Fabryka fajansu w Kole

Fabryka fajansu w Kole

nr rej. 1518 z 29.05.1974 oraz A-484/225 z 15.03.1993
Dawny budynek fabryki
Państwo	Polska
Miejscowość	Koło, ul. Zielona 5
Ukończenie budowy	18 sierpnia 1842
Położenie na mapie Koła Fabryka fajansu w Kole
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Fabryka fajansu w Kole
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Fabryka fajansu w Kole
Położenie na mapie powiatu kolskiego Fabryka fajansu w Kole
52°11′54,3480″N 18°38′11,2560″E/52,198430 18,636460

Fabryka fajansu w Kole – fabryka fajansu w Kole, założona w 1842 roku przez Józefa Freudenreicha. Położony pomiędzy ulicami Sienkiewicza i Zieloną, na terenie osiedla Warszawskiego.

Do rejestru zabytków wyposażenie i budynek fabryki zostały wpisany 29 maja 1974 roku, a następnie 15 marca 1993 roku.

Historia

Fragment kafli od pieca wyprodukowanych w kolskiej fabryce, odnaleziony na terenie obozu zagłady w Chełmnie

Fabryka ok. 1941 roku

Tablica pamiątkowa upamiętniająca Czesława Freudenreicha, umieszczona na budynku fabryki w 1998 roku

18 sierpnia 1842 roku Józef Freudenreich, razem z Henrykiem Wendlerem wykupił dawny dom fabryczny w Kole, przy Trakcie Warszawskim, zobowiązując się ulokować w nim fabrykę^[1]. Budynek ten, wraz z placem, przeznaczony został na fabrykę porcelany, półporcelany i fajansu^[1]. Już w 1844 roku zakład posiadał 3 piece, 20 warsztatów i zatrudniał ponad 31 osób^[1]. Początkowo w fabryce produkowano także wyroby szklane, nie zachowały się jednak do dzisiaj żadne ich przykłady^[1]. W 1860 roku fabryka posiadała 20 warsztatów, 2 tokarnie, 5 pieców oraz warzelnię masy i młyn do mielenia glazury, a pracowało w niej łącznie 69 osób^[2]. Roczną wartość produkcji szacowano na około 40 tysięcy rubli^[2].

W 1880 roku fabrykę przejął syn Józefa – August Freudenreich. W 1884 roku fabryka składała się już z dwóch zakładów^[3], a w jej asortymencie znajdowało się ponad 900 wzorów. Oprócz przyborów stołowych produkowano także zestawy sanitarne oraz przedmioty dekoracyjne^[1]. Freudenreich zatrudniał wtedy 153 pracowników, a roczny dochód jego zakładów wynosił 82 tysiące rubli^[3].

Od 1904 roku firmą zarządzali wspólnie synowie Augusta – Stefan i Czesław. Stefan opuścił Koło w 1914 roku, a Czesław pozostawał właścicielem kolskiej fabryki do swojej tragicznej śmierci w 1939 roku^[1]. Na początku XX wieku w fabryce pracowało wielu uzdolnionych artystów, m.in. Edward Trojanowski^[4]. W 1905 roku na podwórzu fabryki miał miejsce wielki wiec patriotyczny^[5].

W 1909 roku wyroby zakładu Freudenreichów zostały nagrodzone Złotym Medalem na Wystawie Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie^[5]. W 1912 roku Freudenreichowie zostali także odznaczeni dyplomem „Grand Prix” w Kaliszu oraz Złotym Medalem Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej w Warszawie^[6]. Podczas I wojny światowej fabryka pozostawała nieczynna, została także zdemolowana przez wojska niemieckie. Produkcję uruchomiono ponownie dopiero w 1919 roku^[7]. W 1928 roku kolska fabryka stała się częścią syndykatu Centralne Biuro Sprzedaży Fajansu „Centrofajans” Sp. z.o.o. w Warszawie^[8]. W 1929 roku wyroby fabryki nagrodzono Brązowym Medalem na Powszechnej Wystawie Krajowej^[8]. W 1937 roku za pośrednictwem Izby Handlowej w Warszawie wysłano do Stanów Zjednoczonych dwie skrzynie wyrobów z kolskiej fabryki, wybuch wojny przekreślił jednak szanse firmy na tę współpracę^[9].

Po wybuchu II wojny światowej i rozstrzelaniu Czesława Freudenreicha fabryka przeszła pod zarząd niemiecki jako „Steingutfabrik C. Freudenreich”, a jej produkcja ograniczona została tylko do zaspokajania rynku lokalnego^[10][11]. Pod koniec wojny zakład został kompletnie zniszczony, a jego dokumentacja została wywieziona z Koła^[12][11].

W 1948 roku zakład został upaństwowiony^[13]. Początkowo fabryka została podporządkowana Zjednoczeniu Przemysłu Ceramiki Technicznej i Szlachetnej w Radomiu. W latach 1950–1961 funkcjonowała jako samodzielny podmiot gospodarczy pod nazwą Zakłady Fajansu „Koło” w Kole, a w styczniu 1963 roku połączyła się z Zakładami Wyrobów Sanitarnych, tworząc Zakłady Ceramiki Koło^[11]. Po 1974 roku kolska fabryka została połączona z Zakładami Ceramiki Stołowej we Włocławku^[11]. W 1991 roku Zakłady Fajansu zawiesiły działalność^[14]. W 1992 roku fabryka znalazła się w rękach prywatnego właściciela i działała pod nazwą Fabryka Fajansu „Janpol”, a następnie Fabryka Fajansu „Stanpol”, która zawiesiła działalność w 2008 roku^[15].

