Falco (rodzaj)

Falco[1]
Linnaeus, 1758[2]
Ilustracja
Przedstawiciel rodzaju – sokół brunatny (F. berigora)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

sokołowe

Rodzina

sokołowate

Podrodzina

sokoły

Plemię

Falconini

Rodzaj

Falco

Typ nomenklatoryczny

Falco subbuteo Linnaeus, 1758

Gatunki

zobacz opis w tekście

Falco – rodzaj ptaka z podrodziny sokołów (Falconinae) w rodzinie sokołowatych (Falconidae).

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące na wszystkich kontynentach oprócz Antarktydy[43].

Morfologia

Długość ciała 15–60 cm, rozpiętość skrzydeł 44–135 cm; masa ciała samic 88–2150 g, samców 73–1450 g[43].

Systematyka

Etymologia

  • Falco: nowołac. falco, falconis „sokół”, od łac. flectere „zakrzywiać” (aluzja do zakrzywionych szponów)[44].
  • Tinnunculus: łac. tinnunculus „pustułka”, od tinnulus „przenikliwie brzmiący”, od tinnire „brzmieć”[44]. Gatunek typowy: Falco columbarius Linnaeus, 1758.
  • Hierofalco: gr. ἱερος hieros „poświęcony” (por. ἱεραξ hierax, ἱερακος hierakos „jastrząb”); nowołac. falco, falconis „sokół”, od łac. flectere „zakrzywiać”[44]. Gatunek typowy: Falco candicans J.F. Gmelin, 1788 (= Falco rusticolus Linnaeus, 1758).
  • Hypotriorchis: gr. ὑποτριορχης hupotriorkhēs „jastrząb” (później utożsamiany z kobuzem), od ὑπο hupo „trochę”; τριορχης triorkhēs „myszołów”, od τρεις treis, τρια tria „trzy”; ορχις orkhis „jądro”[44]. Gatunek typowy: Falco subbuteo Linnaeus, 1758.
  • Cerchneis: gr. κερχνῃς kerkhnēis, κερχνῃδος kerkhnēidos „pustułka”[44]. Gatunek typowy: Falco rupicolus Daudin, 1800.
  • Gyrfalco: starofr. Gerfaucon „białozór”, od staronord. Geirfalki „wielki sokół”[44]. Nowa nazwa dla Hierofalco Cuvier, 1817.
  • Erythropus: gr. ερυθροπους eruthropous, ερυθροποδος euthropodos „czerwonostopy”, od ερυθρος eruthros „czerwony”; πους pous, ποδος podos „stopa”[44]. Gatunek typowy: Falco vespertinus Linnaeus, 1766.
  • Rhynchodon: gr. ῥυγχος rhunkhos „dziób”; οδων odōn, οδοντος odontos „ząb”[44]. Gatunek typowy: Falco peregrinus Tunstall, 1771.
  • Aegypius: gr. αιγυπιος aigupios „sęp”; na podstawie Aιγυπιος Homera, Hezjoda, Sofoklesa, Arystotelesa i innych starożytnych greckich autorów. Nazwa ta była stosowana do różnych gatunków, które odwiedzały pobojowiska po walce, by żywić się ciałami wojowników i ich rumaków poległych w walce[44]. Gatunek typowy: Falco tinnunculus Linnaeus, 1758; młodszy homonim Aegypius Savigny, 1809 (Accipitridae).
  • Aesalon: epitet gatunkowy Falco aesalon J.F. Gmelin, 1788; łac. aesalon, aesalonis „jastrząb, mały jastrząb”, od gr. αισαλων aisalōn, αισαλωνος aisalōnos „jastrząb, mniejszy orzeł” (różnie identyfikowany, np. drzemlik, błotniak stawowy czy orzeł południowy)[44]. Gatunek typowy: Falco aesalon J.F. Gmelin, 1788 (= Falco columbarius Linnaeus, 1758).
