Emily Overend Lorimer

Emily Lorimer
Emily Martha Overend
Data i miejsce urodzenia

11 sierpnia 1881
Dublin, Irlandia

Data i miejsce śmierci

10 czerwca 1949
Halfield, Wlk. Brytania

Zawód, zajęcie

tłumaczka, dziennikarka, pisarka

Alma Mater

Kolegium Trójcy Świętej w Dublinie; Somerville College w Oksfordzie

Małżeństwo

David Lorimer

Odznaczenia
Order Imperium Brytyjskiego (OBE)

Emily Martha Overend Lorimer (ur. 10 sierpnia 1881 w Dublinie, zm. 10 czerwca 1949 w Hatfield, Hertfordshire)[1] – brytyjska germanistka, tłumaczka i dziennikarka irlandzkiego pochodzenia. W latach 20., 30. i 40. XX w. poprzez publikacje utworów własnych i tłumaczeń uczestniczyła w brytyjskich dyskusjach politycznych na temat ideologii nazistowskiej. Natomiast owocem pobytu w latach 1935–1936 wraz z mężem Davidem Lorimerem w księstwie Hunzy na północno-zachodniej granicy Indii Brytyjskich były artykuły prasowe oraz książka o Hunzakuts, które przyczyniły się do powstania mitu o szczęśliwych i długowiecznych mieszkańcach Hunzy.

Życiorys

Urodziła się 10 sierpnia 1881 r. jako córka Thomasa George’a Overenda, adwokata i sędziego sądu okręgowego, i jego żony Hannah (z domu Kingsbury)[2]. Miała troje rodzeństwa: młodszą siostrę i dwóch starszych braci, cała rodzina należała do Kościoła metodystów[3]. Po ukończeniu w 1904 r. studiów filologicznych (Modern Languages) na Trinity College w Dublinie, kontynuowała edukację w oksfordzkim Somerville College. Po dłuższym pobycie na uniwersytecie w Monachium powróciła do Somerville, by w latach 1907–1910 prowadzić tam zajęcia dla studentów z filologii germańskiej[4]. Wśród wykładowców w Oksfordzie poznała Hildę Lorimer, a przez nią jej młodszego brata Davida, wówczas oficera brytyjskiej armii indyjskiej (British Indian Army), którego poślubiła 22 grudnia 1910 r. w kościele Christ Church (Leeson Park) w Dublinie[5][6]. Po wyjściu za mąż zrezygnowała z pracy na uczelni, by towarzyszyć mężowi stacjonującemu w różnych miejscach w Azji Środkowej i na Bliskim Wschodzie[7] i pracującemu jako dyplomata i urzędnik rządu kolonialnego Indii Brytyjskich. Podczas pobytu w Kermanie, w południowym Iranie, w latach 1912–1914, gdzie jej mąż był konsulem, wspierała jego rosnące zainteresowania lingwistyczne, m.in. przy zbieraniu materiałów dotyczących dialektu kermani[8]. W 1915 r. kierowała misją Czerwonego Krzyża w Egipcie[4]. W latach 1916–1917 pracowała w redakcji wydawanego przez Brytyjczyków pisma[9] „Basrah Times”[10] w Basrze[4][11]. Kiedy w 1917 r. jej mąż za zasługi w pełnieniu służby w Indian Expeditionary Force w Mezopotamii został kawalerem Orderu Imperium Brytyjskiego (CIE), Emily Lorimer przyznano IV klasę tego samego odznaczenia (OBE)[8]. Okres pobytu w Gilgit, gdzie David Lorimer w latach 1920–1924 pełnił obowiązki Political Oficer, zaowocował dla nich obojga wielkim dorobkiem poznawczym i pisarskim. W 1924 r. Lorimerowie powrócili do Wlk. Brytanii i zamieszkali w Welwyn Garden City w hrabstwie Hertfordshire na północ od Londynu, a już sam pomysł osiedlenia się na stałe w jednym z pierwszych angielskich miast ogrodów traktowali jako swego rodzaju opowiedzenie się po stronie powojennej nowoczesności[12]. W latach 1930. Emily Lorimer była bardzo aktywna jako tłumacz (z niemieckiego, niderlandzkiego i francuskiego), jako komentator bieżącej polityki europejskiej, w szczególności przestrzegając przez niebezpieczeństwami ideologii szerzonej przez Adolfa Hitlera[13], i jako pisarka. Podczas podróży dużo fotografowała, jej prace złożone są we wspólnym archiwum Lorimerów „Lorimer Collection” przy wydziale School of Oriental and African Studies Uniwersytetu Londyńskiego[14][15].

