Epoka brązu

Mapa świata ok. 2000 p.n.e.; kolorem czerwonym zaznaczono obszar występowania kultur epoki brązu

Chronologiczne schematy i podziały epoki brązu dla Europy

Broń i ozdoby z okresu epoki brązu

Tzw. Złoty kapelusz berliński, artefakt z epoki brązu

Epoka brązu – epoka prehistorii, następująca po epoce kamienia, a poprzedzająca epokę żelaza. Epoka ta ma zróżnicowane ramy czasowe, zależne od terenu występowania. Najwcześniej, na południowym Kaukazie i w obszarze Morza Egejskiego, w III tysiącleciu p.n.e., wykształciły się ośrodki, w których opanowano umiejętność obróbki metali. W Egipcie i na Bliskim Wschodzie (Dżemdet Nasr), za początek epoki brązu przyjmuje się umownie rok 3400 p.n.e., w Europie Południowej 2800 p.n.e., na terenach dzisiejszych wschodnich Niemiec i zachodniej Polski 2200 p.n.e. Koniec epoki brązu przypada na lata 1000–700 p.n.e.

Nazwa epoki pochodzi od używanych wówczas powszechnie narzędzi z nowo wprowadzonego surowca – brązu, czyli stopu miedzi z cyną o stosunku 9:1. Przykładem przedmiotów z brązu są: siekiery, dłuta, młoty, motyki, sierpy, noże, ozdoby, broń (miecze, topory, ostrza do włóczni, groty, części pancerzy). Brąz pojawił się w Egipcie i Mezopotamii około 3500 p.n.e. Czasem zamiast cyny do produkcji stopu stosowano ołów lub antymon (Węgry). Brąz jest znacznie twardszy od miedzi, dlatego zastąpił ją po okresie eneolitu. Jednakże nadal był materiałem na tyle miękkim, że jeszcze w ciągu jednej bitwy wykuta z niego broń wyginała się, przez co była niezdatna do dalszego użytku. Potrzebną do jego produkcji miedź i cynę uzyskiwano w kopalniach odkrywkowych.

Główne dziedziny gospodarki w czasie tej epoki to rolnictwo, hodowla bydła oraz pasterstwo. Powstanie ośrodków wytwórczych, wymiany towarów (wynalazek wozu na kołach oraz statków na wiosła i żagle sprzyjał rozwojowi handlu dalekosiężnego), gromadzenia bogactw, w konsekwencji doprowadziły do wzrostu walk międzyplemiennych i międzypaństwowych.

Najbardziej znane na świecie wykopaliska z epoki brązu: Ur w Mezopotamii, Ugarit w Syrii, Troja w Azji Mniejszej.

Początki

Nie znamy dokładnego czasu i miejsca wynalezienia brązu, ale możliwe że brąz został wynaleziony w kilku miejscach naraz. Technologia wytwarzania brązu dotarła do Europy z Bliskiego Wschodu przez Anatolię, Bałkany i Kaukaz. Najstarsze wyroby brązowe, tzw. brązy arsenowe, wytwarzane były na Bliskim wschodzie już w V tysiącleciu p.n.e. Na Bałkanach brąz pojawia się dopiero pomiędzy IV a początkiem drugiej połowy III tysiąclecia. Prawdopodobnie wykorzystywano głównie surowiec pochodzenia anatolijskiego i kaukaskiego, gdyż brak jest dowodów na eksploatację w tym czasie miejscowych złóż miedzi. Przełom w wytwórczości nastąpił w środkowej epoce brązu, pojawiają się częściej klasyczne brązy cynowe, które wypierają brązy arsenowe. Słabną kontakty Płw. Bałkańskiego z Anatolią na rzecz kontaktów z Karpatami i środkową Europą. Z biegiem czasu doprowadza to do wytworzenia się autonomicznych karpackich ośrodków brązownictwa.

Bliski Wschód

Epokę brązu na Bliskim Wschodzie możemy podzielić na trzy okresy:

• Wczesną epokę brązu (3500–2000 p.n.e.)
• Środkową epokę brązu (2000–1600 p.n.e.)
• Późną epokę brązu (1600–1200 p.n.e.)

