Eugen Bolz

Eugen Anton Bolz
Ilustracja
(c) Bundesarchiv, Bild 151-55-28 / CC-BY-SA 3.0

Eugen Anton Bolz przed Trybunałem Ludowym, grudzień 1944
Data i miejsce urodzenia

15 grudnia 1881
Rottenburg am Neckar

Data i miejsce śmierci

23 stycznia 1945
Berlin

Zawód, zajęcie

Polityk

Eugen Anton Bolz (ur. 15 grudnia 1881 w Rottenburgu, zm. 23 stycznia 1945 w Berlinie) – niemiecki prawnik, polityk katolickiej partii Centrum (niem. Deutsche Zentrumspartei), poseł do Reichstagu (1912–1918, 1920–1933), w 1919–1920 członek Zgromadzenia Narodowego (niem. Weimarer Nationalversammlung), członek wirtemberskiego Landtagu (1913–1933), minister sprawiedliwości (1919–1924), minister spraw wewnętrznych (1924–1933), a także prezydent Landu Wirtembergia (1928–1933). Opozycjonista, aktywnie zaangażowany w antynazistowską działalność konspiracyjną, m.in. w przypadku powodzenia zamachu z 20 lipca 1944 na Adolfa Hitlera, miał objąć stanowisko ministerialne w strukturach nowego rządu Carla Friedricha Goerdelera. Aresztowany, skazany na śmierć przez nazistowski Trybunał Ludowy (niem. Volksgerichtshof), stracony w więzieniu Plötzensee.

Życiorys

Eugen Bolz dorastał w rodzinie o silnych tradycjach katolickich. Był dwunastym dzieckiem Josepha Bolza (1832–1899), prowadzącego w Rottenburgu sklep z artykułami kolonialnymi, i jego żony Marii Theresii z d. Huber (1841–1918)[1][2]. Po zdaniu matury w Stuttgarcie, podjął studia prawnicze w Tybindze, studiował po jednym semestrze w Bonn i Berlinie. W okresie nauki wstąpił do korporacji akademickiej AV Guestfalia, wchodzącej w skład katolickiego związku korporacji akademickich Cartellverband[3]. W 1905 złożył egzamin państwowy i rozpoczął pracę w Sądzie Rejonowym (niem. Amtsgericht) w Rottenburgu, odbył również praktykę w Sądzie Krajowym w Ravensburgu. Po złożeniu drugiego egzaminu państwowego w 1909, pracował w prokuraturze w Ulm. W 1911, po wielomiesięcznym pobycie w Berlinie, objął stanowisko asesora w prokuraturze w Stuttgarcie[4].

Wcześnie wstąpił do młodzieżówki katolickiej partii Centrum, tzw. Windthorstbund[1] – organizacji młodzieżowej nazwanej imieniem Ludwiga Windthorsta[5], a następnie do partii Centrum, z ramienia której zasiadał w Reichstagu (1912–1918, 1920–1933) oraz w Landtagu Wirtembergii (1913–1933)[6]. Podczas I wojny światowej Bolz przebywał na froncie zachodnim, a także pracował w urzędzie ds. odszkodowań (niem. Reichsentschädigungsamt) w Brukseli[1]. W 1919–1920 był członkiem Zgromadzenia Narodowego (niem. Weimarer Nationalversammlung)[6]. W 1919, po śmierci Johannesa von Kienego (1852–1919), został ministrem sprawiedliwości w Wirtembergii – w rządzie Wilhelma Blosa (SPD)[1], a pięć lat później ministrem spraw wewnętrznych[6]. W 1920 poślubił Marię Hoeness (1882–1948)[4], z którą miał jedną córkę Mechtild[1].