Opublikowane utwory

Własne

  • Persian Tales, London: Macmillan and Co., 1919 (wspólnie z D.L.R. Lorimer)[16]
  • What Hitler Wants, Harmondsworth: Penguin Special,1939[17]
  • Language Hunting in the Karakoram, London: Allen & Unwin,1939[18]
  • liczne artykuły w pismach brytyjskich, np. „The Listener”, „Antiquity”, „The Geographical Magazine”[19], „John O’London’s Weekly”, „Time and Tide”[7]

Tłumaczenia

  • Frederick the Second, 1194-1250 (w serii Makers of the Middle Ages), Londyn: Constable & Co., 1931 (z niemieckiego, autor E.H. Kantorowicz)[20]
  • His Excellency the Spectre: the Life of Fritz von Holstein, Londyn: Constable, 1933 (z niemieckiego, autor Joachim von Kürenberg)[21]
  • Germany’s Third Empire, London: Allen & Unwin, 1934 (z niemieckiego, autor Arthur Moeller van dem Bruck)[22][23]
  • Prisoner in the Forbidden Land, London: Faber and Faber, 1938 (z niemieckiego, autor Gustav Krist)[24]
  • Twilight in Vienna, Boston: Houghton Mifflin, 1938 (z niemieckiego, autor Willi Frischauer)[25]
  • Alone through the Forbidden Land: Journeys in disguise through soviet Central Asia, Londyn: Faber & Faber Limited, 1938 (z niemieckiego, autor Gustav Krist)[26]
  • Christian the Ninth, Londyn: Collins Publishers, 1939 (z niemieckiego, autor Hans Roger Madol)
  • A Scientist in Tartary: from the Hoang-ho to the Indus, Londyn: Faber and Faber, 1939 (z niemieckiego, autor Wilhelm Filchner)[27]
  • Daily Life in Ancient Rome: The People and the City at the Height of the Empire, Londyn: Routledge, 1941 (z francuskiego, tor Jérôme Carcopino)[28]
  • Men of Letters and the English Public in the Eighteenth Century, 1660-1744, Londyn: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., 1948 (z francuskiego, autor Alexandre Beljame)[29]
  • Via Dolorosa, Londyn: A. Dakers, 1948 (z niderlandzkiego, autor Eugène van Herpen)[30]
  • The Sociology of the Colonies, Londyn: Routledge, 1949 (z francuskiego, autor René Maunier)[31][32]
  • Cicero: the Secrets of his Correspondence, New Haven: Yale University Press, 1951 (z francuskiego, autor Jérôme Carcopino)[33]

