Ewangeliarz emmeramski

Ewangeliarz emmeramski

Ewangeliarz emmeramski, strona 4
Oznaczenie	KP 208, nr p. 70
Data powstania	ok. 1070–1111
Miejsce powstania	skryptorium klasztoru św. Emmerama w Ratyzbonie
Język	łacina
Miejsce przechowywania	Biblioteka Kapitulna Katedry Krakowskiej

Ewangeliarz emmeramski – ewangeliarz pochodzący z końca XI lub początku XII wieku ze skryptorium klasztoru św. Emmerama w Ratyzbonie. Zawiera cztery Ewangelie poprzedzone dedykacjami Ojców Kościoła oraz Kanonami Zgodności, a zakończony Capitulare evangeliorum. Manuskrypt jest ozdobiony inicjałami oraz miniaturami.

Opis

Tekst rękopisu tworzą pergaminowe karty zeszyte ze sobą foliały, złożone w quaterion. Pierwszy z foliałów wydaje się nietypowy, gdyż tworzy go arkusz złożony na pół. Mógł on zostać dołączony do rękopisu już po napisaniu ewangeliarza. Wszystkie strony ewangeliarza zostały ponumerowane cyframi rzymskimi z wyjątkiem pierwszego nietypowego arkusza.

Manuskrypt został ozdobiony skromnymi inicjałami roślinnymi i zwierzęcymi a także kilkunastoma miniaturami przedstawiającymi świętego Emmerama oraz ewangelistów: Mateusza, Jana, Marka i Łukasza. Miniatury przedstawiają świętego Emmerama na tronie z otwartą księgą, wraz ze świętymi Wolfgangiem i Dionizym, a także z biskupami Ratyzbony Gaubaldem i Tutonem. Charakterystyczną cechą ilustracji malarskich ewangeliarza jest prawie zupełny brak miniatur ilustrujących tekst ewangelii, przy jednoczesnym wykorzystaniu ilustracji w dużym stopniu niemających związku z treścią. Pod tym względem charakteryzuje go jasna kompozycja przy pewnej surowości i powściągliwości form.

Czas powstania

Miniatury przedstawiające głównie lokalnych świętych bawarskich, wskazują na jego pochodzenie ze skryptorium klasztoru św. Emmerama w Ratyzbonie z XI wieku. Na podstawie objaśnień historycznych osób, znajdujących się na miniaturach, datę powstania rękopisu umieszcza się w przedziale lat 1070–1111. Szczególne znaczenie ma miniatura na stronie czwartej, przedstawiająca stojących pod arkadami w górnym rzędzie trzech władców, a w dolnym trzech opatów. Odnośnie do tożsamości władców umieszczonych na ilustracji istnieją spory. Józef Szujski zidentyfikował ich jako króla Henryka I (na tronie w latach 919–936), cesarza Henryka II (na tronie w latach 1002–1024) oraz Konrada II (na tronie w latach 1024–1039). Późniejsi badacze manuskryptu uznali jednak, że ilustracja przedstawia Henryka IV (1056–1106) oraz dwóch jego synów Konrada i Henryka V. Natomiast w dolnym rzędzie znaleźli się opaci zarządzający benedyktyńskim klasztorem świętego Emmerama w Ratyzbonie: Eberhard (1064–1070), Ramwold (975–1000/1001), Rutpert (1070–1095).

Według Bronisławy Malik-Gumińskiej w „Ewangeliarzu emmeramskim na stronie czwartej przedstawiono władców za życia”, a postać ze strony pierwszej tego ewangeliarza to Henryk V. Postać władcy zdobiąca pierwszą stronę kodeksu została wystylizowana w konwencji obrazującej biblijnego króla Dawida i ma wyraźnie charakter abstrakcyjny. Ratyzbońscy mnisi przedstawili więc panującego cesarza oraz dwóch królów: Konrada w Italii oraz Henryka-juniora w Niemczech. W tym czasie nikt nie potrafił przewidzieć, który z nich dwóch stanie na czele Imperium, po śmierci ojca. W tej sytuacji autor miniatury ze strony czwartej przedstawił stan faktyczny. Postacią centralną ilustracji uczynił panującego cesarza, a po jego bokach umieścił obu synów równocześnie, wszystkie trzy postacie wyposażając w te same insygnia władzy. W ten sposób na ilustracji odwzorował sytuację, jaka panowała w Cesarstwie około roku 1100. I właśnie około tej daty zaczęto spisywać i przyozdabiać ewangeliarz.

Na podstawie tych identyfikacji określono rok 1099, w którym koronowano Henryka IV na króla niemieckiego, jako prawdopodobny rok powstania ewangeliarza lub też rozszerzając granice powstania rękopisu na lata 1099–1106. Według drugiej propozycji osoby przedstawione na ilustracji, wraz z Henrykiem V, przesuwają datę powstania manuskryptu na lata 1106–1111. Zależnie od ocen, ewangeliarz ten jest określany mianem Kodeksu Henryka IV lub też Henryka V.

Historia manukryptu

Do Polski ewangeliarz dotarł prawdopodobnie poprzez Judytę Marię, córkę cesarza Henryka III i siostrę Henryka IV lub też jako posag Agnieszki, żony Władysława Wygnańca. Judyta Maria była żoną Salomona węgierskiego. Po jego śmierci, w 1087 roku, poślubiła Władysława Hermana. Przewrót polityczny w Polsce, jaki nastąpił po wygnaniu króla Bolesława Śmiałego i przejściu Władysława Hermana na stronę króla niemieckiego Henryka IV oraz sojusz zawarty z czeskim księciem Wratysławem, otworzyły kupcom ratyzbońskim drogę do Polski i dalej do Kijowa. Z przekazów historycznych Ottona z Bambergu wynika, że Judyta Maria pozostawała w żywej korespondencji ze swoim bratem Henrykiem IV, a także często wymieniała z nim dary. Możliwe więc, że za otrzymane podarunki brat przekazał jej ewangeliarz emmeramski. Zaś Agnieszka, żona Władysława Wygnańca mogła otrzymać kodeks w posagu. Przypuszczalna data jej zaślubin, przypadająca na lata 1125–1127, może więc wskazywać na datę przywiezienia kodeksu do Polski. W czasie swego pobytu Agnieszka mieszkała zapewne na Wawelu, musiała też utrzymywać kontakty z Kapitułą, a chcąc zjednać poparcie małżonkowi, mogła ewangeliarz Henryka V, swego wuja, ofiarować katedrze krakowskiej.

Ewangeliarz emmeramski przechowywany jest w Bibliotece Kapitulnej Katedry Krakowskiej (KP 208, nr p. 70).

Bibliografia

• Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie: Ewangeliarz emmeramski. [w:] Wirtualna historia książki i bibliotek [on-line]. www.wsp.krakow.pl. [dostęp 2012-11-20]. (pol.).