Bolz reprezentował w polityce filozofię chrześcijańską:

Zestawienie nauk Kościoła katolickiego o państwie, polityce kulturalnej, socjalnej i gospodarczej, stosunkach pomiędzy narodami, daje program polityczny[a]

Prezydent Wirtembergii

Okolicznościowy znaczek wydany w 2006 przez pocztę niemiecką, upamiętniający Eugena Bolza

W 1928 Bolz został wybrany na prezydenta Landu Wirtembergii przez koalicję centro-prawicową, zastępując na tym stanowisku Wilhelma Bazille’a[8]. Stanął na czele koalicji rządzącej, współtworzonej przez Bürgerpartei – regionalną partię Niemieckiej Narodowej Partii Ludowej (niem. Deutschnationale Volkspartei, DNVP) i Bauernbund. W 1930 koalicja została poszerzona o przedstawicieli Niemieckiej Partii Ludowej (niem. Deutsche Volkspartei, DVP) i Niemieckiej Partii Demokratycznej (niem. Deutsche Demokratische Partei, DDP)[1].

Popierał politykę kanclerza Heinricha Brüninga. Po dojściu do władzy Adolfa Hitlera Brüning szukał parlamentarnego porozumienia z NSDAP. Bolz wraz z Friedrichem Dessauerem, Thomasem Esserem i Josephem Joosem negocjował porozumienie z parlamentarzystami NSDAP w kwestii programu gospodarczego. Posłowie Centrum głosowali za kandydaturą Hermanna Göringa na prezydenta Reichstagu[9].

Jako prezydent Wirtembergii przyczynił się do elektryfikacji kraju. Był jednym z założycieli krajowego instytutu kredytowego – Württembergische Landeskreditanstalt. W okresie wielkiego kryzysu prowadził politykę oszczędności, kładąc nacisk na obniżanie kosztów funkcjonowania państwa. W tym kontekście rozważał nawet połączenie Wirtembergii z sąsiadującą Badenią, jednak wysoki dług publiczny Badenii uniemożliwił te plany[1].

Bolz wcześnie rozpoznał zagrożenia związane z politycznym kursem Hitlera i NSDAP. 12 lutego 1933 przed reprezentantami partii Centrum ze Szwabii skrytykował politykę Hitlera, stwierdzając, że naziści promują:

nową koncepcję państwa, koncepcję, która stanowi, że państwo może i jest uprawnione robić wszystko. Jednostka jest niczym i nic nie znaczy. Oznacza to w zasadzie absolutne zaprzeczenie każdej wolności jednostkowej. Taka doktryna jest w pełnej sprzeczności z doktryną praw naturalnych i z naszą koncepcją chrześcijańską. Nie mogę zrozumieć, jak katolicy mogą podzielać taką koncepcję państwa, z której w końcu wynika, że żadna forma wolności nie może przetrwać, nawet wolność wyznania[b]

Eugen Bolz i jego rząd odmówili wprowadzenia w życie w Wirtembergii tzw. Reichstagsbrandverordnung[11] – dekretu „O ochronie narodu i państwa” (niem. Verordnung zum Schutz von Volk und Staat)[12], który został podpisany przez prezydenta Rzeszy Paula von Hindenburga w trybie art. 48[c] konstytucji Republiki Weimarskiej (regulującego tzw. stany nadzwyczajne) 28 lutego 1933 – po pożarze Reichstagu w nocy z 27 na 28 lutego 1933. Dekret ten, wydany tydzień przed przedterminowymi wyborami do Reichstagu, zawieszał „czasowo” podstawowe prawa obywatelskie zawarte w konstytucji[d] Republiki Weimarskiej z 1919 (niem. Die Verfassung des Deutschen Reiches lub też Weimarer Reichsverfassung), m.in. tajemnicę korespondencji, wolność zgromadzeń, nietykalność osobistą obywateli i ich mieszkań, dopuszczał tzw. „areszt prewencyjny”, czyli internowanie bez nakazu sądowego przez policję (i policję pomocniczą) i wolność publikacji. Co najważniejsze – zawieszał również możliwość sądowej kontroli decyzji administracyjnych podjętych w jego trybie (brak możliwości odwołania się do sądu).