Tło i znaczenie Language Hunting in the Karakoram

Napisana potocznym językiem i adresowana do szerokiej publiczności opowieść o „łowach językoznawczych w Karakorum” zdaje relację z 15-miesięcznego pobytu małżeństwa Lorimerów w księstwie Hunzy od wiosny 1934 r. do jesieni 1935 r. Uwaga autorki skupiona była na opisywaniu nade wszystko codziennego życia Buruszów – najliczniejszej grupy mieszkańców Hunzy – ich pracy, obyczajów i standardów życia społecznego i rodzinnego, także trybu życia, sposobu odżywiania się i bezpośredniego otoczenia[34]. Przedstawiony jednak przez nią obraz jest subiektywny, a wedle wiedzy zarówno współczesnych jej podróżników (jak np. R.C.F. Schomberga), jak i najnowszych badań wręcz fałszywy[19]. Znawca Hunzy, niemiecki antropolog i geograf Hermann Kreutzmann obszernie opisuje realia, w jakich powstawała opowieść Emily Lorimer[19]. Lorimerowie mieszkali w Aliabadzie, w bliskim sąsiedztwie stolicy Hunzy Baltitu i pozostawali w bardzo przyjacielskich relacjach z władcą Hunzy Nazimem Chanem, toteż jego portret jest stosownie wygładzony[35]. Wyidealizowany, daleki od twardej rzeczywistości jest też portret samych Hunzakuts, których Lorimer przedstawia jako szczęśliwych, zdrowych, zadowolonych z życia i w takim stanie dożywających późnej starości. Zarówno publikowane przez nią od 1936 r. artykuły (pod takimi np. tytułami jak „Civilisation without shops”, „Bleak Hunza laughs at hardship”, „An unspoiled people”), jak i jej książka z 1939 r. stały się podstawą narastającego od początku lat 50. XX w. mitu o długowieczności, zdrowej i radosnej, mieszkających w Hunzie Buruszów. O tym, jak nierzetelne było postrzeganie przez nią realiów Doliny Hunzy świadczy także deprecjonujący sposób, w jaki pisała o Nagarkuts – mieszkańcach księstwa Nagir, które znajdowało się dokładnie na przeciwległym brzegu rzeki Hunzy, a którzy w stylu życia i formach uprawiania rolnictwa nie różnili się od Hunzakuts. Powstały w wyniku opisów Emily Lorimer (a i Schomberga, choć jego pisma nie były tak powszechnie dostępne) negatywny stereotyp mieszkańców Nagiru utrzymywał się przez dekady[36][37]. Idea sprzyjającego zdrowiu sposobu odżywiania się Buruszów, będąca produktem wyobrażeń Emily Lorimer, a nie faktów[38], została podchwycona przez Ralpha Birchera, syna producenta musli i lekarza promującego opartą na naturalnych produktach dietę M. Bircher-Bennera[39], w książce Hunsa. Das Volk, das keine Krankheit kennt (1942). Bircher włączył w jej treść niezaznaczone jako takie fragmenty z tekstu Emily Lorimer, co wciągnęło Davida Lorimera już po śmierci jego żony w niemiłą dysputę, zakończoną zadośćuczynieniem na rzecz Lorimera[40]. On sam nigdy nie podzielał entuzjazmu żony, a wrzawę powstającą wokół Hunzakuts nazywał „Hunza humbug” – bzdurą o Hunzie[40].

Zaangażowanie polityczne pism dotyczących nazizmu

Tłumaczenie Das dritte Reich

Według analiz własnych brytyjskiego badacza Dana Stone’a i innych cytowanych przez niego historyków idei politycznych w Europie lat 20. i 30. XX w. w Wlk. Brytanii nie zdawano sobie w pełni sprawy z destruktywnego potencjału treści książki A. Hitlera Mein Kampf (wyd. 1925-1927), a Emily Overend Lorimer należała do nielicznego grona komentatorów politycznych, którzy usiłowali wpłynąć na zmianę tej postawy[7]. Jej percepcja ideologii głoszonej przez Hitlera przeszła od pozytywnego zainteresowania i sympatii na samym początku lat 30. (odczuwanych zresztą przez wiele wybitnych postaci brytyjskiego establishmentu i władzy) po narastające obawy po dojściu Hitlera do władzy aż po radykalną postawę antyfaszystowską od początku II wojny światowej. Dzieliła się przemyśleniami w artykułach publikowanych w dziennikach i magazynach, a następnie we wstępie do wydanego w 1934 r. tłumaczenia skróconej wersji dzieła niemieckiego kulturoznawcy Arthura Moellera van den Brucka Das Dritte Reich (wyd. 1923), który to utwór w znacznym stopniu (nie tylko przez ukucie sformułowania „Trzecia Rzesza”) przyczynił się do wytworzenia w Niemczech atmosfery intelektualnej i emocjonalnej sprzyjających szerzeniu się ideologii narodowego socjalizmu[41]. Obok tego tłumaczenia dokonanego przez Emily Lorimer ukazało się w Wlk. Brytanii kilka innych podobnych w wydźwięku utworów, „które, co warto podkreślić, wskazywały na możliwe konsekwencje nazizmu dla pokoju w Europie w sposób znaczniej bardziej kategoryczny niż ówczesny brytyjski rząd (a i opozycja) były gotowe brać pod rozwagę”[42]. Wobec ugodowego stanowiska rządowego (polityki appeasementu) tym głębszym rozczarowaniem dla Emily Lorimer było ukazanie się na rynku brytyjskim w 1933 r. angielskiego tłumaczenia Mein Kampf (w wydawnictwie Hurst & Blackett)[43], ponieważ My Struggle nie zawierała nawet połowy oryginalnego tekstu i pomijała całe fragmenty opisujące plany i ambicje Hitlera w kwestiach polityki zagranicznej. Jej zdaniem ta okrojona wersja (przy czym zarówno tłumacz, E.T.S. Dugdale[44], jak i wydawnictwo mieli w tym względzie argumenty na swoje usprawiedliwienie[45]) nie wystarczała, by dostatecznie dobrze wyjaśnić podstawy ruchu nazistowskiego i mentalność jego przywódcy[46].