Dziś tradycje kontynuuje niewielka fabryka fajansu mieszcząca się przy ul. Zielonej 5 – w pobliżu centrum handlowego Euro-Koło. Podobną dziedziną zajmuje się także Zakład Wyrobów Sanitarnych Sanitec, wytwarzający produkty z ceramiki – zbliżonej składem chemicznym do fajansu.

Przy ul. Kajki 44 mieści się jedyne w Polsce – Muzeum Technik Ceramicznych, które posiada stałą ekspozycję poświęconą kolskiemu fajansowi.

Inne zakłady produkujące fajans w Kole

Fabryka Kocha, Konikiewicza i Lindemana

W 1847 roku fabrykę w Kole założyli trzej przemysłowcy z Prus – Karol Koch, Teofil Konikiewicz i Teodor Lindeman^[16] (według innych źródeł właścicielem był tylko Karol (Kazimierz) Koch^[2]). Ich fabryka mieściła się na Warszawskim Przedmieściu, przy dzisiejszej ulicy Włocławskiej, naprzeciwko obecnego budynku Sądu Rejonowego^[16]. W fabryce produkowano wyroby z fajansu, półporcelany oraz kafle, mieściły się w niej 3 piece, 30 warsztatów, a zatrudnienie znajdowało ok. 50 pracowników^[16]. Od początku fabrykanci mieli problemy z kolskimi władzami miejskimi, które preferowały ich konkurenta – Józefa Freudenreicha. Fabryka nie prosperowała i została zamknięta już w 1854 roku^[16]. Nieznana jest dokładna lokalizacja fabryki, możliwe, że została ona później przejęta przez Jakuba Teichfelda^[2].

Fabryka Jakuba Teichfelda i Michała Raucha

W 1856 roku kolejną fabryką założył Jakub Teichfeld. Położona była na Warszawskim Przedmieściu, na rogu obecnych ulic Sienkiewicza i Szkolnej^[16]. W 1860 roku w fabryce znajdowało się 12 warsztatów, 2 tokarnie, 2 piece, warzelnia masy i młyn do mielenia glazury, a w zakładzie pracowało 39 osób^[16]. W tym samym roku roczną wartość produkcji zakładu szacowano na około 20 tysięcy rubli^[2]. W 1861 roku w fabryce miał miejsce pożar^[2].

W 1873 roku do spółki z Teichfeldem wszedł Michał Lejba Rauch^[2]. W drugiej połowie lat 70. XIX wieku Jakub Teichfeld rozpoczął budowę nowej fabryki fajansu w podwarszawskim Pruszkowie, gdzie następnie przeniósł się z częścią pracowników z Koła^[17]. Michał Rauch kontynuował produkcję w Kole, posiadał także skład fabryczny w Warszawie (przy ulicy Granicznej 14), fabryka przestała funkcjonować po 1912 roku^[16].

Fabryka ta była zlokalizowana najprawdopodobniej u zbiegu ulicy Włocławskiej i ulicy Sienkiewicza. Do dziś z całego kompleksu fabryki pozostał tylko jeden budynek, w którym najprawdopodobniej znajdował się skład wyrobów fajansowych^[3]. W głównym budynku fabrycznym po I wojnie światowej mieścił się Syndykat Rolniczy, a budynek został wyburzony po 1984 roku^[3]. Do 1939 roku na podwórzu fabryki istniał też młyn parowy Neumanna^[15].

Pozostałe fabryki

W 1874 roku Henryk Struve, opisując na łamach tygodnika „Kłosy” Koło wymienia także fabrykę Reicherta^[3], wymienianą następnie w informatorach przemysłowo-handlowych jako malarnia porcelany Reicherta i Wintera^[18]. W wydanym w 1912 roku „Przewodniku po Guberni Kaliskiej” obok fabryk Freudenreicha i Raucha wymienia się także zakład M. Rachwalskiego, zatrudniający podobno 90 osób. Istnieje jednak pogląd, że nazwiska Rachwalski używał zamiennie Michał Rauch^[3][18]. W „Księdze adresowej dla przemysłu, handlu i rolnictwa” z 1917 roku widnieje także fabryka spółki Rotbarda i Kirschbauma, nie wiadomo jednak o niej nic poza nazwą. Istnieje teoria, że była to wcześniejsza fabryka Michała Raucha^[18].

Przypisy

Bibliografia

• BartłomiejB. Grzanka BartłomiejB., TomaszT. Nuszkiewicz TomaszT., Wystawa stała Muzeum Technik Ceramicznych w Kole "Fajans kolski - formy, dekoracje, techniki zdobnicze" im. Czesława Freudenreicha, Muzeum Technik Ceramicznych w Kole, 2015 .
• Józef Stanisław Mujta: 635 lat miasta Koła. Koło: Muzeum Technik Ceramicznych : Kolskie Towarzystwo Kulturalne, 1997. ISBN 83-86139-34-X.
• KatarzynaK. Schellner KatarzynaK., Nie tylko Freudenreich – czyli raz jeszcze fabrykach fajansu, „Rocznik Kolski”, 7, Koło: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Kole, 2014, ISSN 1898-1607 .
• Kazimierz Kasperkiewicz: Miejsca i obiekty walki i pamięci z lat wojny i okupacji 1939-1945 w Kole i powiecie kolskim. Koło: Towarzystwo Przyjaciół Miasta Koła, 2004. ISBN 83-909030-9-1.