W wyborach 5 marca 1933 NSDAP uzyskała 43,9% głosów, co zapewniło jej 288 z 647 miejsc w Reichstagu. Koalicyjna Niemiecka Narodowa Partia Ludowa (niem. Deutschnationale Volkspartei, DNVP) uzyskała 8% głosów. Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (niem. Sozialdemokratische Partei Deutschlands, SPD) uzyskało 18,3%, Komunistyczna Partia Niemiec (niem. Kommunistische Partei Deutschlands, KPD), pomimo zmasowanego terroru – 12,5%, Centrum – 11,2%. Hitler liczył na samodzielną, bezwzględną większość dla NSDAP, tymczasem tylko nieznaczną większość bezwzględną uzyskała koalicja rządowa NSDAP i DNVP. Frekwencja wyborcza była rekordowa w historii Republiki Weimarskiej i wynosiła 88,8% uprawnionych do głosowania. Również w Wirtembergii frekwencja była bardzo wysoka – ok. 86%, a NSDAP zanotowała wzrost poparcia z 26,5% w listopadzie 1932 do 42%, co było zasługą agresywnej kampanii wyborczej prowadzonej przy użyciu państwowego radia[11]. Poparcie dla partii Centrum spadło z 20% do 17%, pomimo zanotowanego wzrostu absolutnej liczby głosów[11]. Trzy dni po wyborach, rząd Rzeszy, na mocy dekretu „O ochronie narodu i państwa” (niem. Verordnung zum Schutz von Volk und Staat) wprowadził w Wirtembergii premiera komisarycznego – Dietricha von Jagowa, posła NSDAP do Reichstagu i szefa wirtemberskiej SA. 11 marca 1933 Bolza na stanowisku prezydenta zastąpił Gauleiter Wilhelm Murr, którego kandydaturę poparły NSDAP, DNVP i Bauernbund[13].

Pod naciskiem członków frakcji Centrum w Reichstagu[1] Bolz zagłosował za przyjęciem tzw. Ermächtigungsgesetz – ustawy upoważniającej (Ustawy o pełnomocnictwach), której oficjalna nazwa to: Ustawa o usunięciu zagrożenia narodu i państwa (niem. Gesetz zur Behebung der Not von Volk und Reich)[14]. Wobec Centrum Hitler zastosował mieszankę werbalnych gołosłownych obietnic (zachowania praworządności i oszczędnego korzystania przez rząd z ustawowych uprawnień) i szantażu masowymi represjami policyjnymi i terrorem SA, a także możliwością wybuchu wojny domowej w przypadku nieuchwalenia ustawy. Pomimo braku gwarancji na piśmie, politycy Centrum, w tym Heinrich Brüning, Joseph Ersing i prałat Ludwig Kaas, zgodzili się poprzeć ustawę Ermachtigungsgesetz i wraz z całym klubem Centrum głosowali za jej przyjęciem w Reichstagu. Ustawa nadawała rządowi Rzeszy prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy bez udziału parlamentu.

Po przeniesieniu prałata Ludwiga Kassa do Rzymu Bolz znalazł się w zarządzie partii Centrum, lecz odmówił przyjęcia stanowiska jej przewodniczącego[4].

W czerwcu 1933 Bolz został aresztowany i wiele tygodni spędził w więzieniu w twierdzy Hohenasperg (niem. Festung Hohenasperg)[15], gdzie przebywali więźniowie polityczni związani z partiami i organizacjami katolickimi, socjaldemokratycznymi i komunistycznymi.