What Hitler Wants

Z zamiarem możliwie przekonującego wyjaśnienia zawartości dzieła Hitlera w formie przystępnej dla brytyjskiego odbiorcy (in an accessible fashion for English readers)[45] wydała Emily Lorimer w styczniu 1939 r. tom komentarzy historycznych What Hitler Wants. Powstanie Mein Kampf analizowała jednak tylko pierwsza część jej książki, druga poświęcona była omówieniu utworu Alfreda Ernsta Rosenberga, jednego z naczelnych ideologów NSDP, Der Mythus des 20. Jahrhunderts, a trzecia omawiała aktualną niemiecką politykę wewnętrzną i zagraniczną, na przykładach pokazując realizację idei wyłożonych w Mein Kampf. W powszechnym odbiorze traktowano książkę Lorimer jako substytut lektury tekstu Hitlera, na ogół została dobrze przyjęta i szeroko czytana. Kiedy w marcu 1939 r. ukazało się tłumaczenie pełnego tekstu Mein Kampf, niektóre głosy krytyczne określiły What Hitler Wants jako już zbyteczne (superfluous), ale Emily Lorimer wykazała poprzez zestawienie tekstów przekładu i oryginału, że nowe tłumaczenie jest kolejną próbą oszczędzenia brytyjskiemu czytelnikowi wglądu w prawdziwą treść książki Hitlera[47]. Ponadto obok złej jakości i nierzetelności samego tłumaczenia oraz poczynionych skrótów oburzało ją, że zarówno autor, jak i tłumacz, James Murphy (który jako zatrudniony przez nazistowskie Ministerstwo Propagandy w latach 1934–1938 opracowywał angielskojęzyczne wersje mów Hitlera), otrzymają wyjątkowo wysokie honoraria. Jej reakcja wpisywała się w szersze nastroje nieufności niektórych brytyjskich intelektualistów co do prawdziwych intencji politycznych brytyjskiego rządu pod wodzą Neville’a Chamberlaina[48].

What the German Needs

Zaostrzające się z czasem poglądy Emily Lorimer na temat zagrożenia, jakim był wzrost potęgi Niemiec, zbliżyły ją do Roberta Vansittarta, radykalnego przeciwnika appeasementu i zwolennika twardej polityki wobec Trzeciej Rzeszy, przekonanego, że pokój w Europie może zapewnić tylko przemienienie Niemiec w zacofany kraj rolniczy[49]. Wstępując na początku wojny do stworzonej i prowadzonej przez Vansittarta organizacji Never Again Association[50], Emily Lorimer jednoznacznie określiła swoją postawę jako antynazistowską, jeśli nie nawet antyniemiecką. Dowodem tego była wydana w 1942 r. książka What the German Needs, w której przedstawiwszy fragmenty nowszej historii Niemiec i cytując obficie z aktualnej nazistowskiej propagandy, rysowała plan „re-edukacji” Niemców w taki sposób, by po wymarciu pokolenia, któremu znane był gest „Heil Hitler”, młodsi Niemcy mogli na nowo wpasować się w pokojową i cywilizowaną Europę[51]. Tony niechęci wobec Niemców pojawiły się zresztą, jak wykazują analizy Javeda Majeeda, w korespondencji Lorimer już po I wojnie światowej[12].