Metalurgia po raz pierwszy została poświadczona w Anatolii (dzisiejsza Turcja), gdzie tamtejsze góry kryły bogate pokłady miedzi i cyny. Wczesna epoka brązu charakteryzuje się powstawaniem zorganizowanych miast, a także wynalezieniem piśmiennictwa. Środkową epokę brązu charakteryzują wędrówki ludów, które doprowadziły do zmiany ówczesnej mapy politycznej (Amoryci, Hetyci, Hyksosi, Huryci). Późna epoka brązu to czasy kształtowania i krystalizacji wielkich i potężnych królestw oraz ich wasali (Starożytny Egipt, Asyria, Mitanni, Babilonia). Istniały intensywne kontakty ze światem śródziemnomorskim, w których główną rolę odgrywała wymiana handlowa (miedź, cyna).

W 1200 r. p.n.e. zaczęto produkować żelazo w Anatolii.

Indie

Epoka brązu w Indiach rozpoczyna się w 3300 r. p.n.e. i wiąże się ją z początkami cywilizacji Doliny Indusu oraz Drawidami, którzy wytwarzali już wyroby brązowe.

Wschodnia Azja

Chiny

Rytualny pojemnik na wino typu gong, dynastia Shang, Chiny. Zwraca uwagę precyzja odlewu zdobień.

Najwcześniejsze znaleziska brązowe pochodzą z obszarów kultury Majiayao, która datowana jest na 3100–2700 r. p.n.e. Jednak powszechnie przyjmuje się początek epoki brązu w Chinach od ok. 2000 r. p.n.e., czyli od panowania półlegendarnej dynastii Xia, ostrożnie identyfikowanej ze znaną z wykopalisk kulturą Erlitou, datowaną na 1900–1500 p.n.e.

Pełny rozkwit epoki brązu przypada na epokę Shang (ok. 2000–1500 p.n.e.), w której Chińczycy osiągają niebywałą biegłość w odlewach brązowych, zwłaszcza wielkowymiarowych naczyń rytualnych. Za czasów shangowskich zaistniało w Chinach złożone społeczeństwo o formie państwa, z dużymi miastami i rozbudowanymi formami rytualnymi oraz pismem. Obszar cywilizacji Shang zajmował większość basenu rzeki Żółtej i północną część basenu Jangcy. Zbliżone, choć oryginalne formy wyrobów brązowych prezentuje kultura Sanxingdui z Syczuanu.

Następująca po Shangach, dynastia Zhou była okresem formatywnym dla kultury i cywilizacji chińskiej, gdy ukształtowały się podstawowe zasady organizacji państwa i podstawy filozofii chińskiej. Wiele zabytków piśmienniczych tego okresu zachowało się na rytualnych naczyniach brązowych (tzw. napisy na brązach). Pod koniec epoki Zhou, po III w. p.n.e. następuje w Chinach przejście do epoki żelaza, aczkolwiek znane ono było od co najmniej VI w. p.n.e.

Korea

Pierwsze wyroby brązowe były produkowane w Korei około 700–600 r. p.n.e. Był wykorzystywany w różnego rodzaju ceremoniach, aż do 100 r. n.e.

Sztuka

Na wyspach Grecji rozwija się sztuka egejska. Na północy Europy wzrost znaczenia ognia, który uważany był za emisariusza słońca, oraz opanowanie technologii związanych z ogniem spowodowały wkroczenie w krąg tajemnic (misteriów) solarnych. W Europie w tym okresie bardzo powszechny staje się kult solarny i związany z nim obrządek ciałopalny. Brąz postrzegany jest jako substytut złota – słonecznego metalu. Naczynia gliniane w formie i kolorze próbują naśladować brązowe. Popularna staje się symbolika tarczy słonecznej – tzw. dysku solarnego, koła z wpisanym w nie równoramiennym krzyżem, mandali. Występuje nasilenie się symboli troistości – trójkąty, trzykrotne powtarzanie jednego symbolu. Równie popularny jest motyw labiryntu, symbolizującego narodziny i śmierć mistyczną w obrzędach inicjacyjnych oraz herosa solarnego. Pojawia się coraz więcej scen z życia codziennego i mitologii, następuje militaryzacja sztuki.

