Eutymiusz Tyrnowski

Święty
Eutymiusz Tyrnowski

Евтимий Търновски

Data i miejsce urodzenia	1320–1330 Weliko Tyrnowo
Data i miejsce śmierci	1402–1404 Baczkowo
Czczony przez	prawosławie
Wspomnienie	20 stycznia

Pomnik Eutymiusza Tyrnowskiego w Wielkim Tyrnowie

Eutymiusz Tyrnowski, także Ewtimij Tyrnowski^[1] (bułg. Евтимий Търновски, ur. ok. 1320–1330 w Welikim Tyrnowie, zm. ok. 1402–1404 w monasterze Zaśnięcia Matki Bożej w Baczkowie) – bułgarski biskup prawosławny, mnich, ostatni patriarcha Tyrnowa, pisarz, uznawany za najwybitniejszego przedstawiciela tzw. tyrnowskiej szkoły piśmiennictwa.

Życie

Według niektórych źródeł średniowiecznych Eutymiusz pochodził ze znanego rodu Cambłaków, urodził się około 1330 r. Wykształcenie zdobył w tyrnowskich szkołach przyklasztornych, m.in. w monasterze w Kilifarewie^[2], w połowie XIV wieku był już mnichem^[3]. Był uczniem św. Teodozjusza Tyrnowskiego. W r. 1363 Eutymiusz towarzyszył Teodozemu do Konstantynopola, a następnie jakiś czas spędził na Górze Athos, przyswajając sobie u źródeł doktrynę hezychastyczną. W 1371 r. popadł w niełaskę i z rozkazu cesarza bizantyńskiego został uwięziony^[4], a następnie zesłany na wyspę Limios.Wygnany z Bizancjum, powrócił do Tyrnowa, gdzie założył monaster Trójcy Świętej, który stał się następnie centrum tzw. tyrnowskiej szkoły piśmienniczej. W 1375 r. został obrany patriarchą tyrnowskim^[5]. Jego działalności kres położył najazd wojsk tureckich w 1393 r. Pod nieobecność cara, kierował obroną Tyrnowa przed Turkami^[6]. Po upadku miasta został przez zdobywców zesłany do Monasteru Baczkowskiego^[4]. Zmarł pomiędzy rokiem 1401 a 1411^[7]

Najbardziej dramatyczny epizod życia Eutymiusza tak opisał po latach jego uczeń Grzegorz Cambłak: Stanął on śmiało przed tyranem, ze spokojną duszą i nie zmienił się wcale z bojaźni, ale łagodnym wyrazem oblicza okazywał potęgę żyjącego w nim ducha. A kiedy mu zdjęli szaty kapłańskie i wyprowadzili na mur miasta i wszystko przygotowali, by mu ściąć głowę i aby śmierć jego była sromotna, czyż on upadł na twarz, czy się zatrwożył, czy okazał jakiekolwiek przywiązanie do życia? Bynajmniej. Kat zbliżył się i gotów już był zadać mu cios śmiertelny. Lecz Ten, który niegdyś poraził i uczynił nieruchomą niespodziewanie rękę, którą król wyciągnął, by pojmać proroka, w ten sam sposób poraził nieruchomością śmiercionośną prawicę i wyglądała on jak ręka trupa, przywiązana do żywego i poruszającego się człowieka... Po tym cudzie barbarzyńca nakazał mieszkańcom przesiedlić się na Wschód, a Bożego człowieka skazał na zesłanie do Macedonii. I ruszył razem z narodem jak niegdyś prorok Jeremiasz^[8].

Reforma ksiąg

Po powrocie do kraju przy pomocy uczniów podjął trud porównania przekładów tekstów liturgicznych, napisanych w ciągu wieków z oryginałami. Potrzebę takiej reformy dyktował stan ówczesnych kopii i przekładów ksiąg kościelnych. Rozwój języka bułgarskiego, który w XII wieku wkroczył w okres średniobułgarski, coraz bardziej oddalając się od języka ksiąg liturgicznych, spowodował że kopiści stosowali różne zasady ortograficzne i dopuszczali się licznych błędów zniekształcających tekst oryginalny i zagrażających ortodoksji. Jako pierwszy dzieła weryfikacji ksiąg podjął się starzec Jan, mnich z athoskiej z Wielkiej Ławry. Eutymiusz poszedł w jego ślady. Podstawą podjętej przez niego reformy był właściwy hezychastom kult słowa ksiąg świętych, w którym wyraża się to, co niewyrażalne i lęk przed jego zniekształceniem. Weryfikując księgi kościelne Eutymiusz i jego współpracownicy dążyli do maksymalnej wierności oryginałowi i próbowali ustanowić jak najsztywniejsze normy językowo-ortograficzne, mające w przyszłości zapobiec błędom i rozbieżnościom. Na charakterze reformy zaważył z jednej strony pietyzm dla doskonałości ksiąg greckich, z drugiej kult tradycji świętych Cyryla i Metodego. Reformatorzy usiłowali więc przywrócić językowi jego postać archaiczną, opierając się w pisowni na wzorach starobułgarskich, a jednocześnie przenosili do niego mechanicznie zasady ortografii greckiej^[9]. Ujednoliceniu uległo użycie jerów, nosówek, interpunkcji. Reforma, poparta przez cara Iwana Szyszmana została wprowadzona w życie na terenie carstwa tyrnowskiego^[3]. Wedle przekazów średniowiecznych w państwie bułgarskim zabroniono przepisywania ksiag nieuczonym kopistom, a wszystkie rękopisy miały być przedkładane do sprawdzenia^[9]. Reforma Eutymiusza, podjęta przez jego uczniów, stała się następnie wzorem dla zmian, wprowadzanych w tekstach cerkiewnosłowiańskich w Serbii, Wielkim Księstwie Moskiewskim oraz tworzonych na terenie Mołdawii^[3].