The Mein Kampf Ramp

Takim poglądom, a i wielostronnej krytyce dotychczasowych przekładów tekstu Hitlera, dawała Emily Lorimer wyraz również w rozległej korespondencji do osób prywatnych i do brytyjskiego ministerstwa propagandy. Tekstem mającym ujawnić niechwalebne poczynania prawicowych, prohitlerowskich wydawnictw w Wlk. Brytanii i takich ludzi pióra jak James Murphy i Arthur Bryant czy wydawca Walter Hutchinson (w którego przypadku ataki Lorimer okazały się niesłuszne), był list otwarty (typed memorandum) z 1941 r. zatytułowany „The Mein Kampf Ramp”. Obok konserwatywnej postawy antyfaszystowskiej (conservative anti-fascism) analizujący jej pisma polityczne Dan Stone wspomina także o jej śladowym, acz nie nietypowym dla jej czasów antysemityzmie (a residual antisemitism that was typical of the time) oraz przychylnym spojrzeniu na eugenikę (favourably inclined towards eugenics). W sumie jednak D. Stone wskazuje na odwagę i przenikliwość Emily Lorimer, która jako jeden z pierwszych komentatorów politycznych wykazywała fałszywość obranej przez brytyjski rząd polityki appeasementu wobec nazistowskich Niemiec[52].

