Ewangelia Tomasza

P. Oxy. 1, grecki fragment z początku III wieku
Nag Hammadi Codex II, folio 32, początek Ewangelii Tomasza

Ewangelia Tomasza (kopt. p.euaggelion p.kata Thomas) – starożytne pismo zaliczane do apokryfów Nowego Testamentu, powstałe prawdopodobnie przed końcem II wieku n.e. i znane dziś przede wszystkim w przekładzie na dialekt saidzki języka koptyjskiego. Tekst grecki zachował się we fragmentach; wskazuje się, że językiem oryginału mógł być syryjski. Dzieło znane było starożytnym Ojcom Kościoła, zaginęło i zostało odnalezione w 1945.

Tekst apokryfu zawiera 114 powiedzeń (logiów) Jezusa Chrystusa, które miał zapisać Tomasz Apostoł. Znaczna ich część ma swoje odpowiedniki w Ewangeliach kanonicznych. Jest jednym z najważniejszych apokryfów, bywa nazywany piątą Ewangelią. Datowanie, pochodzenie, jak i struktura apokryfu nie zostały jeszcze całkowicie wyjaśnione.

Od wspomnianego dokumentu należy odróżnić inny IV-wieczny apokryf, Ewangelię Dzieciństwa Tomasza, która opisuje dziecięce lata Jezusa.

Rękopisy

W roku 1897 Grenfell oraz Hunt odkryli pierwszy fragment apokryfu w języku greckim (P. Oxy. 1)[1][2]. Zauważyli, że fragment ten zawiera Logia Jezusa[3] i wyrazili przypuszczenie, że oryginalny rękopis zawierał kolekcję mów Jezusa, które były niezależne od czterech Ewangelii kanonicznych w ich obecnej, znanej nam formie. Owe logia zaklasyfikowali do pism nieheretyckich i sądzili, że ich zbiór powstał przed rokiem 140. Odkrywcy zauważyli pewne paralele w dziełach Klemensa Aleksandryjskiego[4].

Grenfell i Hunt odkryli nieco później – dokładna data nieznana – również dwa inne greckie fragmenty tej ewangelii (P. Oxy. 654, P. Oxy. 655), oba pochodzące z III wieku[5][6]. Teksty tych fragmentów opublikowali w roku 1904[7][8]. Odkrywcy zauważyli pewne podobieństwa wszystkich trzech fragmentów, ale co do wspólnego pochodzenia fragmentów nie mieli pewności. Wyrazili jedynie przypuszczenie, że P. Oxy. 654 może pochodzić z Ewangelii Tomasza lub Ewangelii Filipa[9]. P. Oxy. 655 uznali za niekanoniczną ewangelię, podobną do Synoptyków, zwłaszcza do Ewangelii Łukasza. Harnack uznał go za fragment Ewangelii Egipcjan. Odkrywcy zauważyli pewne podobieństwa zachodzące między P. Oxy. 654 a P. Oxy. 655[10].

Do połowy XX wieku znane były jedynie fragmenty greckiej wersji tego tekstu. Ewangelia Tomasza jest jednym z tekstów odkrytych w 1945 roku w Nag Hammadi w zbiorze trzynastu koptyjskich kodeksów papirusowych. Rękopis nosi numer II (Nag Hammadi Codex II) i jest przechowywany w Kairze, w dziale rękopisów Muzeum Koptyjskiego (Coptic Museum, Department of Manuscripts) Inv. 10544)[11]. Zawiera siedem dzieł literackich, Ewangelia Tomasza jest jego drugim dziełem)[11]. Spisana została w dialekcie saidzkim, jakkolwiek zawiera szereg nieregularności językowych, które wskazują na wpływy dialektu subachmimskiego[12][13]. Jest to jedyny zachowany rękopis z pełnym tekstem apokryfu[14]. Opublikowany został w roku 1959.

Odkryto ponadto dwa inne koptyjskie rękopisy CG XIII (dokładny odpowiednik dla CG II) oraz Or. 4926 (dialekt subachmimski). Oba zawierają logion 5 i zachowały się we fragmentarycznym stanie[15].