Twórczość

Eutymiusz pozostawił po sobie bogatą spuściznę piśmienniczą: mowy pochwalne, objaśnienia dogmatów wiary i obrzędów liturgicznych oraz żywoty świętych^[10]. Zachowały się cztery żywoty poświęcone: Iwanowi Rilskiemu, Hilarionowi Myglynskiemu, Filotei Temniszkiej i Petce Tyrnowskiej oraz cztery mowy pochwalne. Najbardziej interesujący żywot świętego Jana z Riły (Iwana Rilskiego), pierwszego bułgarskiego świętego, poprzedzony został traktatem na temat ascezy^[3]. Spośród mów pochwalnych najciekawsza została napisana ku czci Konstantyna Wielkiego i świętej Heleny^[5]. Eutymiusz czerpał materiał do swych prac z dawniejszych utworów rodzimych i greckich, przerabiał je jednak zgodnie z ówczesnymi wzorcami bizantyńskimi. Pod jego piórem święci nabierali rysów hezychastycznych: w samotności zmagali się z demonami i dostępowali wizji boskiej światłości. Oprócz opisów stanów duchowych w żywotach pojawił się abstrakcyjny psychologizm, a także polemiki antyheretyckie, do których argumenty czerpał głównie z Dogmatycznej panoplii Zigabenosa z XII wieku^[9].

Żywoty i mowy pochwalne pisał Eutymiusz przede wszystkim na uroczystości kościelne ku czci tych świętych, których relikwie znajdowały się w Tyrnowie. W pozostawionych przez niego żywotach coraz większą rolę odgrywają dzieje wędrówki relikwii świętego. Stylizowane na latopis sławią one carów bułgarskich, którym stolica zawdzięczała sprowadzenie relikwii^[9].

Całą twórczość Eutymiusza przenika troska o odnowę życia kościelnego, w którym upatrywał ratunek dla państwa. Zwracał się z pouczeniem do władców. W Żywocie świętego Iwana Rilskiego mówił o potrzebie gromadzenia wojsk i oręża. W Słowie pochwalnym o Konstantynie i Helenie stawiał carowi Iwanowi Szyszmanowi za przykład świętego Konstantyna, jako władcę który służył Kościołowi. W żywotach w patetycznych modlitwach zwracał się do świętych o ocalenie Tyrnowa przed zgubą i obcym najeźdźcą^[9]. W swej twórczości Eutymiusz dużo miejsca poświęcał przeszłości Bułgarii, co może świadczyć o rosnącym zainteresowaniu tematyką ojczystą w zagrożonym przez Turków kraju^[10].

Twórczość Eutymiusza cechuje bogactwo języka operującego licznymi porównaniami i przenośniami oraz poetyczne ujęcie natury. Ozdobnym stylem swych prac nawiązywał do współczesnych mu wzorów greckich, choć jednocześnie podziwiał prostotę stylu świętych Cyryla i Metodego, których pamięć otaczał głęboką czcią^[5]. Wzorem hezychastów wyrażał lęk, że nie zdoła wysławić świętości dostatecznie pięknie (po lěpotě) i tym kunsztowniej splatał słowa mnożąc wykrzykniki i pytania retoryczne, długie łańcuchy synonimicznych epitetów, wyszukanych porównań i metafor, sięgając po cytaty z Pisma Świętego, alegorie i symbole i łącząc wszystko w zawiłe okresy swej prozy^[9].

Znaczenie Eutymiusza w pełni docenili już jego współcześni. Piszący krótko po upadku Tyrnowa w Widyniu Joasaf Widyński w Pochwale świętej Filotei opisując zdobycie przez Turków stolicy wschodniej Bułgarii przytacza taką oto skargę ludu tyrnowskiego: Oby lepiej słońce zgasło, niżby umilknąć miał język Ewtimija^[9].

Uczniowie

Eutymiusz pozostawił po sobie grono uczniów, którzy kontynuowali jego prace. Do najwybitniejszych należeli: Cyprian i Grzegorz Cambłak oraz Konstantyn Kostenecki, którzy po upadku Tyrnowa przenieśli tradycje tyrnowskiej szkoły piśmienniczej daleko poza granice Bułgarii: do Serbii, Mołdawii, Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i Litewskiego^[10].

Bułgarska Cerkiew Prawosławna ogłosiła Eutymiusza Tyrnowskiego świętym. Jego święto przypada 20 stycznia^[11].

Nawiązania w literaturze

Eutymiusz Tyrnowski jest jednym z głównych bohaterów powieści Emiliana Stanewa Antychryst^[12].

Przypisy

Bibliografia

• Teresa Dąbek-Wirgowa: Historia literatury bułgarskiej. Wrocław: Ossolineum, 1980. ISBN 83-04-00283-3.
• W. Giuzelew: Bułgarskie średniowiecze. W: Bułgaria. Zarys dziejów. I. Dymitrow (red.). Warszawa: Książka i Wiedza, 1986. ISBN 83-05-11583-6.
• D. M. Lang: Bułgarzy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983. ISBN 83-06-00831-6.
• Mały słownik pisarzy zachodnio-słowiańskich i południowo-słowiańskich. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973.
• Tadeusz Wasilewski: Historia Bułgarii. Wrocław: Ossolineum, 1988. ISBN 83-04-02466-7.
• Apoloniusz Zawilski: Bułgaria trzynastu wieków. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1979.