Eugeniusz Romer

Eugeniusz Mikołaj Romer
Ilustracja
Eugeniusz Romer (1928)
Data i miejsce urodzenia

3 lutego 1871
Lwów, Austro-Węgry

Data i miejsce śmierci

28 stycznia 1954
Kraków, Polska

Miejsce spoczynku

Cmentarz Salwatorski w Krakowie

Zawód, zajęcie

geograf
kartograf
geopolityk

Tytuł naukowy

profesor

Alma Mater

Uniwersytet Jagielloński

Uczelnia

Uniwersytet Lwowski, Uniwersytet Jagielloński

Rodzice

Edmund Romer, Irena Körtvelyessy de Asguth

Małżeństwo

Jadwiga Rossknecht

Dzieci

Witold Romer, Edmund Romer

Krewni i powinowaci

Jan Romer (brat)

Odznaczenia
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Niepodległości Wielki Oficer Orderu Świętego Sawy

Eugeniusz Mikołaj Romer (ur. 3 lutego 1871 we Lwowie, zm. 28 stycznia 1954 w Krakowie) – polski geograf, kartograf i geopolityk, twórca nowoczesnej kartografii polskiej, współzałożyciel wydawnictwa Książnica-Atlas, encyklopedysta[1].

Profesor Uniwersytetu Franciszkańskiego we Lwowie (od 1911) i Uniwersytetu Jagiellońskiego (od 1946), honorowy profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (od 1931). Doktor honoris causa Uniwersytetu Poznańskiego (od 1934) i Uniwersytetu Jagiellońskiego (od 1947). Członek Polskiej Akademii Nauk (od 1952) oraz towarzystw naukowych w kraju i na świecie. Wiceprezydent Międzynarodowej Unii Geograficznej[2].

Życiorys

Eugeniusz Romer (ok. 1893)

Jego ojcem był urzędnik galicyjskiej administracji państwowej Edmund Romer z Bieździedzy (ok. 1844–1895) – powstaniec styczniowy[3], urzędnik we Lwowie, potem starosta w Krośnie[4] od 1879. Matką Eugeniusza była Irena Körtvelyessy de Asguth, węgierska szlachcianka z pogranicza rumuńsko-serbskiego.

Lata dziecięce spędził w Krośnie. W 1881 wraz ze starszym o dwa lata bratem Janem zamieszkał w Jaśle na stancji rozpoczynając naukę w tamtejszym gimnazjum[5]. W tym czasie, podczas wycieczki z ojcem w Tatry w 1884, po raz pierwszy zetknął się z górami, które stały się później głównym tematem i terenem jego działalności naukowej[6]. W 1889 ukończył gimnazjum klasyczne w Nowym Sączu. Działał w tajnym ruchu niepodległościowym na obszarze Galicji[7][8]. Studia uniwersyteckie w zakresie historii, geologii, geografii, meteorologii odbył w Uniwersytecie Jagiellońskim, studiował też w Halle i we Lwowie. W 1893 ukończył studia na Uniwersytecie Lwowskim, dysertację doktorską przedstawił w 1894, a w 1895 złożył egzamin nauczycielski[5]. Następnie studiował jeszcze przez pół roku w Wiedniu glacjologię i geologię, a później meteorologię w Berlinie, gdzie miał półroczną praktykę w Państwowym Instytucie Meteorologicznym. Po powrocie do Lwowa podjął pracę jako nauczyciel gimnazjalny, ale już rok później, w 1897, został zatrudniony w nowo powstałej Akademii Handlowej[5]. Habilitował się we Lwowie w 1899. W tym samym roku ożenił się (p. niżej). Docentura obligowała go do bezpłatnego prowadzenia wykładu uniwersyteckiego.

W 1903 podczas podróży z Austrii do Włoch przez przełęcz Brenner stwierdził znaczenie wielkich łańcuchów górskich jako granic klimatycznych. W następnych latach wędrował wiele po Karpatach Wschodnich, studiując ich geologię i geomorfologię. W 1908 wziął udział w Międzynarodowym Kongresie Geograficznym w Genewie, podczas którego poznał lodowce masywu Mont Blanc i poczynił pierwsze obserwacje z zakresu morfologii glacjalnej[6]. Do Szwajcarii powrócił na dłużej w 1909. Będąc już profesorem Uniwersytetu Lwowskiego, zdecydował się zostać ponownie studentem w zakresie tektoniki i morfologii u profesora Lugeona w Lozannie. W tym czasie prowadził m.in. studia terenowe w dolinie górnego Rodanu, obejmujące m.in. wpływ młodych ruchów wypiętrzających na charakterystyczne formy krajobrazu wysokogórskiego[6].