Tekst koptyjski nie zawsze jest zgodny z greckimi fragmentami (znalezionymi w Oxyrhynchus), największą różnicą jest umieszczenie partii 30 logionu według greckiego tekstu na końcu 77 logionu w tekście koptyjskim. Zachodzą też znaczące różnice pomiędzy tekstem koptyjskim a cytatami Hipolita[16]. Według Nikefora z IX wieku Ewangelia Tomasza ma 1300 stychów, co jest zbyt dużą liczbą na znaną nam wersję tej ewangelii[17]. Oznacza to, że Ewangelia Tomasza występowała w kilku formach i poddana została więcej niż jednej redakcji[16].

Autorstwo i czas powstania

Apostoł Tomasz

Według samego utworu jego autorem jest apostoł Tomasz Didymus wspomniany też kilkakrotnie w Ewangelii Jana.

To są tajemne słowa, które Jezus żywy wypowiedział, a zapisał je Didymus Juda Tomasz (Ewangelia Tomasza 32,10).

Najbardziej prawdopodobnym miejscem powstania apokryfu jest Syria[18].

Greckie rękopisy P. Oxy. 1 i P. Oxy. 654 pochodzą z początku III wieku i wskazują, że tekst grecki istniał w końcu II wieku[17]. Najstarszy koptyjski rękopis pochodzi z I poł. IV wieku[19].

Początkowo sądzono, że utwór został napisany w języku greckim, a w III wieku n.e. dokonano jego tłumaczenia na język koptyjski[20]. Z czasem jednak zwrócono uwagę na liczne semityzmy i syriacyzmy, dlatego badacze dopuszczają możliwość, że pierwotnym językiem był syryjski (przynajmniej dla niektórych partii)[21]. Według De Conick 48 logionów (tj. 42%), zawiera substrat semicki[22]. Craig A. Evans wskazał, że 54 logion bardziej przypomina syryjski przekład Mt 5,3 bądź Łk 6,20 niż ich greckie oryginały[23].

Myślano dawniej, że utwór powstał w II wieku, w środowisku gnostyckim, w wyniku dwóch redakcji, pierwsza miała miejsce przed rokiem 140, druga w końcu II wieku w Syrii. Luźne logia, z których został skomponowany utwór, istniały wcześniej, przekazywane ustnie i zapisywane w różnej kolejności, czego potwierdzeniem są fragmenty greckie odnalezione w Oksyrynchos (stosują inną kolejność)[a].

Po publikacjach Helmuta Koestera (1957, 1968, 1971) powoli zaczął dochodzić do głosu pogląd, że niektóre partie dzieła pochodzą z połowy I wieku. Pogląd zwyciężał powoli, ponieważ przeciwstawiano mu jako kontrargument wpływy gnostyckie[24]. Znaczna część logionów ma charakter bardziej pierwotny od Ewangelii kanonicznych, wyglądają na współczesne dla źródła Q i są od niego niezależne (brak charakterystycznych dla Q zapowiedzi powtórnego przyjścia Syna człowieczego)[25]. Logiony te zostały przeredagowane w II wieku w duchu wczesnognostyckim[26].

Ewangelia Tomasza powstała w dwóch redakcjach (stąd powtórzenia), pierwsza została dokonana w I poł. II wieku, druga ok. 170 roku. Badacze wskazują, że niektóre partie apokryfu mogą pochodzić z końca I wieku, natomiast inne jej teksty (np. logion 68) nie mogły powstać przed powstaniem Bar Kochby. Ewangelia cytowana jest przez Hipolita i Orygenesa[27]. Według Harnacka Ireneusz znał Ewangelię Tomasza. Przyjmuje się, że koniec II wieku to terminus ante quem. Helmut Koester twierdził, że tradycje zawarte w ewangelii pochodzą nawet z połowy I wieku i niejednokrotnie mają bardziej pierwotny charakter niż w Ewangeliach kanonicznych, jednak zostały później zredagowane przez gnostyckiego redaktora[24].

