publikowanych w Dzienniku dla Dzieci, Ziemięcka jest autorką dwóch tomów Powiastek ludowych (1860–1861). Przetłumaczyła również powieść Kalista Johna Henry’ego Newmana (1858)^[2] oraz napisała szereg studiów krytycznoliterackich. W programowym artykule Eleonora Sztyrmer i literatura powieściowa w ogólności („Pielgrzym”, 1845) krytykowała realizm, przeciwstawiając mu za wzór idealizującą powieść dydaktyczną^[6].

Dzieła

• (1841) Myśli o filozofii (artykuł w Bibliotece Warszawskiej);
• (1843) Myśli o wychowaniu kobiet;
• (1857) Zarysy filozofii katolickiej w czterech poglądach zawarte;
• (1860–1861) Powiastki ludowe, t. I–II;
• (1860) Studia Eleonory Ziemięckiej;
• (1862–1863) Przewodnik filozofii, t. I–II (przekłady z filozofów francuskich);
• (1863) Kurs nauk wyższych dla kobiet;
• (1883) O wychowaniu kobiet (artykuł w Tygodniku Polskim).

Przypisy

Bibliografia

• JulianJ. Krzyżanowski JulianJ., CzesławC. Hernas CzesławC. (red.), Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, Warszawa: PWN, 1985 .
• S. Orgelbranda Encyklopedja Powszechna, Warszawa: Wydawnictwo Towarzystwa Akcyjnego Odlewni Czcionek i Drukarni S. Orgelbranda Synów, 1898–1912 .
• MirellaM. Nawracała-Urban MirellaM., Ziemięcka Eleonora, [w:] AndrzejA. Maryniarczyk (red.), Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2011, s. 886–887 .
• WiesławaW. Sajdek WiesławaW., Program wychowania kobiet wedle wskazówek Eleonory Ziemięckiej, [w:] RenataR. Gola, DominikaD. Jagielska, JaninaJ. Kostkiewicz (red.), Niepodległościowe koncepcje i programy wychowania przełomu XIX i XX wieku, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2015, s. 93–104 .
• JanJ. Skoczyński JanJ., JanJ. Woleński JanJ., Historia filozofii polskiej, Kraków: Wydawnictwo WAM, 2010 .
• AndrzejA. Walicki AndrzejA., Lata 1815–1863, [w:] AndrzejA. Walicki (red.), Zarys dziejów filozofii polskiej 1815-1918, Warszawa: PWN, 1986 .

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Publikacje Eleonory Ziemięckiej w bibliotece Polona