Etnolekt słowiński

Slôvjínshi jãzek
Slôvjínshě gådáńě
Obszar

Pomorze Zachodnie (Polska)

Liczba mówiących

wymarły w połowie XX w.

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
UNESCO6 wymarły
Kody języka
Kod ISO 639-1
Kod ISO 639-2sla
Glottologslov1270
GOST 7.75–97сла 604
WALSsvc
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Słownik języka słowińskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Etnolekt słowiński wśród gwar kaszubszczyzny na początku XX wieku

Etnolekt słowiński, gwara słowińska, język słowińskimowa zachodniosłowiańska kwalifikowana obecnie jako odrębny język[1][2][3], dialekt kaszubszczyzny[4] (jeśli ją samą uznać za język)[4], lub jej gwarę/poddialekt (jeśli traktować ją jako dialekt języka polskiego)[5][6]. Inna teza mówi natomiast o języku pomorskim, którego kaszubszczyzna i słowińszczyzna mają stanowić dwa z trzech dialektów (trzecim są wymarłe w XVII w. gwary zachodniopomorskie). Friedrich Lorentz, kwalifikował go jako język, gdzie wyróżniał dwa główne dialekty: wschodnio- i zachodniosłowiński[7]. Należy do pomorskiej grupy języków lechickich. Posługiwali się nią Słowińcy zamieszkujący Pomorze. Gdy teren ten znajdował się pod władzą Prus, a później Niemiec, ulegał on silnej germanizacji. Gwara przetrwała do początku XX wieku, a nawet śladowo do lat 60. XX w.[8] – najdłużej we wsi Kluki, gdzie znajduje się obecnie skansen Muzeum Wsi Słowińskiej.

Status słowińszczyzny jest ściśle związany z przynależnością etniczną/etnograficzną Słowińców, którzy sami siebie nazywali Kaszubami nadłebskimi, a zatem identyfikowali się z ludnością kaszubską. Nazwa „Słowińcy” (pochodna od „Słowianie”) powstała prawdopodobnie po to, by podkreślić łączność Kaszubów nadłebskich ze Słowianami, gdyż tereny przez nich zamieszkane były zdominowane przez Niemców. Fakt ten był interpretowany różnie, Z. Szultka jednoznacznie zakładał, że w tym kontekście „słowiański” znaczy „polski”[9]. Z tego powodu określenie „język słowiński” uchodzi za niewłaściwe i częściej preferuje się w językoznawstwie termin „gwara słowińska”, który determinuje przynależność etnolektu słowińskiego do kaszubszczyzny, tak jak Słowińcy przynależą do kaszubskiej grupy etnograficznej.

Historia etnolektu

Zasięg do połowy XIX w.[10]

Gwara słowińska jako część języka pomorskiego na Pomorzu Zachodnim powstała na obszarze między Odrą a Parsętą. Sama nazwa Kaszubi pojawiła się w XIII w., wchodząc między innymi do tytulatury książęcej.

W miarę upływu czasu zasięg gwary zmniejszał się znacznie w wyniku procesów germanizacyjnych, a zachodnia granica jej zasięgu przesuwała się na wschód. Pod koniec XVIII w. przebiegała z północy na południe od Rowów przez Objazdę, Wrzeście i Damnicę oraz Dobieszewo, a więc około 15-20 km na wschód od Słupska.

W następnym wieku (1850) przesunęła się już w pobliże granicy Prus Zachodnich (Pomorza Gdańskiego), pozostawiając poza strefą językową kaszubską Lębork. Jedynie pas nadmorski z Wierzchucinem, Sarbskiem, Łebą i Charbrowem oraz rejon nad jeziorami Łebsko i Gardno z najdalej wysuniętymi punktami na południe: Janowice, Stowięcino, Łojewo i na zachód - Objazdą i Rowami, pozostał obszarem, gdzie mówiono jeszcze po słowińsku.