Według części badaczy niektóre partie apokryfu mają bardziej pierwotny charakter niż ich odpowiedniki w Ewangeliach kanonicznych. Stephen J. Patterson jako przykład podaje przypowieść O dzierżawcach winnicy (logion 65–66), opisaną przez wszystkich trzech synoptyków, w Ewangelii Tomasza zachowuje najbardziej pierwotny charakter. W Ewangelii Marka przypowieść ta nosi już cechy alegoryczne, których brak w Ewangelii Tomasza[28]. John Dominic Crossan uważa (powołując się przy tym na innych badaczy), że Ewangelia składa się z dwóch warstw, pierwsza powstała w latach pięćdziesiątych I wieku, natomiast druga w latach siedemdziesiątych I wieku i jest niezależna od ewangelii kanonicznych[29][30][31]. Bart D. Ehrman, posługując się kryterium prostoty („w toku przekazywania tego typu treści ulegają zwykle wydłużeniu i wysubtelnieniu”), sugeruje że Ewangelia Tomasza mogła powstać przed ewangeliami synoptycznymi. Argumentuje to analizą porównawczą poszczególnych logionów z ich odpowiednikami w ewangeliach synoptycznych – logionu 8 z Mt 13,47-50, logionu 20 z Mk 4,30-32 oraz logionu 34 z Łk 6,39[32].

Według J.P. Meiera redaktor musiał znać Ewangelie kanoniczne, a użycie ich materiału w mniej więcej takich samych proporcjach jak w większości literatury chrześcijańskiej II wieku, potwierdza pogląd o wtórnym pochodzeniu tego apokryfu. Według niego dzieło jest bardzo ważnym świadectwem i źródłem informacji o wczesnym chrześcijańskim gnostycyzmie, ale nie może być traktowane jako niezależne źródło informacji o historycznym Jezusie[33].

Nicholas Perrin jest zwolennikiem późniejszego datowania i utrzymuje, że Tomasz jest zależny od Diatessaronu, który został skomponowany na krótko po 172 roku przez Tacjana w Syrii[34][35].

Treść i teologia

Nag Hammadi Codex II

Nazwa zbioru, „Ewangelia”, nie nawiązuje do formy literackiej ewangelii, a raczej do treści. Ewangelia Tomasza praktycznie nie zajmuje się męką, śmiercią i zmartwychwstaniem Chrystusa, co stanowczo odróżnia ją od ewangelii kanonicznych i zbliża do gnostycyzmu[36]. Tematem ewangelii jest Królestwo Boże i uczniostwo Jezusa. Koptyjski przekład porównany z greckimi fragmentami redukuje częstotliwość występowania terminu „Królestwo Boże” i zamienia je na „Królestwo”, np. w logionie 27 (por. P. Oxy. 1) oraz w logionie 3 (por. P. Oxy. 654)[37]. Królestwo Boże uzyskuje inne znaczenie niż w źródle Q (zorientowane eschatologicznie) i jest najbliższe sposobowi, w jaki je postrzega Ewangelia Jana. W niektórych przypadkach koptyjski tłumacz mógł dokonywać modyfikacji w oparciu o tekst ewangelii kanonicznych[25].

Znaczna część logionów znajduje swoje odpowiedniki w Ewangeliach synoptycznych, ale również i w Ewangelii Jana (logiony 13, 19, 24, 38, 49, 92). Niektóre z logionów znajdują swoje odpowiedniki w apokryficznych ewangeliach, jak np. w Ewangelii Hebrajczyków oraz Ewangelii Egipcjan, jednak zależność Tomasza od pozakanonicznych ewangelii jest wysoce nieprawdopodobna[25]. Zawiera około piętnastu przypowieści, z których jedenaście ma swoje odpowiedniki w Ewangeliach kanonicznych.

Jezus określany jest tytułami „Chrystus”, „Syn Boży”, „Pan”, „Syn człowieczy”[38]. Chrystologia Ewangelii Tomasza nie reprezentuje tego poziomu co szczytowe punkty nowotestamentowej chrystologii, takie jak Flp 2,6–11 oraz J 1,1–18[38].

Ewangelia Tomasza zawiera wypowiedzi Jezusa z Nazaretu, z których prawie połowa przypomina wypowiedzi Jezusa zawarte w ewangeliach synoptycznych. Każda z wypowiedzi wprowadzana jest formułą: „I Jezus rzekł” (ΠЄϪЄ ІС ϪЄ).