  • Pannychistes: gr. παννυχιστης pannukhistēs „ktoś, kto czuwa w nocy”, od παννυχις pannukhis „nocne czuwanie”; ἱζω hizō „siedzieć”[44]. Gatunek typowy: Falco ruficeps Dumont, 1820 (= Falco vespertinus Linnaeus, 1766).
  • Cenchris: łac. cenchris, cenchridis „pustułka”, od gr. κεγχρις kenkhris, κεγχριδος kenkhridos „pustułka”[44]. Gatunek typowy: Falco tinnunculus Linnaeus, 1758.
  • Lithofalco: gr. λιθος lithos „kamień”; rodzaj Falco Linnaeus, 1758 (sokół)[44]. Gatunek typowy: Falco columbarius Linnaeus, 1758.
  • Cataractes: łac. cataractes „nieznany żarłoczny ptak morski”, od gr. καταρακτης kataraktēs lub καταρρακτης katarrhaktēs „nieznany drapieżny ptak morski”[44]. Gatunek typowy: Falco candicans J.F. Gmelin, 1788 (= Falco rusticolus Linnaeus, 1758; młodszy homonim Cataractes Möhring, 1758 (Alcidae).
  • Hierax: gr. ἱεραξ hierax, ἱερακος hierakos „jastrząb”[44]. Gatunek typowy: Falco rusticolus Linnaeus, 1758.
  • Falcula: nowołac. falcula „sokolik”, od zdrobnienia nowołac. falco, falconis „sokół”, od łac. flectere „zakrzywiać” (por. łac. falcula „mały sierp, pazur”; średniowocznołac. falcula brzegówki z rodzaju Riparia)[44]. Gatunek typowy: Falco tinnunculus Linnaeus, 1758.
  • Ieracidea: gr. ῥυγχος rhunkhos „dziób”; οδων odōn, οδοντος odontos „ząb”[44]. Gatunek typowy: Falco berigora Vigors & Horsfield, 1827.
  • Dendrofalco: gr. δενδρον dendron „drzewo”; nowołac. falco, falconis „sokół”, od łac. flectere „zakrzywiać”[44]. Gatunek typowy: Falco subbuteo Linnaeus, 1758.
  • Euhierax: gr. ευ eu „dobry”; ἱεραξ hierax, ἱερακος hierakos „jastrząb”[44]. Gatunek typowy: Falco peregrinus Tunstall, 1771.
  • Poecilornis: gr. ποικιλις poikilis „gatunek zięby”; oρνις ornis, ορνιθος ornithos „ptak”[44]. Gatunek typowy: Falco sparverius Linnaeus, 1758.
  • Tichornis: gr. τειχος teikhos „mur”; ορνις ornis, ορνιθος ornithos „ptak”[44]. Gatunek typowy: Falco cenchris J.F. Naumann, 1820 (= Falco naumanni E. Fleischer, 1818).
  • Falcolus: rodzaj Falco Linnaeus, 1758; łac. przyrostek zdrabniający -olus[44]. Gatunek typowy: Falco lanarius Linnaeus, 1758 (= Falco biarmicus Temminck, 1825).
  • Gennaia: gr. γενναιος gennaios „dostojny, wysoko urodzony”, od γενναω gennaō „płodzić”[44]. Gatunek typowy: Falco jugger J.E. Gray, 1834.
  • Chiquera: epitet gatunkowy Falco chicquera Daudin, 1800; fr. pisownia nazwy Shikra oznaczającą w hindi „łowcę”[44]. Gatunek typowy: Falco chicquera Daudin, 1800.
  • Harpe: gr. ἁρπη harpē „nieznany, prawdopodobnie mityczny ptak”[44]. Gatunek typowy: Falco novaeseelandiae J.F. Gmelin, 1788.
  • Pontotriorchis: gr. ποντος pontos „morze”; τριορχης triorkhēs „myszołów”, od τρεις treis, τρια tria „trzy”; ορχις orkhis „jądro”[44]. Gatunek typowy: Falco concolor Temminck, 1825.
  • Turumtia: nazwy Turumti i Turumtari oznaczające w hindi samicę sokoła rudogłowyego[44]. Gatunek typowy: Falco chicquera Daudin, 1800.