O żywotności pomorszczyzny w tym rejonie świadczy to, że w XVII w. istniała potrzeba wydrukowania w tym języku katechizmu, ponieważ ludność wiejska nie znała języka niemieckiego. Został on wydany w 1643 w Gdańsku staraniem Michała Mostnika (Pontanusa), pastora ze Smołdzina, pod tytułem "Mały Catechism D. Marcina Luthera, niemiecko-wandalski abo słowięski...".

W XIX i XX w.[11]

W Klukach, podobnie jak w Izbicy etnolekt słowiński zachował się najdłużej w porównaniu do innych okolicznych miejscowości. Wpłynęło na to niewątpliwie położenie wsi w trudno dostępnej okolicy, oddzielonej podmokłymi i bagnistymi terenami. Do czasu wybudowania utwardzonych dróg na początku XX w., przez znaczną część roku dojazd do niej był prawie niemożliwy. Stwierdzali to liczni uczeni w XIX w., rosyjski slawista i etnograf Aleksander Hilferding, niemieccy F. Lorentz i F. Tetzner, którzy badali te okolice i same Kluki.

A. Hilferding pisał po podróży na te tereny w 1856, że żywioł słowiański zachowało wiele większą żywotność tam, „gdzie żyją rybacy i gdzie pobudowali oni swoje chaty pośród bagien”. Tereny te rzadko odwiedzano, a dopływu osadników z innych rejonów kraju nie było. Za sprawą wspomnianego rosyjskiego uczonego od połowy XIX w. upowszechniła się nazwa Słowińcy dla autochtonicznych mieszkańców okolic jeziora Łebsko.

Do zaniku etnolektu słowińskiego przyczyniło się upowszechnienie oświaty w języku niemieckim. W Klukach istniała szkoła podstawowa już od 1738. Początkowo uczono w niej w języku kaszubskim i niemieckim, lecz od XIX w. już wyłącznie w niemieckim. Jednocześnie likwidowano nabożeństwa ewangelickie po słowińsku (od 1856 w Smołdzinie, a od 1886 w Główczycach).

Na początku XX w. słowińszczyzna praktycznie zanikła, a w 1926 Herbert Fischer stwierdził, że jedynie kilku rybaków z Kluk w pełni rozumie mowę pomorską. Najdłużej, bo aż do lat 1970. przetrwało słowińskie słownictwo, związane z działalnością rybacką i rolniczą oraz fragmenty modlitw i pieśni ludowych. Zachowały się też nazwy miejscowe oraz nazwiska słowińskie: Kötsch (Kecz), Kaitschik (Kajczyk), Schimanke (Szymanko) i in. Ostatnią osobą, znającą jeszcze gwarę był przypuszczalnie Otto Kirk, który jako ponad 80-letni starzec usiłował w 1945 porozumiewać się po słowińsku z żołnierzami Armii Czerwonej.

Ostateczny zanik mowy słowińskiej nastąpił w wyniku wyjazdów około 100 autochtonów z Kluk do RFN na początku lat 1970. Obecnie mieszkają oni głównie w okolicy Hamburga.

Badania etnolektu

Jako pierwszy spośród badaczy za osobny język uznawał ten etnolekt Friedrich Lorentz[12]. Stwierdził on też, że słowińszczyzna jest bliższa na poziomie fonetyki gwarom dialektu północnokaszubskiego języka pomorskiego, niż gwary północnokaszubskie południowokaszubskim[13]. Słowińszczyznę wyróżniała jednak większa archaiczność oraz pewna część leksyki. Sami Słowińcy uważali się za Kaszubów (m.in. za relacją Ottona Knoopa, słowińskiego chłopa), nie używali zaś terminu „Słowińcy”. Właściwszym terminem wydaje się więc „Kaszubi nadłebscy”, gdyż już po niemal całkowitej ich germanizacji określali się jako „Lebakaschuben”.

Kaszubi nadłebscy, podobnie jak sąsiadujący z nimi Kabatkowie oraz Kaszubi z Helu, byli w większości luteranami (w odróżnieniu od zdecydowanej większości pozostałych Kaszubów, u których dominuje katolicyzm). Jest to skutkiem przede wszystkim tego, iż Kaszubi-ewangelicy ulegli szybciej germanizacji, wchodząc w skład grupy etnicznej tzw. Pomrów (Niemców pomorskich).