W 1910 wraz z kilkoma innymi Polakami wziął udział w wyprawie Emila Dunikowskiego w góry Sichote-Aliń w Azji. Po ukończeniu badań udał się do Japonii, gdzie analizował m.in. tektonikę Wysp Japońskich i obserwował (na przykładzie góry Fudżi) różnice w budowie gór fałdowych i wulkanicznych. W drodze powrotnej (drogą morską) zatrzymał się w Indiach, gdzie ze Wzgórza Tygrysiego w Dardżylingu obserwował łańcuch Himalajów i analizował ich wpływ na tektonikę, morfologię i klimat subkontynentu indyjskiego[6]. Po powrocie do Lwowa w 1911 objął katedrę geografii w Uniwersytecie Lwowskim. W latach 1911–1913 odbył wiele wycieczek w Tatry, których owocem było kilka prac z zakresu hydrografii i klimatologii oraz liczne obserwacje dotyczące zlodowacenia tych gór. W połowie 1917 został wybrany dziekanem Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Lwowskiego na rok akademicki 1917/1918[9].

W 1913 Romer został zaproszony do udziału w Międzynarodowym Kongresie Geologicznym w Toronto. Wraz z kilkudziesięcioma uczonymi różnych narodowości wziął udział w wycieczce nad Pacyfik, gdzie zapoznał się z fiordami Kanady, a następnie z wybrzeżem Alaski aż po fiord Yakutat Bay. Po kongresie, zaproszony przez amerykańskiego glacjologa Martina, odbył wycieczkę motorówką w okolicę Glacier Bay, podczas której poczynił szereg obserwacji dotyczących roli klimatu morskiego dla rozwoju lodowców Alaski[6]. Imieniem E. Romera nazwano później jeden z lodowców w Górach Świętego Eliasza.

Członkowie Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika (przed 1913), Eugeniusz Romer siedzi drugi od prawej, poniżej sygnatura
Eugeniusz Romer

Przed wybuchem I wojny światowej angażuje się w działalność niepodległościową związując się z młodzieżową tajną Organizacją Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie”. W nastawionym na samokształcenie ruchu zarzewiackim Romer prowadzi odczyty oraz prelekcje[2].

Wkrótce po wybuchu I wojny światowej Romer opuścił zagrożony ofensywą rosyjską Lwów i przeniósł się do Wiednia. Tu przystąpił do opracowania wielkiego atlasu ziem polskich pod nazwą „Geograficzno-statystyczny atlas Polski”[10], przedstawiającego obraz całej Polski pod każdym względem: fizjograficznym, narodowościowym, gospodarczym i kulturalnym, co miało ogromne znaczenie dla przyszłych pertraktacji pokojowych w sprawie granic odrodzonej po zaborach Polski. 22 grudnia 1918 wraz z profesorem Janem Czekanowskim wyjechał do Paryża, gdzie do połowy października następnego roku pracował jako ekspert do spraw geograficznych przy delegacji polskiej na paryskiej konferencji pokojowej. Szczegółowy przebieg tych prac przedstawił w zredagowanym później „Pamiętniku paryskim”[11].

W 1921 założył Instytut Kartograficzny, nazwany później jego imieniem. W latach 1921–1924 doprowadził do połączenia spółek wydawniczych Książnica i Atlas, w wyniku czego powstały Zjednoczone Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze Książnica-Atlas[12].

W 1929, mając 58 lat, przeszedł na przedwczesną emeryturę, koncentrując się na pracy w Książnicy-Atlas. W wyborach samorządowych z maja 1939 ubiegał się o mandat radnego Rady Miasta Lwowa, startując z Listy Chrześcijańsko-Narodowej, i został zastępcą radnego S. Borowskiego[13]. Do wybuchu II wojny światowej utrzymywał jednak żywe kontakty z Uniwersytetem Jana Kazimierza, prowadząc wykłady, a także uczestnicząc w komisjach przewodów doktorskich, habilitacyjnych i innych.

