Epona

Epona
— bóstwo płodności i świata zmarłych, opiekuńcze (zwierząt) —
Epona – płaskorzeźba z Contern (II-III w. n.e.)
Atrybuty	koń, róg obfitości[1]
Wcielenie zwierzęce	klacz
Teren kultu	plemiona celtyckie Cesarstwo Rzymskie

Epona – w mitologii celtyckiej bogini płodności oraz świata zmarłych, czczona jako dawczyni dóbr i potomstwa, opiekunka zwierząt (zwłaszcza koni) i jeźdźców. Jako jedno z najstarszych i najważniejszych bóstw celtyckich, łączyła w sobie cechy Matki-Ziemi i bóstwa solarnego; jej imię powstało od celtyckiego słowa oznaczającego klacz^[2].

W mitologii

Wyobrażanie jej m.in. w postaci klaczy obok towarzyszącego jej źrebięcia wskazywałby niedwuznacznie na funkcję jako bóstwa płodności^[3]. Część badaczy jednakże nie wyklucza, że Epona była też przewodniczką dusz do krainy zmarłych. Podobnie jak inne boginie-matki, często łączono ją ze śmiercią. W tym aspekcie przedstawiano ją z symbolizującym w mitologii celtyckiej pogrzeb stworzeniem – krukiem, albo z symbolizującym zaświaty psem. Klucz w jej rękach miałby oznaczać moc otwierania wrót do zaświatów^[4].

Obecność w ogólnoceltyckiej tradycji bogini pod postacią klaczy (celt. epo) nie tylko wskazuje na szczególne znaczenie konia w życiu Celtów, lecz także sugerowałaby wczesne związki tego ludu z mieszkańcami stepów euroazjatyckich. Znamienne, że w kulturze Celtów koń nie odgrywał ważniejszej roli w słowotwórstwie (imionach) bóstw męskich, lecz głównie dotyczył bogiń. Np. w mitach iryjskich odpowiedniki Epony to Étaín Echraide, Medb z Tary i Macha z Ulsteru, jak również Wielka Królowa – Rhiannon z walijskiego eposu (mabinogion) o Pwyllu, księciu Dyfedu, wprowadzająca przybyszów do siedziby małżonka^[5].

Ikonografia

W sztuce zazwyczaj przedstawiana z końmi^[1]:

• jako kobieta siedząca bokiem (na sposób damski) na koniu^[6]);
• karmiąca konia z ręki;
• wiodąca dwa konie;
• jako klacz karmiąca źrebię^[4];
• powożąca rydwanem (prawdopodobnie)^[6].

Przedstawiana też na wprost w pozie stojącej bądź siedzącej, także w otoczeniu koni^[6].

Na ogół odziana w długą szatę z rękawami i krągłe nakrycie głowy lub rodzaj zawoju. Niekiedy wyobrażana nago.

W postaci siedzącej trzyma (podobnie jak Matrony) róg obfitości, paterę z owocami^[6], dziecko przy piersi lub dwoje dzieci u boku. Przedstawiana na koniu dzierży kwitnącą gałąź drzewa.

Kult

(c) I, QuartierLatin1968, CC-BY-SA-3.0

Wyobrażenie Epony z Tesaloniki (płaskorzeźba z IV w. n.e.) – późnorzymskie świadectwo rozpowszechnienia jej kultu

Epona należy do bóstw czczonych na całym obszarze osadnictwa celtyckiego. Najwięcej jej przedstawień pochodzi z Galli, z obszaru między Saoną a Loarą, zamieszkiwanego przez plemię Eduów. Zanim jej kult rozszerzył się w świecie celtyckim, była bóstwem plemiennym lub jedną z lokalnych Matron^[7]. Również w późniejszym czasie mogła należeć do bóstw plemiennych, czczonych pod nazwą miejscową; istnieje domniemanie, iż około 30 bóstw żeńskich stanowi wcielenia Epony albo jej historyczne transformacje^[8].

Choć zasadniczo była bóstwem galijskim, ślady jej kultu (dedykowane inskrypcje) sięgają rzymskiej Tracji (np. Trimontium) i Macedonii; w Brytanii kultowe relikty zachowały się dość nieliczne. W Burgundii czczono ją jako bóstwo domowe, nie tylko patronujące hodowli koni, lecz ogólnie zapewniające pomyślność wraz z obfitością dóbr^[9].

Jakkolwiek kult Epony w rzymskim cesarstwie obejmował wszystkie grupy społeczne, zapewne najbardziej rozpowszechnił się w armii, zwłaszcza w wojskach nadreńskich i naddunajskich^[9]. Bardzo żywy był w oddziałach (alae) pomocniczej kawalerii, zwłaszcza w cesarskiej straży przybocznej oraz wśród equites singulares augustii rekrutowanych w Galii, Dolnej Germanii i Panonii. Ich liczne modlitwy do Epony i innych bóstw celtyckich, rzymskich i germańskich znaleziono w 1994 na rzymskim Lateranie.

Mimo jej galijskiego pochodzenia, wiele inskrypcji dedykowanych Eponie w łacinie i (rzadziej) po grecku pochodzi nie tylko od Celtów, ale również od Germanów, Rzymian i innych mieszkańców cesarstwa. Przyjęta jako jedno z bóstw obcych, w I w. n.e. miała swe miejsce w rzymskim kalendarzu urzędowym^[10], a według tzw. wiejskiego kalendarza z Guidizzolo, jej święto przypadało 18 grudnia^[4]. W literaturze rzymskiej o jej postaci i kulcie wspomina Juwenalis w Satyrach (8, 155–157) i Apulejusz w Metamorfozach (III, 27), a z pisarzy chrześcijańskich – Minucjusz Feliks (Octavius 28, 7) oraz Tertulian (Apologeticum 16, 3 i Ad nationes 1, 11).

Na związek z jej kultem mogłoby wskazywać plenerowe wyobrażenie tzw. Białego Konia wykutego w kredowym wzgórzu w Uffington (południowa Anglia), lecz przeczyłoby temu jego datowanie na 1400 p.n.e.^[11], wobec faktu, iż kult Epony na Wyspy Brytyjskie został przeniesiony z Galii dopiero w I wieku n.e.^[12]

Przypisy