  • Dissodectes: gr. δισσος dissos „podwójny”, od δις dis „dwa razy”, od δυο duo „dwa”; δεκτης dektēs „ktoś kto gryzie”, od δακνω daknō „gryźć”[44]. Gatunek typowy: Falco dickinsoni P.L. Sclater, 1864.
  • Dorcadothera: gr. δορκας dorkas, δορκαδος dorkados „gazela”; -θηρας -thēras „łowca”, od θηραω thēraō „polować”, od θηρ thēr, θηρος thēros „bestia, zwierzę”[44]. Gatunek typowy: Falco cherrug J.E. Gray, 1834.
  • Pnigohierax: gr. πνιγος pnigos „duszenie”, od πνιγω pnigō „dusić, dławić”; ἱεραξ hierax, ἱερακος hierakos „jastrząb”[44]. Gatunek typowy: Falco lanarius Linnaeus, 1758 (= Falco cherrug J.E. Gray, 1834).
  • Rhynchofalco: gr. ῥυγχος rhunkhos „dziób”; nowołac. falco, falconis „sokół”, od łac. flectere „zakrzywiać”[44]. Gatunek typowy: Falco femoralis Temminck, 1822.
  • Neofalco: gr. νεος neos „nowy”; rodzaj Falco Linnaeus, 1758 (sokół)[44]. Gatunek typowy: Falco albigularis Daudin, 1800 (= Falco rufigularis Daudin, 1800).
  • Gennadas: gr. γενναδας gennadas „szlachetny”[44]. Gatunek typowy: Falco jugger J.E. Gray, 1834; młodszy homonim Gennadas Bate, 1881 (Crustacea).
  • Tolmerus: gr. τολμηρος tolmēros „śmiały”, od τολμα tolma, τολμης tolmēs „odwaga, śmiałość”[44]. Nowa nazwa dla Chiquera Bonaparte, 1854 ze względu na puryzm.
  • Nesierax: gr. νησος nēsos „wyspa” (tj. Nowa Zelandia); ἱεραξ hierax, ἱερακος hierakos „jastrząb”[44]. Gatunek typowy: Falco novaeseelandiae J.F. Gmelin, 1788.
  • Eufalco: gr. ευ eu „dobry”; nowołac. falco, falconis „sokół”, od łac. flectere „zakrzywiać”[44]. Gatunek typowy: Falco communis J.F. Gmelin, 1788 (= Falco peregrinus Tunstall, 1771).
  • Notofalco: gr. νοτος notos „południe”; rodzaj Falco Linnaeus, 1758[44]. Gatunek typowy: Falco subniger G.R. Gray, 1843.
  • Cuvieria: Frédéric Cuvier (1773–1838), francuski zoolog, paleontolog[44]. Gatunek typowy: Falco cuvierii A. Smith, 1830; młodszy homonim Cuvieria Lesueur & Petit, 1807 (Coleoptera).
  • Megacerchneis: gr. μεγας megas „wielki”; rodzaj Cerchneis Boie, 1826[44]. Gatunek typowy: Falco rupicoloides A. Smith, 1829.
  • Planofalco: łac. planum „poziom ziemi”, równiny (por. gr. πλανος planos „wędrowanie”, od πλαναω planaō „wędrować”); nowołac. falco, falconis „sokół”, od łac. flectere „zakrzywiać”[44]. Gatunek typowy: Falco mexicanus Schlegel, 1850.
  • Archifalco: gr. αρχος arkhos „lider, szef”, od αρχω arkhō „rządzić”; nowołac. falco, falconis „sokół”, od łac. flectere „zakrzywiać”[44]. Gatunek typowy: Falco peregrinus Tunstall, 1771.
  • Confusiana: Konfucjusz lub Kong Fuzi (551–479 p.n.e.), chiński filozof i nauczyciel[44]. Nowa nazwa dla Cuvieria Roberts, 1922.
  • Palifalco: łac. pallidus „blady”, od pallere „być bladym”; rodzaj Falco Linnaeus, 1758 (sokół)[44]. Gatunek typowy: Falco hypoleucos Gould, 1841.