Przypisy

  1. ↑ The Library of Congress, LC Linked Data Service: Authorities and Vocabularies (Library of Congress), id.loc.gov [dostęp 2021-03-01].
  2. ↑ Irish Genealogy, civilrecords.irishgenealogy.ie [dostęp 2021-03-01], Wpis w rejestrze urodzeń w Północnym Dublinie: poz. 486 dotyczy Emily Martha Overend.
  3. ↑ National Archives: Census of Ireland 1911, www.census.nationalarchives.ie [dostęp 2021-03-01].
  4. ↑ a b c Paul J. Rich, Creating the Arabian Gulf: The British Raj and the Invasions of the Gulf, Lexington Books, 16 sierpnia 2009, ISBN 978-0-7391-4158-8 [dostęp 2021-03-02] (ang.).
  5. ↑ Irish Genealogy, civilrecords.irishgenealogy.ie [dostęp 2021-03-01], Wpis do rejestru małżeństw: poz. 40 dotyczy zawarcia związku małżeńskiego między Emily Overend i Davidem Lorimerem w urzędzie stanu cywilnego w Dublinie.
  6. ↑ Irish Genealogy, civilrecords.irishgenealogy.ie [dostęp 2021-03-01], Świadectwo zawarcia ślubu kościelnego.
  7. ↑ a b c Dan Stone, The „Mein Kampf Ramp”: Emily Overend Lorimer and Hitler Translations in Britain, „German History” [dostęp 2021-03-04] (ang.).
  8. ↑ a b D. Mackenzie, Lieut.-Col. D. L. R. Lorimer, C.I.E., „Journal of the Royal Asiatic Society”, 94 (3–4), 1962, s. 181–182, DOI: 10.1017/S0035869X00121306, ISSN 1474-0591 [dostęp 2021-03-06] (ang.).
  9. ↑ Trove, trove.nla.gov.au [dostęp 2021-03-02].
  10. ↑ Emily Overend Lorimer, author, editor of ‘Basrah Times’ 1916-17, wife of Lt-Col David Lorimer, Indian Political Service: photographs [dostęp 2021-03-04].
  11. ↑ Catalogue description Correspondence and reports on the Basrah Times., kwiecień 1916 [dostęp 2021-03-02].
  12. ↑ a b Javed Majeed, Colonialism and Knowledge in Grierson’s Linguistic Survey of India, New York: Routledge, 2019, ISBN 978-0-429-43923-0.
  13. ↑ Dan Stone, The Mein Kampf Ramp: Emily Overend Lorimer and the Publication of Mein Kampf in Britain, Dan Stone (red.), London: Palgrave Macmillan UK, 2013, s. 81–95, DOI: 10.1057/9781137029539_7, ISBN 978-1-137-02953-9 [dostęp 2021-03-02] [zarchiwizowane] (ang.).
  14. ↑ Papers of Lieutenant-Colonel David Lockhart Robertson Lorimer, digital.soas.ac.uk [dostęp 2021-03-02] (ang.).
  15. ↑ H. Kreutzmann, Hunza Matters, 2020, s. 26, 28.
  16. ↑ University of California Libraries, Persian tales, London: Macmillan and Co., Ltd., 1919 [dostęp 2021-03-02].
  17. ↑ Emily Overend Lorimer, What Hitler Wants, 1939 [dostęp 2021-03-02] [zarchiwizowane].
  18. ↑ E. O Lorimer, Language hunting in the Karakoram, London: G. Allen & Unwin, Ltd., 1939, OCLC 4383877 [dostęp 2021-03-02].
  19. ↑ a b c Hermann Kreutzmann, Hunza Matters. Bordering and ordering between ancient and new Silk Roads, Wiesbaden: Harrassowitz, 2020, ISBN 978-3-447-11369-4.
  20. ↑ Ernst Hartwig Kantorowicz, E.O. Lorimer, Frederick the Second, 1194-1250, Makers of the middle ages, London: Constable & co. ltd., 1931 [dostęp 2021-03-02].
  21. ↑ Joachim von Kürenberg, E. O Lorimer, His Excellency the Spectre: the life of Fritz von Holstein, London: Constable, 1933, OCLC 2017975 [dostęp 2021-03-02].
  22. ↑ GERMANY’S THIRD EMPIRE. – ProQuest, search.proquest.com [dostęp 2021-03-02] (pol.).
  23. ↑ Arthur Moeller van den Bruck, Germany’s third empire; authorized English edition (condensed), 1934 [dostęp 2021-03-02].
  24. ↑ Gustav Krist, E. O Lorimer, Prisoner in the forbidden land, London: Faber and Faber, 1938, OCLC 11307047 [dostęp 2021-03-02].
  25. ↑ Willi Frischauer, E. O Lorimer, Twilight in Vienna; the capital without a country., Boston: Houghton Mifflin, 1938, OCLC 1727905 [dostęp 2021-03-02].
  26. ↑ Gustav Krist, Alone Through the Forbidden Land: Journeys in Disguise Through Soviet Central Asia, Faber & Faber Limited, 1938 [dostęp 2021-03-02].
  27. ↑ Wilhelm Filchner, E. O Lorimer, A scientist in Tartary: from the Hoang-ho to the Indus, 1939, OCLC 8693414 [dostęp 2021-03-02].
  28. ↑ Jérôme Carcopino – Daily life in ancient Rome. The people and the city at the height of the Empire / by Jérôme Carcopino ; edited by Henry T. Rowell ; translated from the French by E.O. Lorimer., www.rct.uk [dostęp 2021-03-03] (ang.).
  29. ↑ V. De Sola Pinto, Men of Letters and the English Public in the Eighteenth Century 1660–1744, Dryden, Addison, Pope, „English: Journal of the English Association”, 7 (40), 1949, s. 190–191, DOI: 10.1093/english/7.40.190, ISSN 0013-8215 [dostęp 2021-03-04] (ang.).
  30. ↑ Via dolorosa / by Eugène van Herpen ; [translated from the Dutch by E. O. Lorimer and Jan Noble] | Eugène van Herpen (Lorimer, E. O. (Emily Overend) (translator)) | The National Library of Israel, www.nli.org.il [dostęp 2021-03-05] (ang.).