Powiedział Jezus: Królestwo jest jak pasterz który miał sto owiec. Jedna z nich zginęła, największa. On opuścił dziewięćdziesiąt dziewięć i szukał jednej aż znalazł. Utrudzony powiedział do owcy: Kocham ciebie więcej niż dziewięćdziesiąt dziewięć (logion 107).

Niektóre mają formę odpowiedzi na pytania uczniów Jezusa i zaczynają się od przytoczenia pytania. W ewangelii pojawiają się motywy panteistyczne i gnostyckie, takie jak zastrzeżenie tajemnicy tekstu (które nie mają miejsca w ewangeliach kanonicznych). Niektóre fragmenty nie znajdują się w ewangeliach synoptycznych, np.

„Szczęśliwy lew, którego zje człowiek. I lew stanie się człowiekiem. Przeklęty człowiek, którego zje lew. I człowiek stanie się lwem” (logion 7).
„Kto poznał świat, znalazł trupa, a kto znalazł trupa, świat nie jest go wart” (logion 57).
„Rzekł im Szymon Piotr: "Niech Mariham odejdzie od nas. Kobiety nie są godne życia". Rzekł Jezus: "Oto poprowadzę ją, aby uczynić ją mężczyzną, aby stała się sama duchem żywym, podobnym do was, mężczyzn. Każda kobieta, która uczyni siebie mężczyzną, wejdzie do królestwa niebios" (logion 114).

Ewangelia Tomasza zawiera szereg dubletów:

5,3 — 6,5–6
21,5–7 — 103
48 — 106
55 — 101
56 — 80
92,1 — 94,1
(6,1 + 14) — (104)[39].

Ewangelia Tomasza nie jest typowym dziełem gnostyckim. Słowa Jezusa są wyrwane z ram historycznych i okoliczności towarzyszących życiu Jezusa (cuda, męka, zmartwychwstanie). Autor był bardziej kolekcjonerem niż redaktorem[40]. Antropologia Ewangelii Tomasza opiera się na kluczowych terminach starożytnej filozofii greckiej (σῶμα, ciało i ψυχή, dusza). Ciało jest zapisywane w formie ⲥⲱⲙⲁ. Ewangelia nosi ślady platonizmu, przy czym zależność od platoników jest większa niż od Platona. Ciało przeciwstawiane jest duszy i traktowane jest jako grób duszy. Świat zestawia z ciałem. Ewangelia Tomasza jest zależna od tradycji platońskiej, prowadzi jednak raczej dialog z platonizmem, akceptując jedne jego idee, a odrzucając drugie[41].

Znaczenie

Nag Hammadi Codex II, ostatnia strona Ew. Tomasza

W opinii niektórych, np. badaczy związanych z kręgiem The Jesus Seminar nazywających Ewangelię Tomasza „piątą ewangelią” jest to tekst równie ważny dla poznania historycznego Jezusa co pozostałe cztery ewangelie kanoniczne. Staraniem członków Jesus Seminar w 1993 roku ukazała się książka „The five Gospels. The Search for Authentic Words of Jesus” („Pięć Ewangelii. Poszukiwanie autentycznych słów Jezusa”), w której twierdzono, że w Ewangelii Tomasza znajduje się więcej autentycznych wypowiedzi Jezusa niż w Ewangeliach synoptycznych i w Ewangelii Jana[42]. Greckie synopsy czterech Ewangelii umieszczają ją na końcu w Apendyksie[43][44].

Z drugiej strony, odkrycie Ewangelii Tomasza wzmocniło hipotezę o istnieniu źródła Q, gdyż jej odkrycie udowodniło, iż we wczesnym chrześcijaństwie istniał gatunek ewangelii złożonej z samych powiedzeń (logiów) Jezusa, za jaki uważa się właśnie źródło Q. Odkrycie pokazało, że rekonstrukcja źródła Q jest przedsięwzięciem, które posiada naukowe podstawy[40]. Dopuszcza się możliwość, że Ewangelia Tomasza mogła korzystać ze źródła Q[45].