Epoka brązu w Europie

Charakterystyczny dla epoki brązu jest niejednolity charakter rozwijających się i zanikających kultur. W środkowym jej okresie rozpoczął się proces wyodrębniania się i krystalizowania ludów europejskich, np. reprezentujących kulturę nordyjską Germanów zamieszkujących tereny obecnych Niemiec, Danii i południowej Szwecji.

Kultury epoki brązu

Ważniejsze kultury epoki brązu w Europie

• kultura minojska
• kultura mykeńska
• kultura cykladzka
• kultura unietycka
• kultury pól popielnicowych
• kultury mogiłowe
• kultura apenińska
• kultura protoetruska
• kultura terramare
• kultura kurhanów sambijskich
• kultura komarowska
• kultura Noua
• kultura holihradzka
• kultura sośnicka
• kultura wysocka
• kultura białowicka
• kultura urn domkowych
• kultura trzciniecka
• kultura iwieńska
• kultura otomańska
• kultura bałtyjska
• kultura nordyjska
• kultura przedłużycka
• kultura łużycka
• kultura gawska
• kultura Glasinac

Lista kultur epoki brązu i wczesnej epoki żelaza z podziałem na regiony występowania.

Najbardziej znane w Europie wykopaliska z epoki brązu: Mykeny w Grecji, Terramare we Włoszech, El Argar w Hiszpanii, Bad Buchau w Niemczech, Unětice w Czechach.

Epoka brązu w Polsce

Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. umiejętność obróbki metali dotarła na ziemie polskie. Kultury związane z wczesną epoką brązu w zasadzie jeszcze nie znały technologii wytwarzania brązu, jednak pojawiły się pierwsze wytwory z miedzi, srebra i złota pochodzące z importów. Przyniosły je w latach 2300–2100 p.n.e. nowe grupy ludzkie z południa Europy reprezentujące kultury oparte na tradycji kultur ceramiki sznurowej: kultura strzyżowska i kultura mierzanowicka. Po nich pojawiła się kultura madziarowska i kultury związane z kulturą unietycką, do nich należą kultura grobsko-śmiardowska i kultura iwieńska. W tym czasie powstały silne ośrodki metalurgiczne.

W połowie 2 tysiąclecia ziemie polskie, w dorzeczu Odry i Wisły, znalazły się w orbicie wpływów czeskopalatynackiej i środkowodunajskiej kultury mogiłowej. W późnej epoce brązu występowała kultura łużycka, zaliczana do kręgu kultur pól popielnicowych, z tego okresu znane jest stanowisko archeologiczne w Biskupinie.

Publikacje

• Barbara Butent-Stefaniak Z badań nad stosunkami kulturowymi w dorzeczu górnej i środkowej Odry we wczesnym okresie epoki brązu, Wrocław 1997.
• Jan Dąbrowski Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce, Białystok 1997.
• Marek Gedl
  • Kultura łużycka, Kraków 1975;
  • Kultura przedłużycka, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975;
  • Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie, Kraków 1985;
  • Die Hallstatteinflusse auf den polnischen Gebieten in der Früheneisenzeit, Warszawa-Kraków 1991.
• Sławomir Romuald Kadrow Gospodarka i społeczeństwo. Wczesny okres epoki brązu w Małopolsce, Kraków 1995.
• Elżbieta Kłosińska Starszy okres epoki brązu w dorzeczu Warty, Wrocław 1997.
• Pradzieje Ziem Polskich, pod red. J. Kmiecińskiego, tom I, cz. 2, Warszawa-Łódź 1988.

Zobacz też

• kultury epoki brązu

Linki zewnętrzne

• Muzeum Archeologiczne w Biskupinie
• Hipotetyczna rekonstrukcja osady otwartej z czasów kultury łużyckiej – eksperyment archeologii doświadczalnej. dziejba.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-17)].
• American Journal of Archaeology, From Metallurgy to Bronze Age Civilizations: The Synthetic Theory (ang.)