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące gatunki[45]:

Przypisy

  1. ↑ Falco, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. ↑ C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 88. (łac.).
  3. ↑ L.J.P. Vieillot: Histoire naturelle des oiseaux de l’Amérique Septentrionale: contenant un grand nombre d’espèces décrites ou figurées pour la première foi. T. 1. Paris: Chez Desray, 1807, s. 39. (fr.).
  4. ↑ F. Cuvier: Le règne animal distribué d’après son organisation: pour servir de base a l’histoire naturelle des animaux et d'introduction a l’anatomie comparée. T. 1. Paris: Chez Déterville, 1817, s. 312. (fr.).
  5. ↑ a b F. Boie. Generalübersicht der ornithologischen Ordnungen, Familien und Gattungen. „Isis von Oken”. 19, s. kol. 976 (= 970), 1826. (niem.). 
  6. ↑ A.A. Berthold: Latreille’s Naturliche Familien des Thierreichs. Weimar: Im Verlage des Gr. H.S. priv. Landes-Industrie- Comptoirs, 1827, s. 68. (niem.).
  7. ↑ C.L. Brehm. Uebersicht der deutschen Vögelarten. „Isis von Oken”. 21, s. kol. 1270, 1828. (niem.). 
  8. ↑ Ch.L. Nitzsch: Observationes de avium arteria carotide communi. Halae: In Bibliopolio Gebaueriano, 1829, s. 20. (łac.).
  9. ↑ Kaup 1829 ↓, s. 29.
  10. ↑ Kaup 1829 ↓, s. 40.
  11. ↑ Kaup 1829 ↓, s. 57.
  12. ↑ Ch.L. Brehm: Handbuch für den Liebhaber der Stuben-, Haus- und aller der Zähmung werthen Vögel: enthaltend die genauesten Beschreibungen von 200 europäischen Vögelarten und eine gründliche, auf vielen neuen Beobachtungen beruhende Anweisung, die in- und ausländischen Vögel zu fangen, einzugewöhnen, zu füttern, zu warten, fortzupflanzen, vor Krankheiten zu bewahren und von denselben zu heilen. Ilmenau: Druck und Verlag von Bernh. Friedr. Voigt, 1832, s. 323. (niem.).
  13. ↑ J.E. von Reider & C.W. Hahn: Fauna Boica, oder, Gemeinnutzige naturgeschichte der Thiere Bayerns. Cz. 2: Vögel. Nürnberg: In der E.H. Zeh’schen buchhandlung, 1835, s. ryc. 14, rys. b. (niem.).
  14. ↑ S.D.W.. To the Editor of The Analyst. „The Analyst”. 4 (16), s. 296, 1836. (ang.). 
  15. ↑ F.O. Morris. A new system of nomenclature, illustrated by a list of British birds. „The Naturalist”. 2 (9), s. 123, 1837. (ang.). 
  16. ↑ B.H. Hodgson. On some new Genera of Raptores, with remarks on the old genera. „The Journal of the Asiatic Society of Bengal”. 6 (1), s. 365, 1837. (ang.). 
  17. ↑ J. Gould: A synopsis of the birds of Australia, and the adjacent islands. Cz. 3. London: Published by the author, 1838, s. ryc. 43. (ang.).
  18. ↑ G.R. Gray: A list of the genera of birds: with their synonyma an indication of the typical species of each genus. London: R. and J.E. Taylor, 1840, s. 3. (ang.).
  19. ↑ P.B. Webb & S. Berthelot: Histoire Naturelles des Iles Canaries. T. 2. Cz. 2. Paris: Béthune, éditeur, 1841, s. 5. (fr.).
  20. ↑ a b J.J. Kaup: Classification der Säugethiere und Vögel. Darmstadt: C. W. Leske, 1844, s. 108. (niem.).
  21. ↑ J.F. von Brandt: Enumeratio animalium vertebratorum Siberiæ occidentalis. W: P. de Tchihatcheff: Voyage scientifique dans l’Altai oriental et les parties adjacentes de la frontiere de Chine fait par order de S. M. l’Empereur de Russie. Paris: Chez Gide, Libraire-Éditeur, 1845, s. 439. (fr.).
  22. ↑ J.J. Kaup. Monographien der Genera der Falconidae. „Isis von Oken”. Jahrgang 1847, s. 58, 1847. (niem.). 
  23. ↑ Ch.L. Bonaparte. Conspectus systematis ornithologæ. „Annales des Sciences Naturelles, Zoologie”. Quatrieme partie. 1, s. 111, 1854. (fr.). 
  24. ↑ Ch.L. Bonaparte. Catalogue des genres et sous-genres d’Oiseaux contenus dans le Muséum Britannique. „Comptes rendus hebdomadaires de l’Académie des Sciences”. 41, s. 652, 1855. (fr.). 