Ewangelia Tomasza w kulturze współczesnej

Apokryf ten występuje w filmie Stygmaty, gdzie został przedstawiony w sposób typowy dla spiskowej teorii dziejów. Zdaniem twórców filmu Kościół katolicki miał ukrywać jego treść, jako burzącą podstawy wiary. W kilku epizodach filmu cytowane są następujące słowa przypisywane Ewangelii Tomasza: „Jezus rzekł: Królestwo Boże jest w was i wokół was. Nie w domach z drewna i kamienia. Rozłup kawałek drewna, a będę tam, podnieś głaz, a znajdziesz mnie”. W rzeczywistości cytat jest kompilacją fragmentów z apokryfu 3 i 77, które nie zawierają słów „Nie w domach z drewna i kamienia” i brzmią trochę inaczej:

3 Rzekł Jezus: „Gdy wasi przywódcy powiedzą wam: „to królestwo jest w niebie, wtedy ptaki niebieskie będą pierwsze przed wami”. Gdy powiedzą wam, że ono jest w morzu, wtedy ryby będą pierwsze przed wami. Ale królestwo jest tym, co jest w was i tym, co jest poza wami. Skoro poznacie samych siebie, wtedy będziecie poznani i będziecie wiedzieć, że jesteście synami Ojca żywego. Jeśli zaś nie poznacie siebie, wtedy istniejecie w nędzy i sami jesteście nędzą”.

77 Rzekł Jezus: „Ja jestem światłością, która jest ponad wszystkimi. Ja jestem Pełnią, Pełnia wyszła ze mnie, Pełnia doszła do mnie. Rozłupcie drzewo, ja tam jestem. Podnieście kamień, a znajdziecie mnie tam”[46].

Ewangelia Tomasza wykorzystana została w książce Kod Leonarda da Vinci Dana Browna. Bart D. Ehrman zarzucił, że książka zawiera liczne błędy, także głupie wpadki, niepotrzebne z punktu widzenia fabuły[47]. Według Ewangelii Tomasza Maria Magdalena nie jest ani żoną, ani kochanką Jezusa[48]. Brown przemilczał kontrowersyjną tezę apokryfu, iż pierwiastek kobiecy musi przekształcić się w męski, aby uzyskać zbawienie[49].

Ewangelia Tomasza pojawia się również w książkach:

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Według Wincentego Myszora, Ewangelia powstała w środowisku gnostyków esseńskich, zaś jej nieznany autor posłużył się autorytetem apostoła (Ewangelia Tomasza, Albertyna Dembska i Wincenty Myszor (tłum), Wincenty Myszor (oprac.), Verbum, Katowice 1992, s. 6.)