Działalność konspiracyjna

Po wyjściu z więzienia Bolz znalazł schronienie w opactwie w Beuron. Po wykluczeniu z życia politycznego żył z renty urzędniczej[16]. Pracował jako doradca podatkowy opactwa i doradzał w kwestiach prawnych katolickiej organizacji charytatywnej Caritas[16]. Planował podjęcie dalszych studiów na politechnice w Stuttgarcie, lecz zostało mu to zabronione. Na własną rękę studiował zagadnienia ekonomiczne i kwestie społeczne, m.in. czytając encykliki papieskie. Wyniki swoich przemyśleń zawarł w tekście pt. „Akcja katolicka i polityka” (niem. Katholische Aktion und Politik). W tym okresie Bolz spotykał się regularnie w stuttgarckim lokalu Der Europäische Hof z przyjaciółmi, m.in. z politykami chrześcijańskimi Josefem Andrem, Josefem Beyerlem, Josephem Ersingem, Wilhelmem Simpfendörferem, Feliksem Walterem i Gebhardem Müllerem. W 1941 kontakt z Bolzem nawiązał Carl Friedrich Goerdeler, który przekazywał mu informacje na temat działalności konspiracyjnej w kręgach Wehrmachtu[4]. Bolz rozpoczął regularne spotkania w Goerdelerem i pozostawał w bliskim kontakcie z kręgiem jego zaufanych współpracowników. W maju 1944 zadeklarował, w przypadku powodzenia zamachu na Adolfa Hitlera, gotowość objęcia stanowiska ministra w przyszłym rządzie. Goerdeler przewidział dla niego tekę ministra edukacji[1]. Sam jednak odrzucał opcję przejęcia władzy siłą[1].

Pomnik upamiętniający Egena Bolza przy Bolzstraße w Stuttgarcie

Po nieudanym zamachu z 20 lipca 1944 Bolz został aresztowany 12 sierpnia 1944 wskutek donosu do Gestapo[4]. W areszcie poddano go torturom i głodzono[1]. 21 grudnia 1944 Trybunał Ludowy (niem. Volksgerichtshof) skazał go na śmierć. Wyrok uzasadniono:

Eugen Bolz zadeklarował Goerdelerwi gotowość objęcia stanowiska ministra w jego rządzie w przypadku naszej klęski i prowadził wiele rozmów z najbliższymi współpracownikami Goerdelera. Na zawsze zhańbiony zostaje za to skazany na karę śmierci[e].

Próby uzyskania aktu łaski u Hitlera i interwencje u nuncjusza apostolskiego w Niemczech Cesare Orsenigo nie powiodły się[4]. Bolz został stracony 23 stycznia 1945 w więzieniu Plötzensee wraz z Helmutem Jamesem von Moltke, Theodorem Haubachem, Franzem Sperrem, Nikolausem Grossem i Erwinem Planckiem[18].

Upamiętnienie

  • Szkoła w Rottenburgu, do której uczęszczał Bolz nosi jego imię. Jego imieniem nazwano również szkoły w Bad Waldsee, Ellwagen, Kornwestheim, Meckenbeueren i Wolpertswende[19]
  • W 1994 założono fundację im. E. Bolza, powiązaną z katolicką organizacją korporacji akademickich Cartellverband, której celem jest wspieranie edukacji demokratycznej i obywatelskiej. Od 1997 fundacja przyznaje nagrodę im. Eugena Bolza (niem. Eugen-Bolz-Preis)[20].
  • 9 listopada 2006 niemiecka poczta wydała okolicznościowy znaczek o nominale 45 centów, upamiętniający Eugena Bolza.
  • Na domu przy Königstraße 53 w Rottenburgu, w którym urodził się Bolz znajduje się brązowa tablica pamiątkowa.
  • W Landtagu Badenii-Wirtembergii jedna z sal posiedzeń nosi imię Bolza[1].
  • W centrum Stuttgartu przy Bolzstraße stoi pomnik upamiętniający Eugena Bolza, wykonany przez Alfreda Hrdlicka[21].
  • W 2004 imieniem Bolza nazwano nowy dzwon w kościele św. Maurycego w Rottenburgu[22].