  25. ↑ A. von Homeyer. Die Balearen. „Journal für Ornithologie”. 10, s. 250, 1862. (niem.). 
  26. ↑ E. Blyth. Catalogue of the Birds of India, with Remarks on their Geographical Distribution. „The Ibis”. 5, s. 9, 1863. (ang.). 
  27. ↑ P.L. Sclater. Characters of a New Species of Falcon, discovered by the late Dr. Dickinson, of the Central African mission, on the River Shiré. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 32, s. 248, 1864. (ang.). 
  28. ↑ T. von Heuglin: Ornithologie Nordost-Afrika’s: der Nilquellen- und Küsten Gebiete des Rothen Meeres und des nördlichen Somal-Landes. Cz. 2. Cassel: T. Fischer, 1873, s. ccxii. (niem.).
  29. ↑ J. Cabanis. Deutsche ornithologische Gesellschaft in Berlin. „Journal für Ornithologie”. 20, s. 156, 1872. (niem.). 
  30. ↑ R. Ridgway. Catalogue of the Ornithological Collection of the Boston Society of Natural History. Part II. Falconidae. „Proceedings of the Boston Society of Natural History”. 16, s. 46, 1873. (ang.). 
  31. ↑ R. Ridgway: A manual of North American birds. Philadelphia: J. B. Lippincott, 1887, s. 248. (ang.).
  32. ↑ Heine i Reichenow 1882–1890 ↓, s. 262.
  33. ↑ Heine i Reichenow 1882–1890 ↓, s. 260.
  34. ↑ H.Ch. Oberholser. Some untenable names in ornithology. „Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia”. 51, s. 203, 1899. (ang.). 
  35. ↑ A. Aclogue: Faune de France: contenant la description des espèces indigènes disposées en tableaux analytiques; et illustrée de figures représentant les types caractéristiques des genres. Paris: Librairie J.-B. Baillière et Fils, 19 rue Hautefeuille, près du boulevard Saint-Germain, 1900, s. 113. (fr.).
  36. ↑ G.M. Mathews. New generic names, with some notes on others. „Austral Avian Record”. 2, s. 56, 1913–1915. (ang.). 
  37. ↑ Roberts 1922 ↓, s. 210.
  38. ↑ Roberts 1922 ↓, s. 211.
  39. ↑ H.Ch. Oberholser. The Relations of Vegetation to Bird Life in Texas. „The American Midland Naturalist”. 9, s. 601, 1925. JSTOR: 2992730. (ang.). 
  40. ↑ H. von Boetticher. Neuer Name fiir die Gattung Wanderfalke. „Anzeiger der Ornithologischen Gesellschaft in Bayern”. 11, s. 112, 1927. (niem.). 
  41. ↑ E. Strand. Miscellanea Nomenclatoria Zoologica et Paleontologica. „Folia Zoologica et Hydrobiologica”. 12, s. 73, 1943. (niem.). 
  42. ↑ G.M. Mathews: A working list of Australian birds including the Australian quadrant and New Zealand. Sydney: Author, 1946, s. 51. (ang.).
  43. ↑ a b D.W. Winkler, S.M. Billerman & I.J. Lovette: Falcons and Caracaras (Falconidae), version 1.0. W: S.M. Billerman, B.K. Keeney, P.G. Rodewald & T.S. Schulenberg (red.): Birds of the World. Ithaca, NY: Cornell Lab of Ornithology, 2020. DOI: 10.2173/bow.falcon1.01. [dostęp 2020-10-16]. (ang.). Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji
  44. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq Etymologia za: The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World [online], S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).
  45. ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Falconini Leach, 1820 (Wersja: 2019-04-14). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-10-16].

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Closed Access logo alternative.svg
Autor: Jakob Voß, influenced by original art designed at PLoS, modified by Wikipedia users Nina and Beao, Licencja: CC0
Closed Access logo, derived from PLoS Open Access logo. Alternative version.
Brown-Falcon,-Vic,-3.1.2008.jpg
Autor: jjron, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Brown falcon (Falco berigora), Victoria, Australia.