Przypisy

  1. ↑ Grenfell i Hunt 1897 ↓, s. 5-7.
  2. ↑ Grenfell i Hunt 1898 ↓, s. 1-3.
  3. ↑ Grenfell i Hunt 1898 ↓, s. 1.
  4. ↑ Grenfell i Hunt 1898 ↓, s. 1-2.
  5. ↑ P.Oxy.IV 0654
  6. ↑ P.Oxy.IV 0655
  7. ↑ Grenfell i Hunt 1904 ↓, s. 1-22.
  8. ↑ Grenfell i Hunt 1904 ↓, s. 22-28.
  9. ↑ Grenfell i Hunt 1904 ↓, s. 18-19.
  10. ↑ Grenfell i Hunt 1904 ↓, s. 27.
  11. ↑ a b Conick 2006 ↓, s. 11.
  12. ↑ Layton 1989 ↓, s. 6.
  13. ↑ Myszor 1997 ↓, s. 321.
  14. ↑ Layton 1989 ↓, s. 28.
  15. ↑ Layton 1989 ↓, s. 28-29.
  16. ↑ a b Meier 1991 ↓, s. 125.
  17. ↑ a b Plisch 2007 ↓, s. 16.
  18. ↑ Patterson 1998 ↓, s. 39.
  19. ↑ Plisch 2007 ↓, s. 17.
  20. ↑ Perrin 2004 ↓, s. 138–151.
  21. ↑ Ewangelia Tomasza. A. Dembska i W. Myszor (tłum. i oprac.). Katowice: 1992, s. 4–5.
  22. ↑ Conick 2006 ↓, s. 12.
  23. ↑ Evans 2008 ↓.
  24. ↑ a b Conick 2006 ↓, s. 13.
  25. ↑ a b c Koester 2009 ↓.
  26. ↑ Layton 1987 ↓, s. 361.
  27. ↑ Koester 1990 ↓, s. 77 nn.
  28. ↑ Patterson 1998 ↓, s. 44.
  29. ↑ Davies 1993 ↓.
  30. ↑ Patterson 1988 ↓.
  31. ↑ Crossan 1997 ↓, s. 448.
  32. ↑ Ehrman 2014 ↓, s. 292.
  33. ↑ Meier 1991 ↓, s. 124-139.
  34. ↑ Perrin 2002 ↓, s. 36.
  35. ↑ Perrin 2006 ↓, s. 66–80.
  36. ↑ Plisch 2007 ↓, s. 35.
  37. ↑ Plisch 2007 ↓, s. 34.
  38. ↑ a b Plisch 2007 ↓, s. 32.
  39. ↑ Plisch 2007 ↓, s. 25.
  40. ↑ a b Landkammer 1989 ↓, s. 16.
  41. ↑ Miroshnikov 2018 ↓, s. 45-70.
  42. ↑ Funk i Hoover 1993 ↓.
  43. ↑ Aland 2007 ↓, s. 519-546.
  44. ↑ Patterson 1998 ↓, s. 109.
  45. ↑ Schnelle 2007 ↓, s. 230.
  46. ↑ Ewangelia św. Tomasza – prawda? – artykuł z serwisu kosciol.pl
  47. ↑ Ehrman 2005 ↓, s. 13.
  48. ↑ Ehrman 2005 ↓, s. 105.
  49. ↑ Ehrman 2005 ↓, s. 107.
  50. ↑ Book Summary BookBrowse