Cechy

Mowę słowińską cechowało większe niż w innych dialektach nasilenie cech pomorskich[12], wspólnych z dialektami zachodniolechickimi:

  • utrzymanie liczby podwójnej i mnogiej w ich pierwotnym znaczeniu (inaczej niż zarówno w polskim jak i kaszubskim), np. ma jiěsma, va jiěsta, vuôńi jiěsta (my oboje jesteśmy, wy oboje jesteście, oni obaj są)
  • wymawianie v (polskie w) na początku wyrazu przed wieloma samogłoskami (tak samo jak w języku połabskim), np. vôtpředávac, vuôdžeń (odsprzedawać, ogień)
  • utrzymanie iloczasu, zwłaszcza we wschodniej słowińszczyźnie, np. dôchtrác, dámok (być doktorem, miech)
  • mocno dyftongiczna wymowa, szczególnie akcentowanych głosek w wyrazach więcej niż jednosylabowych, np. Slôvjínc, ale Slvjinka (Słowiniec, Słowinka)
  • całkowite bylaczenie w stosunku do polszczyzny i kaszubszczyzny, np. jádlô, lásol (jadło, łysol)
  • znaczne utrzymanie grupy TarT lub TårT w opozycji do polskiego TroT, np. sárka, bårna (sroka, brona)
  • brak ruchomego e w przyrostkach, np. smútk, tôpork (smutek, toporek), podobnie jak w kaszubskim
  • kaszubienie
  • występowanie samogłosek miękkich ě, ü i ä oraz samogłoski å
  • zachowane formy długie czasowników, np. buôjec, stuôjac, znájiěš (staropl. bojać, stojać, znajesz)
  • przejście k w h, np. cáhěr, jáhi (cukier, jaki), w odróżnieniu od palatalizacji kaszubskiej, np. jaczi (jaki)
  • lub v w miejscu polskiego g, np. tvěvå, svěvå (twego, swego), drädži, vjéldži, ale vjélgå (drugi, wielki, wielka)
  • silna jotacja i prejotacja przed i, np. pjíc, jízba (pić, mieszkanie/izba), często przy jednoczesnej dowolności przed a, np. ákô, ak i jákô, jak (jako, jak)
  • zachowanie zaimka jiěn (staropl. jen)
  • w celowniku l.p. rodzaju męskiego końcówki -ejü, -ôjü we wschodniej słowińszczyźnie i -evü, -ôvü w dialekcie zachodnim, np. kuôńejü i kuôńevü (koniowi)
  • zaśpiew iloczasowy i swobodny, np. vjéldži, ale čvjardi, natomiast w odmianie czasowników często stały, np. budvoul i budvali (budował, budowali), w odróżnieniu od polskiego budował i budowali
  • tworzenie czasu przeszłego tak jak w kaszubskim (z trzecią osobą czasownika), np. jåu jåud, tä jåud (ja jadłem, ty jadłeś)

Wiele zmian zaszło pod wpływem odcięcia od bezpośredniego wpływu gwar polskich i germanizacji. Np. pod koniec okresu istnienia zanikły opozycje spółgłosek twardych i miękkich oraz dźwięcznych i bezdźwięcznych[8].

Przykład etnolektu

polskisłowińskipołabski[14]kaszubskidolnołużycki[15]
syn, chłopiecvuôtrôkvåtrükòtrokgóle, gólc
jajåujozja
białybjåulib́olĕbiôłiběły
ogieńvuôdžeńviďėnòdżińwogeń
jednojänejanüjednojadno
jesteśmyjiěsmäjismoi, jismĕjesmësmy
językjãzekjǫzĕk, recjãzëkrěc
ktochtôkåtüchtochto
kiedyga?czej, gaga
kamieńkámkomoikamkamjeń
onvônvånònwón
jakijáhikoťĕjaczikaki
ojciecvôtcľoľăòjcnan
dziewczę, dziewkadzěvkadefkădzéwczãźowćo

Przykładowa odmiana wyrazów:

PrzypadekOdmiana w słowińskimOdmiana w języku polskim
Liczba pojedyncza
1. Mianownikvôn / jiěnon
2. Dopełniaczjiěvå / jå / ńevå / ńåjego / niego
3. Celownikjiěmu / mujemu / niemu
4. Biernikjiěvå / jåjego
5. Narzędnikńimnim
6. Miejscownikńimnim
Liczba podwójna
1. Mianownikvuônä / nä
2. Dopełniaczjü / ńü
3. Celownikjima / ńima
4. Biernikjich / ńich
5. Narzędnikjima / ńima
6. Miejscownikńich
Liczba mnoga
1. Mianownikvuôńi / ńioni
2. Dopełniaczjich / ńichich / ńich
3. Celownikjimim
4. Biernikjich / ńichich
5. Narzędnikńiminimi
6. Miejscownikjich / ńichich / nich

Podobnie jak w języku dolnołużyckim, w celowniku występują końcówki -ôju, -eju (por. dłuż. dub:duboju, pjakaŕ:pjakarjeju).

Poniższy tekst, wygłoszony przez Marcina Klëkę, został zapisany w 1911 roku w Klukach Smołdzińskich przez Mikołaja Rudnickiego[16]. Zastosowano zapis oryginalny.

Naszi stáłrżi t`ij⁀mjel•i ten slowjinsci árnt. A f tim fszëtko pł`o⁀slowjinsku stł`ojalo, co nas na tim swjece be paserł`owalo. A n•inia te czase sǫ prszëszle, co më to fszëtko wj`idzeme, co ten slowjinsci árnt f sw•im pjismje nóm pł`owjadöl. Prsz`ét⁀końca swjata t`ej⁀be⁀bel•i taci chlłopji tij be nł`os•il•i szpëcmuce, a tij be drż`epjejel•i máłl•im lëdzem... krą wot zanokc`ół. N•inia t`o⁀máme fszëtko prsz`ed⁀woczima, fszëtko wj`idzeme, co ten árnt slowinjsci nóm prawǫ pröłdą pł`owjadöł.

Przypisy

  1. A. A. Barentsen,B. M. Groen,R. Sprenger, Dutch contributions to the Tenth International Congress of Slavists, str. 79
  2. Język polski: organ Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, Tomy 67-68, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, Kraków 1987, str. 97-98
  3. Baltische Studien, Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde, Stettin, Kommission zur Erforschung und Erhaltung der Denkmäler in der Provinz Pommern, 1898
  4. a b Ethnologue report for language code: csb
  5. Karol Dejna, Dialekty polskie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1993, str. 235
  6. Franciszek Sławski, Język polski [w:] Języki Indoeuropejskie. Tom II, PWN, Warszawa 1988, str. 919
  7. Friedrich Lorentz, Slovinzische Grammatik, I, St. Petersburg 1903
  8. a b Stanisław Dubisz: Dialekty i gwary polskie. Warszawa: „Wiedza Powszechna”, 1995, s. 123-124. ISBN 83-214-0989-X.
  9. Jerzy Treder: Komu może przeszkadzać etnonim Słowińcy. [dostęp 2010-11-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-30)].
  10. Hieronim Rybicki, Kluki. Zarys dziejów, Grawipol, Słupsk 2003 s.12-13
  11. Hieronim Rybicki, Kluki. Zarys dziejów, Grawipol, Słupsk 2003 s. 20-50
  12. a b Friedrich Lorentz, Slovinzische Grammatik, I, St.Petersburg 1903
  13. Friedrich Lorentz, Slovinzisches Wörterbuch, II St.Petersburg 1908, 1912
  14. Kazimierz Polański & Janusz Sehnert: Polabian-English Dictionary. The Hague: Mouton 1967
  15. Alfred Měškank: Zakłady dolnoserbskeje rěcy. Budyšyn 2006
  16. Projekt Rastko Kaszuby – Słowińskie teksty. [dostęp 2010-11-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-18)].

Media użyte na tej stronie

Kaszuby - dialekty wg F.Lorentza.png
Autor: Poznaniak, Licencja: CC BY-SA 3.0
Dialekty kaszubskie na początku XX w. wg Friedricha Lorentza