Faras

Położenie Faras w stosunku do katarakt

Panorama Faras wykonana w 1867 przez Edwarda Leara.

Św. Anna, autor nieznany, malowidło ścienne (VIII w.), Muzeum Narodowe w Warszawie

Malowidło ścienne Boże Narodzenie (X/XI w.) z Muzeum Archeologicznego w Chartumie

Faras (staroż. Pachoras) – miejscowość w północnym Sudanie, na północ od II katarakty w pobliżu Wadi Halfa, obecnie zalana wodami jeziora Nasera.

Pachoras było stolicą prowincji królestwa Meroe od 270 p.n.e. aż do upadku państwa w 350 n.e., a później stolicą prowincji królestwa Nobadii, które w VI w. n.e. przyjęło chrześcijaństwo, a od VII w. stolicą prowincji królestwa Makurii^[1]. W VII w. n.e. w Pachoras ustanowiono biskupstwo^[2], które istniało do XIV w., gdy Makuria ostatecznie upadła, a jej ludność została zislamizowana. W XVIII w. Arabowie wznieśli na ruinach dawnego Pachoras cytadelę, wokół której istniała osada^[3]. W latach 60. XX w. ludność wioski wysiedlono w związku z planowanym zalaniem tego obszaru w ramach budowy Tamy Assuańskiej, a część cytadeli i zabudowań wioski rozebrano w trakcie ratunkowych prac archeologicznych prof. K. Michałowskiego^[4]. Cała miejscowość wraz z okolicą została zalana po kwietniu 1964^[5].

Stanowisko archeologiczne

Przed 1914 prace archeologiczne w Faras prowadził brytyjski archeolog Francis Llewellyn Griffith z Uniwersytetu Oksfordzkiego, który odkrył tu pozostałości świątyni faraona Totmesa III^[6] (świątynia znajdowała się w Buhen, zaś zdobione bloki z niej pozyskane przywożono do Faras jako kamień budowlany na potrzeby wznoszonej katedry i innych budowli miasta^[5]).

W latach 1961–1964 badania na tym terenie przeprowadzili polscy archeolodzy z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. Kazimierza Michałowskiego w ramach międzynarodowej ekspedycji do Nubii pod patronatem UNESCO^[7]. Ekspedycja została zorganizowana, by uratować zabytki kultury nubijskiej, zanim teren zostanie zalany w związku z utworzeniem sztucznego jeziora Nasera^[8]. Michałowski postanowił rozkopać górujące nad okolicą wzgórze, na którym stała cytadela, gdyż sądził że jest to tell^[9]. Dzięki tym badaniom odkryto pozostałości katedry wczesnochrześcijańskiej, której pierwotne założenie pochodzi z końca VII wieku (wzniesiono ją na pozostałościach, dwóch kolejno poprzedzających tę katedrę kościołów). Była to trójnawowa bazylika poprzedzona narteksem. Dolną części murów ułożono z bloków wapienia, a wyższą z cegły^[10]. Oprócz katedry odkopano także klasztor, pałac biskupów, ruiny pałacu eparchy, domy mieszkalne i pomieszczenia gospodarcze.

W ruinach katedry odkryto liczne ślady wcześniejszych zniszczeń i wielokrotnie powtarzanych przebudów. Ściany pokryte były licznymi malowidłami w stylu bizantyjsko-koptyjskim, wykonanych techniką al secco i pochodzących z okresu od VII do XIV wieku^[11]. W trakcie prac badawczych zespół K. Michałowskiego zinwentaryzował 169 malowideł, jednak niektóre zachowały się tylko śladowo^[5]. Zdjęto 120 z nich, z których 67 (pochodzących głównie z VIII w.) trafiło do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, a reszta do Chartumu (pochodzących głównie z X – XI w.)^[5]. Początkowo (w VIII wieku) malowidła te były jednobarwne w tonacji fioletu, a w IX wieku z zastosowaniem bieli dla konturu i brązu dla wypełnienia obrazu. Od X wieku paleta barw została mocno wzbogacona przy zachowaniu dominacji czerwieni. Oprócz tematów religijnych, takich jak narodziny Chrystusa, Golgota, postaci Madonn, świętych i aniołów na malowidłach przedstawiano także portrety i inskrypcje władców i 14 z biskupów nubijskich, w tym wielu nieznanych wcześniej nauce^[5][12]). Bardzo ważne znaczenie poznawcze miała odkryta przez zespół Michałowskiego lista biskupów z Faras^[12], obejmująca nazwiska kolejnych biskupów aż do roku 1169^[5]). Oprócz malowideł, w Faras odnaleziono także elementy rzeźbiarskiej dekoracji architektonicznej, około 200 inskrypcji w językach greckim, koptyjskim i nubijskim, a także stele nagrobne i sprzęty liturgiczne.