Uwagi

  1. ↑ Wolne tłum. z jęz. niem.: Die Zusammenstellung der Lehren der katholischen Kirche über den Staat, übder Kultur-, Sozial- und Wirtschaftspolitik, über das Verhältnis der Völker ergibt ein politisches Programm[7].
  2. ↑ Wolne tłum. z jęz. ang.: a new concept of the state, a concept which says: the state can and is entitled to do everything. The individual is nothing and means nothing. This means actually an absolute denial of any individual freedom. Such a docrine is in absolute contradiction with the doctrine of natural rights and with out Christian conception. I cannot understand how Catholics could partake in such a conception of the state, since in the end it implies that no freedom can subsist also with regard to religious matters[10].
  3. ↑ Zobacz Artykuł 48 konstytucji Republiki Weimarskiej in extenso w Documentarchiv.de: Die Verfassung des Deutschen Reichs vom 11. August 1919 (niem.). [dostęp 2020-05-11].
  4. ↑ Zobacz Artykuły 114, 115, 117, 118, 123, 124 i 153 Die Verfassung des Deutschen Reichs vom 11. August 1919 (niem.). www.documentarchiv.de. [dostęp 2020-05-11].
  5. ↑ Wolne tłum. z jęz. niem.: Eugen Bolz hat sich Goerdeler für den Posten eines Reichsministers in dessen Regierung für den Fall unseres Zusammenbruchs zur Verfügung gestellt und viele Verratsbesprechungen mit engsten Mitverrätern Goerdelers gehalten. Für immer ehrlos wird er dafür mit dem Tode bestraft[17].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l Landtag Baden-Württemberg: Menschen aus dem Land: Eugen Bolz (1881–1945) (niem.). www.lpb-bw.de. [dostęp 2020-05-11].
  2. ↑ Joachim Köhler: Eugen Bolz. W: Joachim Mehlhausen: Zeugen des Widerstands. Mohr Siebeck, 1998, s. 114. ISBN 3-16-146870-8. [dostęp 2020-05-11]. (niem.)
  3. ↑ Michael Ruck: Korpsgeist und Staatsbewusstsein: Beamte im deutschen Südwesten 1928 bis 1972. Oldenbourg Wissenschaftsverlag, 1996, s. 44. ISBN 3-486-56197-9. [dostęp 2020-05-11]. (niem.)
  4. ↑ a b c d e f Eugenbolz.de: Zeittafel (niem.). [dostęp 2020-05-11].
  5. ↑ Gedenkstätte Deutscher Widerstand: Eugen Bolz (niem.). www.gdw-berlin.de. [dostęp 2020-05-11].
  6. ↑ a b c Bundesarchiv: Akten der Reichskanzlei. Weimarer Republik online: Bolz, Eugen (niem.). [dostęp 2020-05-11].
  7. ↑ Joachim Köhler: Eugen Bolz. W: Joachim Mehlhausen: Zeugen des Widerstands. Mohr Siebeck, 1998, s. 124. ISBN 3-16-146870-8. [dostęp 2020-05-11]. (niem.)
  8. ↑ Hans-Georg Wehling, Reinhold Weber: Geschichte Baden-Württembergs. C.H.Beck, 2007, s. 86. ISBN 3-406-55874-7. [dostęp 2020-05-11]. (niem.)
  9. ↑ William L. Patch: Heinrich Brüning and the Dissolution of the Weimar Republic. Cambridge University Press, 2006, s. 280–281. ISBN 0-521-02541-9. [dostęp 2020-05-11]. (niem.)
  10. ↑ Ivan Ermakoff: Ruling oneself out: a theory of collective abdications. Duke University Press, 2008, s. 143. ISBN 0-8223-4164-6. [dostęp 2020-05-11]. (ang.)
  11. ↑ a b c Jill Stephenson: Hitler’s home front: Württemberg under the Nazis. Continuum International Publishing Group, 2006, s. 42. ISBN 1-85285-442-1. [dostęp 2020-05-11]. (ang.)
  12. ↑ Documentarchiv.de: Verordnung des Reichspräsidenten zum Schutz von Volk und Staat (niem.). [dostęp 2009-04-26].
  13. ↑ Hans-Georg Wehling, Reinhold Weber: Geschichte Baden-Württembergs. C.H.Beck, 2007, s. 95. ISBN 3-406-55874-7. [dostęp 2020-05-11]. (niem.)
  14. ↑ Deutsches Historisches Museum: Das Ermächtigungsgesetz 1933 (niem.). www.dhm.de. [dostęp 2020-05-11].
  15. ↑ Max Miller: Eugen Bolz. Staatsmann und Bekenner. Stuttgart: Schwabenverlag, 1951, s. 457. (niem.)
  16. ↑ a b Detlef J. Blesgen: Financiers, Finanzen und Finanzierungsformen des Widerstandes. LIT Verlag Münster, 2006, s. 94. ISBN 3-8258-7662-4. [dostęp 2020-05-11].
  17. ↑ Joachim Köhler: Eugen Bolz. W: Joachim Mehlhausen: Zeugen des Widerstands. Mohr Siebeck, 1998, s. 114. ISBN 3-16-146870-8. [dostęp 2020-05-11]. (niem.)
  18. ↑ Günter Brakelmann: Die Kreisauer: folgenreiche Begegnungen: biographische Skizzen zu Helmuth James von Moltke, Peter Yorck von Wartenburg, Carlo Mierendorff und Theodor Haubach. LIT Verlag Berlin-Hamburg-Münster, 2004, s. 104. ISBN 3-8258-7026-X. [dostęp 2020-05-11]. (niem.)
  19. ↑ Eugen-Bolz-Schulen (niem.). W: eugen-bolz-stiftung.de [on-line]. [dostęp 2020-05-11].
  20. ↑ Eugenbolz.de: Die Stiftung (niem.). [dostęp 2020-05-11].
  21. ↑ Portal Stuttgart.de: Alfred Hrdlicka: Denkmal für Eugen Bolz, 1993 (niem.). [dostęp 2020-05-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-03-29)].
  22. ↑ Kościół św. Maurycego w Rottenburgu: Glockensanierung (niem.). [dostęp 2020-05-11].