  31. ↑ Rene Maunier, The Sociology of the Colonies [Part 1]: An Introduction to the Study of Race Contact, Routledge, 21 sierpnia 2013, ISBN 978-1-136-24529-9 [dostęp 2021-03-02] (ang.).
  32. ↑ bol.com | The Sociology of Colonies [Part 2] (ebook), Rene Maunier | 9781136245572 | Boeken, www.bol.com [dostęp 2021-03-05].
  33. ↑ Lily Ross Taylor, Cicero: The Secrets of His Correspondence. Two volumes. By Jérôme Carcopino. English translation by E. O. Lorimer. (New Haven: Yale University Press. 1951. Pp. vii, 275; vi, 279–596. $7.50.), „The American Historical Review”, 57 (2), 1952, s. 414–416, DOI: 10.1086/ahr/57.2.414, ISSN 0002-8762 [dostęp 2021-03-05].
  34. ↑ E.O. (Emily Overend) Lorimer, Language hunting in the Karakoram, Allen and Unwin, 1939 [dostęp 2021-03-02].
  35. ↑ H. Kreautzmann, Hunza Matters, 2020, s. 396, 407, 413.
  36. ↑ H. Kreutzmann, Hunza Matters, 2020, s. 294.
  37. ↑ Jürgen Frembgen, Ethnographical Field-Research on the History and Culture of Nager: Some Preliminary Remarks on the Process of Settlement, „Central Asiatic Journal”, 30 (1/2), 1986, s. 22–34, ISSN 0008-9192 [dostęp 2021-03-02] [zarchiwizowane].
  38. ↑ Research Centre for the History of Food and Drink, web.archive.org, 26 września 2007 [dostęp 2021-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2007-09-26].
  39. ↑ Die Geschichte des Müslis, kommunikation.pur, 1 marca 2019 [dostęp 2021-03-02] (niem.).
  40. ↑ a b H. Kreautzmann, Hunza Matters, 2020, s. 480–486.
  41. ↑ Arthur Moeller van den Bruck, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2022-09-30] (ang.).
  42. ↑ D. Stone, The Mein Kampf Ramp: Emily Overend Lorimer (...), 2013, s. 507, Cytat: The appearance of these works, which were, significantly, considerably more forthright about the implications of Nazism for European peace than the British government at that time (or, for that matter, the British opposition) was ready to accept, meant that those with longstanding interests in German culture and history, such as Lorimer, became increasingly vociferous in their opposition to Nazism.
  43. ↑ Adolf Hitler, My Struggle ... With 24 illustrations. An abridged translation of „Mein Kampf.”, Hurst & Blackett: London, 1933, OCLC 560776913 [dostęp 2021-03-04].
  44. ↑ The Library of Congress, LC Linked Data Service: Authorities and Vocabularies (Library of Congress), id.loc.gov [dostęp 2021-03-04].
  45. ↑ a b D. Stone, The „Mein Kampf Ramp”: Emily Overend Lorimer (...), 2013, s. 509.
  46. ↑ D. Stone, The „Mein Kampf Ramp”: Emily Overend Lorimer, 2013, s. 508, Cytat: Nevertheless, she thought such an abridgement unacceptable in terms of explaining why it was that Mein Kampf was ‘ indispensable to anyone seriously wishing to understand the Nazi movement and the mentality of its Leader’ (...).
  47. ↑ D. Stone, The „Mein Kampf Ramp”: Emily Overend Lorimer, 2013, s. 512, Cytat: another most subtle and ingenious attempt to hoodwink the English reader as to the true spirit of the original.
  48. ↑ D. Stone, The „Mein Kampf Ramp”: Emily Overend Lorimer, 2013, s. 512, Cytat: (...) this is a reflection of the fact that they feared that the British government was somehow complicit in helping Hitler achieve his goals, even at the expense, ultimately, of Britain and its empire. Rather paranoid as this may have been, it was certainly an opinion held by many serious students of Nazi Germany before Chamberlain’s demise.
  49. ↑ Robert Gilbert Vansittart, Baron Vansittart, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2022-09-30] (ang.).
  50. ↑ Aaron Goldman, Germans and Nazis: The Controversy over ‘Vansittartism’ in Britain during the Second World War, „Journal of Contemporary History”, 14 (1), Sage Publications, Inc., 1979, s. 155–191, ISSN 0022-0094, JSTOR: 260232 [dostęp 2021-03-05].
  51. ↑ I.M. Massey, What the German Needs [recenzja], „International Affairs Review Supplement”, Volume 19, Issue 11, 1943, s. 596, DOI: 10.2307/3026344, JSTOR: 3026344.
  52. ↑ D. Stone, The „Mein Kampf Ramp”: Emily Overend Lorimer, 2008, s. 518, Cytat: Emily Lorimer, unlike so many of her peers, had the courage to stand up and make this claim far earlier than most other commentators, to insist that the Nazis – as typified by Banse, Hitler and Rosenberg – meant what they said, and to do her utmost to counter the pro-appeasement stance that reigned in Britain where Nazism was concerned at least until after Prague and, for many, until well into the war.