Faktoid

(c) Samxli, CC BY 2.0
Chiński Mur, wbrew popularnym opiniom, nie jest widoczny z kosmosu.

Faktoid (ze zrostu słowa 'fakt' i przyrostka -oid od gr. eidos ‘widzę’, ‘spostrzegam’ lub 'postać')[1] – informacja postrzegana jako prawdziwa tylko dlatego, że została opublikowana - najczęściej za pośrednictwem nowych mediów. Przyrostek „-oid” można tłumaczyć jako „postrzegany” lub "przybierający postać".

Faktoidy są prezentowane w taki sposób, że zostają powszechnie uznane za prawdziwe. W naszych miejscach pracy i w sąsiedztwie są one znane jako plotki i anegdoty. W sądach faktoidy nazywa się pogłoskami i niedopuszczalnymi dowodami. W środkach masowego przekazu są one nazywane oszczerstwami, potwarzami, pomówieniami oraz relacjonowaniem krążących aktualnie plotek i pogłosek jako wiadomości[2].

Termin ten stosowany jest także w odniesieniu do wydarzenia o wątpliwej autentyczności, przyjmowanego przez ogół jako mające miejsce w rzeczywistości, i upowszechnianego, między innymi, w celu manipulacji opinią publiczną albo utrzymania kogoś (np. polityka) lub czegoś (np. reklamowanego produktu) w obszarze jej zainteresowania. Inną możliwą motywacją jest wykreowanie sztucznego zainteresowania odbiorców w celu zwiększenia oglądalności lub poczytności. Taką techniką posługują się na przykład bulwarówki.

Współczesnym przykładem faktoidu są postać i biografia „Johnny’ego 11 Palców”, fikcyjnego polskiego geniusza muzycznego, stworzone w celach reklamowych.

Jeżeli faktoid jest zamierzonym atakiem na osobę publiczną lub organizację, często określa się go mianem faktu prasowego (określenia tego użył po raz pierwszy Bronisław Geremek na początku lat dziewięćdziesiątych, w rozmowie z dziennikarzami) lub faktu medialnego.

Historia

Zjawisko pojawiło się po raz pierwszy w 1938 roku, kiedy podróżnik Richard Halliburton opisał w swojej książce Second Book of Marvels, jakoby Mur Chiński dostrzegalny był z kosmosu[3]. Zaś pojęcie zostało użyte po raz pierwszy w roku 1973 przez Normana Mailera w jego biografii Marilyn Monroe. Mailer określał pojęciem faktoidu „fakt, który nie istnieje przed pojawieniem się w czasopiśmie lub gazecie”[4][2]. Washington Times zdefiniował faktoid jako „coś, co wygląda jak fakt, może być faktem, ale w rzeczywistości nim nie jest.”[4] Alternatywą miały być określenia "fictoid" i "fictlet", lecz nie utrwaliły się one w świadomości ludzi.

Przeciwdziałanie

Aby ograniczyć możliwości mediów w zakresie tworzenia faktoidów, ustroje demokratyczne stosują nakazy sprostowania nieprawdziwych informacji[5].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ eidos - definicja, synonimy, przykłady użycia, sjp.pwn.pl [dostęp 2020-06-19] (pol.).
  2. ↑ a b Pratkanis i Aronson 2004 ↓, s. 93.
  3. ↑ Donald J. Winslow, Life-writing : a glossary of terms in biography, autobiography, and related forms, wyd. 2nd ed, Honolulu: Published for the Biographical Research Center by the University of Hawaii Press, 1995, ISBN 0-8248-1713-3, OCLC 31434330 [dostęp 2020-06-19].
  4. ↑ a b David Marsh, A factoid is not a small fact. Fact | Mind your language, „The Guardian”, 17 stycznia 2014, ISSN 0261-3077 [dostęp 2020-06-19] (ang.).
  5. ↑ Europejska konwencja praw człowieka w art. 10 dopuszcza ograniczenia wolności słowa m.in. w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób. Podobne ograniczenia przewiduje Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych w art. 19. Prawo prasowe w Polsce głosi: Na wniosek zainteresowanej osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niebędącej osobą prawną, redaktor naczelny właściwego dziennika lub czasopisma jest obowiązany opublikować bezpłatnie rzeczowe i odnoszące się do faktów sprostowanie nieścisłej lub nieprawdziwej wiadomości zawartej w materiale prasowym (Ustawa z dnia 14 września 2012 r. o zmianie ustawy – Prawo prasowe). Kodeks karny (1997) w art. 213 dozwala rozgłaszać jedynie odpowiadające prawdzie zarzuty (zaś obowiązek udowodnienia prawdziwości spoczywa na rozgłaszającym) i to o ile zarzut taki dotyczy postępowania osoby pełniącej funkcję publiczną lub służy obronie społecznie uzasadnionego interesu. Nawet spełnienie tych warunków nie wyłącza odpowiedzialności sprawcy za zniewagę ze względu na formę podniesienia lub rozgłoszenia zarzutu (art. 214). Kodeks cywilny głosi w art. 24 § 1: Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Bibliografia

  • Anthony Pratkanis, Elliot Aronson: Wiek propagandy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004. ISBN 83-01-14063-1.

Media użyte na tej stronie