Bibliografia

Wydania tekstu
Wydania polskie
  • Ewangelia Tomasza. W: Apokryfy Nowego Testamentu. Wincenty Myszor, Albertyna Dembska (przekład), Wincenty Myszor (oprac.), Marek Starowieyski (red.). Wyd. 2 poszerzone. T. 1. Kraków: WAM, 2003, s. 180–202. ISBN 83-7318-138-5.
  • Ewangelia Tomasza. W: Apokryfy Nowego Testamentu. Marek Starowieyski (red). Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1986, s. 121–133.
  • Ewangelia Tomasza. Albertyna Dembska i Wincenty Myszor (tłum), Wincenty Myszor (oprac.). Katowice: Verbum, 1992.
Opracowania
  • John Dominic Crossan: Historyczny Jezus: Kim był i czego nauczał?. Warszawa: Książka i Wiedza, 1997, s. 448. ISBN 83-05-12835-0.
  • Stevan L. Davies: The Gospel of Thomas and Christian Wisdom. New York: The Seabury Press, 1983. ISBN 0-8164-2456-X.
  • Bart D. Ehrman: Prawda i fikcja w Kodzie Leonarda Da Vinci. Poznań: Dom Wydawniczy „Rebis”, 2005. ISBN 83-7301-719-4.
  • Bart D. Ehrman: Nowy Testament: Historyczne wprowadzenie do literatury wczesnochrześcijańskiej. Warszawa: Wydawnictwo CIS, 2014. ISBN 978-83-61710-12-7.
  • Craig A. Evans: Fabricating Jesus: How Modern Scholars Distort the Gospels. Downers Grove, IL: IVP Books, 2008.
  • Robert W. Funk: The Five Gospels: What Did Jesus Really Say? The Search for the Authentic Words of Jesus. HarperOne, 1997. ISBN 0-02-541949-8.
  • Robert W. Funk, Roy W. Hoover: The Five Gospels: The Search for the Authentic Words of Jesus. New York: Macmilian, 1993.
  • Helmut Koester: Ancient Christian Gospels. Harrisburg, PA: Trinity Press International, 1990. ISBN 0-334-02450-1. [dostęp 2010-01-27].
  • Helmut Koester: Introduction to the Gospel of Thomas, trans. Thomas O. Lambdin. Theology Website, 2009. [dostęp 2011-10-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-23)].
  • Hugolin Langkammer: Apokryfy Nowego Testamentu. Katowice: Księgarnia św. Jacka, 1989, s. 15–18. ISBN 83-7030-026-X.
  • Bentley Layton: The Gnostic Scriptures: A New Translation with Annotations. Garden City: Doubleday & Co., 1987, s. 361.
  • John P. Meier: A Marginal Jew: Rethinking the Historical Jesus: Volume one, The Roots of the Problem and the Person. New York: 1991, s. 124-139.
  • Ivan Miroshnikov: The Gospel of Thomas and the Platonists on the World. W: Ivan Miroshnikov: The Gospel of Thomas and Plato. Leiden: Brill, 2018, s. 45-70, seria: Nag Hammadi and Manichaean Studies, Volume: 93. ISBN 978-90-04-36729-6.
  • Wincenty Myszor. Księga Tomasza (Nag Hammadi Codex II, 7 p. 138,1–145,23). „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”. 30, s. 320-329, 1997. 
  • Stephen John Patterson: The Fifth Gospel: The Gospel of Thomas Comes of Age. James M. Robinson, Hans-Gebhard Bethge. Harrisburg, PA: Trinity Press International, 1998. ISBN 1-56338-249-0. [dostęp 2012-03-19].
  • Stephen John Patterson: The Gospel of Thomas within the Development of Early Christianity. Ann Arbor: University Microfilms International, 1988.
  • Nicholas Perrin. NHC II,2 and the Oxyrhynchus Fragments (P.Oxy 1, 654, 655): Overlooked Evidence for a Syriac "Gospel of Thomas". „Vigiliae Christianae”. Vol. 58, No. 2, s. 138–151, May 2004. 
  • Nicholas Perrin. Thomas: The Fifth Gospel?. „Journal of The Evangelical Theological Society”. 49, s. 66–80, March 2006. 
  • Nicholas Perrin: Thomas and Tatian: the relationship between the Gospel of Thomas and the Diatessaron. Leiden: Brill, 2002. ISBN 90-04-12710-0.
  • Udo Schnelle: Einleitung in das Neue Testament. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2007. ISBN 978-3-8252-1830-0.
  • Christopher M. Tuckett. Thomas and the Synoptics. „Novum Testamentum”. 30, s. 132–157, 1988. 
  • Richard Valantasis: The Gospel of Thomas. London; New York: Routledge, 1997. ISBN 0-415-11621-X. [dostęp 2012-01-05].

Linki zewnętrzne

Tekst
Opracowania
Biblioteka z Nadż Hammadi
Kodeks I
Kodeks II
Kodeks III
Kodeks IV
  • Apokryf Jana (dublet)
  • Święta Księga Wielkiego Niewidzialnego Ducha (dublet)
Kodeks V
Kodeks VI
Kodeks VII
Kodeks VIII
Kodeks IX
Kodeks X
Kodeks XI
Kodeks XII
Kodeks XIII

Media użyte na tej stronie

Nag Hammadi coptic.gif
Image of the Last Page of the Coptic Manuscript of the Gospel of Thomas. The title "peuaggelion pkata Thomas" is at the end. Courtesy of the Institute for Antiquity and Christianity, Claremont Graduate University.
Gospel of Thomas.jpg
Gospel of Thomas or maybe gnostic Gospel of Peter (see talk page).
Nag Hammadi Codex II.jpg
folio 32 of Nag Hammadi Codex II, with the ending of the Apocryphon of John, and the beginning of the Gospel of Thomas
Thomas Apostle Hajdudorog.JPG
Autor: Jojojoe, Licencja: CC BY-SA 3.0
The picture is a Greek Catholic icon depicting apostle Thomas with a spear referring to his martyrdom. The icon was painted in the end of the 18th century as part of the iconostasis of the Greek Catholic Cathedral of Hajdúdorog, Hungary. Thomas' icon is placed on the second tier of the iconostasis, the so called Twelve Apostles tier. This icon is the first painting from the left.
P. Oxy. 1.jpg
folio recto of P. Oxy. 1