Po zajęciu 30 czerwca 1941 Lwowa przez Niemców ukrył się w klasztorze Ojców Zmartwychwstańców przy ulicy Piekarskiej we Lwowie. Uniknął w ten sposób losu dwudziestu czterech profesorów lwowskich zamordowanych przez Niemców w nocy z 3/4 lipca 1941 lub w następnych dniach. Niemniej pobyt w klasztorze wykorzystał także do studiów teologicznych. Chociaż deklarował się wcześniej jako ateista, rozważał przyjęcie święceń kapłańskich[14]. Jednak organizacja podziemna przeniosła go konspiracyjnie do Warszawy, gdzie oczekiwał na przerzut do Anglii, by tam służyć jako ekspert rządu RP na uchodźstwie. Lekarze nie wyrazili jednak zgody na tę ryzykowną podróż. Pozostał w Warszawie pod nazwiskiem Edmund Piotrowski, przeżył powstanie warszawskie, po którym trafił do obozu pruszkowskiego, skąd wydostał się przy pomocy swojej bratanicy.

Po wojnie osiadł w Krakowie, gdzie objął katedrę geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz kierownictwo krakowskiego Instytutu Geograficznego. Był współzałożycielem reaktywowanej w 1946 spółki akcyjnej Książnica-Atlas we Wrocławiu, która wydała pod jego redakcją szereg atlasów Polski i świata. Jako pierwszy wydzielił regiony klimatyczne w Polsce.

W latach 1925–1926 sprawował funkcję Przewodniczącego Polskiego Towarzystwa Geograficznego, w okresie zaś 1926–1939 – redaktora Czasopisma Geograficznego. Był członkiem zwyczajnym Polskiego Towarzystwa Geologicznego[15] i członkiem Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. Przez szereg lat pełnił funkcję wiceprezydenta Międzynarodowej Unii Geograficznej[2].

Został pochowany w Krakowie na Cmentarzu Salwatorskim[16], zgodnie ze swą wolą w grobie skierowanym „na azymut” w kierunku rodzinnego Lwowa, w związku z czym nagrobek odbiega nieco od alei i pozostałych pochówków[17].

Rodzina

Brat Jana Romera (1869–1934), generała Wojska Polskiego.

Od 1899 Eugeniusz Romer był żonaty z Jadwigą Rossknecht, córką współzałożyciela i dyrektora browaru w Okocimiu. Z małżeństwa tego urodziło się dwóch synów: Witold Romer (1900–1967), od 1946 profesor Politechniki Wrocławskiej, i Edmund Romer (1904–1988), po II wojnie światowej profesor Politechniki Śląskiej w Gliwicach.

Publikacje

Był encyklopedystą oraz edytorem Encyklopedii zbiór wiadomości z wszystkich gałęzi wiedzy – polskiej encyklopedii wydanej w latach 1898–1907 przez społeczną organizację edukacyjną Macierz Polska, która działała w Galicji w okresie zaboru austriackiego. Opisał w niej zagadnienia z zakresu geografii fizycznej oraz politycznej[1].

Eugeniusz Romer był również twórcą czasopism: Prace Geograficzne (redaktor 1918–1939) i Polski Przegląd Kartograficzny (redaktor 1923–1934) gdzie opublikował wiele artykułów. Był również autorem licznych prac z zakresu kartografii, klimatologii, geomorfologii i dydaktyki geografii, m.in.:

Odznaczenia i wyróżnienia

Tablica pamiątkowa we Wrocławiu
Grób Eugeniusza Romera na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie

Eugeniusz Romer otrzymał szereg wyróżnień oraz odznaczeń, w tym:

Upamiętnienie

Jego nazwiskiem nazwano Lodowiec Romera, położony na Alasce[24], a także ulice w kilkunastu polskich miastach, m.in. w Warszawie, Łodzi, Lublinie, Krakowie[25], Nowym Sączu, Rudzie Śląskiej, Częstochowie, Wrocławiu, Szczecinie, Gdańsku, Koninie i Słupsku[26]. Romer jest też patronem I Liceum Ogólnokształcącego w Rabce Zdroju.