Okres największego rozkwitu sztuki wczesnochrześcijańskiej trwał na tym terenie do XI wieku, pod koniec XII wieku zaobserwowano powolny jej upadek.

Galeria Faras w Muzeum Narodowym w Warszawie

Połowa z ocalonych podczas ekspedycji UNESCO malowideł (wykonanych na tynku techniką tempery)^[13] trafiła do Muzeum Narodowego w Warszawie, gdzie są eksponowane na wystawie stałej w Galerii Faras im. Profesora Kazimierza Michałowskiego. Jest to jedyna w Europie galeria, w której eksponowane są zabytki kultury nubijskiej okresu chrześcijańskiego^[14].

W kolekcji Faras znajduje się między innymi malowidło ścienne z połowy VIII wieku, przedstawiające św. Annę w geście nakazującym milczenie. Przypuszczalnie ma on ukazywać godną milczenia tajemnicę misji jej córki Maryi. Nad głową Anny i z prawej strony znajduje się bowiem napis grecki: ANNA, MATKA BOGURODZIC(Y) (gr. ΑΝΝΑ ΗΜΗΤΗΡΤΗΟΘΕΟΤΟΚ).

Do innych malowideł ściennych przechowywanych w Warszawie zalicza się m.in. przedstawienie Archanioła Michała z IX wieku i biskupa Marianosa z 1002 roku. Wśród eksponatów przekazanych Polsce znalazły się łącznie 67 malowidła ścienne, a także m.in. elementy dekoracji architektonicznej i ceramika. Ekspozycję obiektów z Faras w Muzeum Narodowym w Warszawie otwarto w 1972^[5], a w została w 2015 roku została rozszerzona o m.in. filmy przedstawiające trójwymiarowe rekonstrukcje wnętrza katedry i znajdujących się w jej wnętrzu obiektów^[13].

Pozostałe obiekty odnalezione w Faras eksponowane są od 1972^[5] w Muzeum Archeologicznym w Chartumie^[15]. Kości 13 biskupów z Faras przywiezione do Warszawy w celu przeprowadzenia badań antropologicznych zostały pochowane w 1994 przy kościele św. Wincentego na cmentarzu Bródnowskim^[16]. Część malowideł z Galerii w okresie 1968–1969 było eksponowanych na czasowych wystawach w Berlinie, Essen, Hadze, Zurychu i Warszawie^[5].

Znaleziska archeologiczne z Faras w sztuce

W 1964 w Sudanie wydano 3 znaczki pocztowe (Michel 197-199) z przedstawieniami malowideł z katedry w Faras, znajdujących się w muzeum w Chartumie, a w 1971 w Polsce wydano serię 8 znaczków pod tytułem „Polskie odkrycia archeologiczne – freski z Faras”, prezentującą wybrane malowidła z katedry, które znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie^[17].

Publikacje o Faras

• Michałowski K., 1974: Faras: malowidła ścienne w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie: inskrypcje. Wyd. Artystyczno-Graficzne, Warszawa, 332 str.

Zobacz też

• Sztuka koptyjska
• Nubiologia

Bibliografia

• Encyklopedia Sztuki Starożytnej. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1974, s. 182.
• Jak polscy archeolodzy ratowali skarby z Faras? Wywiad T. Urzykowskiego ze Stefanem Jakobielskim. Gazeta Wyborcza warszawska 18.10.2014 [1]
• Mierzejewska B., Sulikowska A., 2014: Galeria Faras im. Profesora Kazimierza Michałowskiego. Wyd. Muzeum Narodowe w Warszawie, ​ISBN 978-83-7100-868-9​

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Galeria Faras w MNW
• Skarby Faras ukryte w piaskach pustyni, Culture.pl
• 3D o Faras