Bibliografia

Literatura dodatkowa

  1. Wilhelm Kohler: Leben und Martyrium unseres Staatspräsidenten Dr. Eugen Bolz. Schramberg: Ackermann Verlag, 1947. (niem.)
  2. Alois Dangelmaier: Staatspräsident Dr. Eugen Bolz als Mann u. Staatsmann. Stuttgart: Schwabenverlag, 1948. (niem.)
  3. Rudolf Morsey: Eugen Bolz (1881–1945). W: Jürgen Aretz, Anton Rauscher: Zeitgeschichte in Lebensbildern. T. 5. Mainz: 1982. (niem.)
  4. Joachim Köhler: Eugen Bolz. Württembergischer Minister und Staatspräsident. W: Michael Bosch, Wolfgang Niess (wyd.): Der Widerstand im deutschen Südwesten 1933–1945. Stuttgart: Landeszentrale für Politische Bildung Baden-Württemberg, 1984. (niem.)
  5. Joachim Sailer: Eugen Bolz und die Krise des politischen Katholizismus in der Weimarer Republik. Tübingen: bibliotheca academica Verlag, 1994. ISBN 3-928471-09-0. (niem.)
  6. Joachim Köhler (wyd.): Christentum und Politik. Dokumente des Widerstands. Sigmaringen: Thorbecke-Verlag, 1996. ISBN 3-7995-4083-0. (niem.)
  7. Frank Raberg: Eugen Bolz. Zwischen Pflicht und Widerstand. Leinfelden-Echterdingen: DRW-Verlag Weinbrenner, 2009. ISBN 978-3-87181-716-8. (niem.)

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Bundesarchiv Bild 151-55-28, Volksgerichtshof, Eugen Bolz.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 151-55-28 / CC-BY-SA 3.0
Am 21. Dezember 1944 wurde Eugen Bolz zum Tode verurteilt.
Stuttgart-koenigsbau-eugen-bolz.jpg
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to Enslin (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC BY 2.5

Denkmal für Eugen Bolz in Stuttgart am Königsbau von Alfred Hrdlicka, 15.März 1993

Selbst fotografiert von user:Enslin
At 6 Jan 2006 in Stuttgart
Bolz stamp.jpg
German stamp on the occasion of Eugen Bolz' 125th birthday