Tablica ku czci Eugeniusza Romera została umieszczona w przejściu pod głównym budynkiem Uniwersytetu Wrocławskiego.

W okresie PRL nazwano jego imieniem jeden ze statków[2].

Imię Romera nosiło Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych S.A.

W 2018 na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata zostały wpisane Atlas, mapa i rękopisy Eugeniusza Romera związane z jego działalnością w procesie kształtowania granic Polski (1916–1920) znajdujące się w zbiorach w Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, w tym pamiętnik paryski (1919) i diariusz preliminarzy pokojowych w Rydze (1920). Materiały zostały określone jako „jedne z podstawowych źródeł wiedzy na temat przebiegu walki dyplomatycznej o granice Polski w latach 1919–1920, (…) unikatowe relacje naocznego świadka, pokazujące szczegółowy przebieg negocjacji pokojowych i procesów rozwiązywania sporów o granice państwa polskiego”. Według komentarza do Listy, mapa sporządzona przez Romera będąca wynikiem rozmów pokojowych z przedstawicielami Rosji Radzieckiej w Rydze „jest jedynym zachowanym w zbiorach polskich dokumentem przedstawiającym dokładny, naniesiony czerwonym atramentem przebieg granicy polsko-rosyjskiej z 1920 r.”[27][28].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Finkel 1898 ↓.
  2. ↑ a b c d e Lucyna Smoleńska, Mieczysław Sroka: Wielcy znani i nieznani „Był tylko jeden Romer” – Eugeniusz Romer (1871-1954)”. Warszawa: Wydawnictwo radia i telewizji, 1988, s. 202–212.
  3. ↑ Edmund Romer dostał się do niewoli pod Igołomią, ale udało mu się porozumieć po niemiecku z pilnującym go żołnierzem pochodzącym z Kurlandii i uciec. Również brat Edmunda, student medycyny Władysław Romer, walczył w powstaniu styczniowym; zginął pod Krzykawką. Ojciec obu braci, dziadek Eugeniusza, walczył w powstaniu listopadowym.
  4. ↑ Według A. Fastnacht-Stupnickiej (Od św. Jadwigi do Marka Hłaski), Edmund Romer jako absolwent Theresianum, austriackiej szkoły kształcącej przyszłych C. K. urzędników był przez krótki czas starostą w Brzesku, ale złożył rezygnację z funkcji po otrzymaniu jakiegoś bliżej nieokreślonego polecenia służbowego, które miałoby być niezgodne z jego sumieniem.
  5. ↑ a b c Garlicki Andrzej, Świętek Ryszard: „Przedmowa” do Pamiętnika paryskiego (1918–1919) Eugeniusza Romera, wyd. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1989.
  6. ↑ a b c d e Chałubińska Aniela: Romer i góry, w: „Poznaj Świat” R. V, nr 1 (50), styczeń 1957, s. 3–7.
  7. ↑ Wacław M. Borzemski: Pamiętnik tajnych organizacji niepodległościowych na terenie byłej Galicji w latach 1880–1897. Lwów: 1930, s. 190.
  8. ↑ W Nowym Sączu zakładał z kolegami konspiracyjną organizację niepodległościową.
  9. ↑ Kronika. Z Uniwersytetu lwowskiego. „Gazeta Lwowska”. Nr 152, s. 3, 7 lipca 1917. 
  10. ↑ Propozycję opracowania takiego atlasu złożył mu Franciszek Stefczyk w 1915 r., który też tę inicjatywę sfinansował; większość spośród kilkudziesięciu wydrukowanych metodą litograficzną egzemplarzy tego atlasu została skonfiskowana przez Niemców, ale dwa egzemplarze wywieziono potajemnie do USA, gdzie zostały zreprodukowane metodą fotograficzną; stamtąd przywieziono je do Paryża, gdzie rozdano je uczestnikom konferencji pokojowej.
  11. ↑ Romer Eugeniusz: Pamiętnik paryski (1918–1919), wyd. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1989.
  12. ↑ Władysław Pawlak, Kartografia na tle innych badań i działalności Eugeniusza Romera, „Polski Przegląd Kartograficzny”, 36 (1), 2004, s. 7 [dostęp 2021-02-16] [zarchiwizowane z adresu 2021-02-16].
  13. ↑ Wykaz mandatów w wyborach do Rady miejskiej we Lwowie. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 123 z 3 czerwca 1939. 
  14. ↑ Maciej Górny, Metamorfozy społeczne, t. 11: Kreślarze ojczyzn. Geografowie i granice międzywojennej Europy, Maciej Górny, Warszawa: IH PAN, 2017, s. 232, ISBN 978-83-65880-05-5.
  15. ↑ Lista członków P.T. G.. Annales Societatis Geologorum Poloniae. s. 211. [dostęp 2015-05-26].
  16. ↑ Projekt nagrobka wykonany przez prof. Józefa Różyskiego
  17. ↑ Jadwiga Cieczkiewicz, Józef Staśko. Lwowskie ciekawostki. „Biuletyn”. Nr 46, s. 24, grudzień 1983. Koło Lwowian w Londynie. 
  18. ↑ a b c Czy wiesz kto to jest?. Stanisław Łoza (red.). Wyd. II popr. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1938, s. 625.
  19. ↑ Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921–1924. Warszawa: Prezydium Rady Ministrów, 1926, s. 20.
  20. ↑ Odznaczenie prof. Romera. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 271 z 24 listopada 1925. 
  21. ↑ Kronika. Odznaczenie prof. Romera. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 291 z 20 grudnia 1927. 
  22. ↑ Sprawozdanie Wydziału Kasyna i Koła Literacko-Artystycznego we Lwowie za czas od 1 kwietnia 1934 do 31 marca 1935 przedłożone Walnemu Zgromadzeniu w dniu 29 maja 1935. Lwów: 1935, s. 29.
  23. ↑ Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 20 września 1951 r. o nadaniu odznaczeń państwowych (M.P. z 1951 r. nr 93, poz. 1275).
  24. ↑ Romera, Lodowiec, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-06-19].
  25. ↑ ALFABETYCZNY WYKAZ ULIC MIASTA KRAKOWA. Izba Administracji Skarbowej w Krakowie. [dostęp 2022-06-27]. (pol.).
  26. ↑ Wyszukiwarka ulic i kodów pocztowych: Ulica Romera Eugeniusza. [dostęp 2009-09-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-09-13)].
  27. ↑ Polska Lista Krajowa Programu UNESCO Pamięć Świata. Polski Komitet ds. Unesco. [dostęp 2019-02-25].
  28. ↑ Mapa i atlas na krajowej liście UNESCO. geoforum.pl, 15 października 2018. [dostęp 2019-02-25].

