Wielka encyklopedia francuska

Wielka encyklopedia francuska^[1] (oryginalny tytuł Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers – Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł) – encyklopedia wydawana we Francji w latach 1751–1766, a z późniejszymi suplementami i wydaniami poprawionymi – w 1772, 1777 i 1780. Encyklopedia ta w późniejszych latach doczekała się wielu wydań w tłumaczeniu na inne języki i wydawnictw wzorujących się na niej i z niej korzystających.

W zamierzeniu Encyclopédie miała być kompendium ówczesnej wiedzy z zakresu nauki, sztuki i rzemiosła, a jej twórcy sami za cel zakładali dokonanie „zmiany myślenia”. We wprowadzeniu pn. Discours Préliminaire des Éditeurs napisanym przez d’Alemberta w otwarty sposób przedstawiono oświeceniowe ideały. Uważa się, że to monumentalne dzieło stało się jednym ze szczytowych osiągnięć okresu Oświecenia. Miała ona wielkie znaczenie społeczne, polityczne i kulturowe. Zawarte w niej reformatorskie hasła utorowały drogę rewolucji francuskiej.

Geneza

W 1726 roku we Francji założono Société des Arts, które opracowało projekt wydania encyklopedii wiedzy i umiejętności, jednak do jego realizacji nie doszło. Inny, oddzielny projekt wydania encyklopedii obejmującej wiedzę ogólną i użytkową powstał w środowisku masońskim. André Le Breton, jeden z głównych wydawców i inicjatorów Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, był od 1729 roku mistrzem paryskiej loży masońskiej.

Po fiasku wydania tłumaczenia angielskiej Cyclopaedii Ephraima Chambersa w dniu 16 października 1747 roku Le Breton podpisał z Diderotem i d’Alembertem umowę na napisanie encyklopedii. W październiku 1750 wydany został prospekt tego wydawnictwa, a pierwszy tom miał ukazać się w lipcu 1751.

We Francji powstał odpowiedni klimat i zapotrzebowanie na wydawnictwa encyklopedyczne obejmujące całość wiedzy, popularne były słowniki i kompendia obejmujące jakiś zakres wiedzy (historyczne, geograficzne itp.). U podłoża stały filozoficzne nurty oświeceniowe i poszerzająca się wiara w postęp, osiągany dzięki rozwojowi nauki. Zauważano ich wartość dla wiedzy jako takiej i praktyczność w codziennym życiu.

Autorzy i redaktorzy

Pierwszym, któremu Andre Le Breton powierzył tworzenie encyklopedii, był francuski matematyk Jean-Paul de Gua de Malves, który z kolei zatrudnił młodych Condillaca, d’Alemberta i Diderota. Po 13 miesiącach z powodu niewłaściwego podejścia Le Breton zwolnił de Malvesa i podpisał umowę z d’Alembertem i Diderotem (16 października 1747). Największy wpływ na kształtowanie treści i ostateczny kształt Wielkiej Encyklopedii Francuskiej miał Denis Diderot. To on dobierał autorów, ustalał zestaw haseł i najczęściej dokonywał ostatecznej redakcji. Zestaw autorów i redaktorów zmieniał się, ale najdłużej Encyklopedią zajmował się Diderot i zapewne jego intelekt i osobowość najbardziej się na niej odcisnęły.

Grupę uczonych i myślicieli uczestniczących w tworzeniu tego dzieła nazwano później encyklopedystami. Byli to:

Jean le Rond d’Alembert
Denis Diderot – główny redaktor
André Le Breton – wydawca, autor, zajmował się też okazjonalnie redakcją
Étienne de Condillac
Louis Jean Daubenton
Claude Adrien Helvétius (Helwecjusz)
Paul d’Holbach
Chevalier de Jaucourt
Monteskiusz
Jean-Jacques Rousseau
Anne-Robert-Jacques Turgot
Wolter
François Quesnay