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Grób Eugeniusza Romera.jpg
Autor: Gapcior, Licencja: CC BY-SA 4.0
Grób Eugeniusza Romera na Cmentarzu Salwatorskim
Romer-tablica.JPG
Autor: Bonio, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tablica ku czci Eugeniusza Romera w przejściu pod głównym budynkiem Uniwersytetu Wrocławskiego
Członkowie Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika.jpg
Członkowie Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. Pod fotografią widnieją podpisy m.in. Henryka Kadyi (siedzi pierwszy od lewej), Stanisława Sokołowskiego (siedzi drugi od lewej), Eugeniusza Romera (siedzi drugi od prawej), Mariana Łomnickiego (siedzi pierwszy od prawej), Mariana Smoluchowskiego (stoi drugi od prawej), Ignacego Zakrzewskiego, Stanisława Tołłoczko.
Eugeniusz Romer.jpg
Eugeniusz Romer (1871-1954) . A distinguished Polish geographer, cartographer and geopolitician, whose maps and atlases are still highly valued by Polish experts. Professor of Lwów University (in 1946 also of Jagiellonian University)
Eugeniusz Romer ok. 1893.jpg
Eugeniusz Mikołaj Romer (ur. 3 lutego 1871 we Lwowie, zm. 28 stycznia 1954 w Krakowie) – polski geograf, kartograf i geopolityk, twórca nowoczesnej kartografii polskiej, współzałożyciel Książnicy-Atlasu.
Eugeniusz Romer fotografia portretowa z profilu.jpg
Eugeniusz Mikołaj Romer (ur. 3 lutego 1871 we Lwowie, zm. 28 stycznia 1954 w Krakowie) – polski geograf, kartograf i geopolityk, twórca nowoczesnej kartografii polskiej, współzałożyciel Książnicy-Atlasu. Fotografia portretowa z profilu.