Farbownik

Farbownik
Ilustracja
(c) Christian Fischer, CC BY-SA 3.0

Farbownik lekarski
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

ogórecznikowce

Rodzina

ogórecznikowate

Rodzaj

farbownik

Nazwa systematyczna
Anchusa L.
Sp. Pl. 133. 1 Mai 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

Anchusa officinalis L.[3]

Synonimy
  • Buglossum Mill.
  • Hormuzakia Gusul.
  • Lycopsis L.
  • Phyllocara Gusul.[4]
Kwiaty farbownika lazurowego

Farbownik (Anchusa L.) – rodzaj roślin należący do rodziny ogórecznikowatych. Należy do niego ok. 35 gatunków roślin[5][6]. Występują one w Europie, zachodniej Azji (jeden gatunek sięga Chin[7]), w północnej Afryce, największe zróżnicowanie osiągając w basenie Morza Śródziemnego. Jeden gatunek (A. capensis) rośnie w Afryce Południowej[5][6]. W Polsce naturalnie występują dwa gatunki – farbownik polny A. arvensis i lekarski A. officinalis. Kilka gatunków jest uprawianych i niektóre przejściowo dziczeją[8][9].

Jako rośliny ozdobne sadzone są z tego rodzaju zwłaszcza: farbownik lazurowy A. azurea, farbownik lekarski A. officinalis i A. capensis[5]. Farbownik lekarski był także dawniej stosowany jako roślina lecznicza i warzywo[5].

Morfologia

Pokrój
Rośliny jednoroczne, dwuletnie i byliny osiągające do 1,5 m wysokości[6]. Pędy podnoszące się lub prosto wzniesione[10]. Rośliny szorstko owłosione, rzadko miękko owłosione, z włoskami przylegającymi[7].
Liście
Skrętoległe, pojedyncze[6]. Najczęściej całobrzegie i lancetowate[10].
Kwiaty
5-krotne[6], skupione w szczytowe skrętki, zwykle wydłużające się w czasie owocowania, z lancetowatymi przysadkami[7]. Działki kielicha zrośnięte tylko u nasady[6]. Bywają równe lub nierówne, kształtu równowąskiego do trójkątnego i zwykle powiększają się nieco podczas owocowania[7]. Płatki korony zrośnięte w krótką rurkę, zamkniętą osklepkami, poza tym z łatkami rozpostartymi w kolistą lub dzwonkowatą koronę, równe lub nierówne[7]. Gardziel korony może być prosta lub zgięta[7]. Płatki barwy niebieskiej, fioletowej, białej lub żółtawej. Pręciki równej długości, krótsze od rurki korony, nitki i pylniki zwykle krótkie. Zalążnia górna, czterokomorowa, z pojedynczą, krótką szyjką słupka niewystającą z rurki korony[6]. Znamię główkowate i rozwidlone[7].
Owoce
Rozłupnie rozpadające się na cztery zwykle czarne lub brązowe i pomarszczone rozłupki[6].

Systematyka

Rodzaj należy do podplemienia Boragininae, plemienia Boragineae, podrodziny Boraginoideae, rodziny ogórecznikowatych Boraginaceae[4].

Rodzaj jest różnie ujmowany w klasyfikacjach. W szerokim ujęciu Anchusa sensu lato stanowi potwierdzony w badaniach molekularnych grupę monofiletyczną, której taksonem siostrzanym jest Trachystemon orientalis. W obrębie grupy stwierdzono występowanie czterech linii rozwojowych obejmujących kolejno następujące taksony: 1) Phyllocara, Hormuzakia, Anchusa podrodzaj Buglossum i A. podrodzaj Buglossoides; 2) Gastrocotyle; 3) A. podrodzaj Buglossellum i Cynoglottis; 4) A. podrodzaj Anchusa, Lycopsis i Anchusella. Wszystkie wymienione rodzaje włączane są w efekcie do rodzaju Anchusa ewentualnie rodzaj ten w wąskim ujęciu stanowi tylko A. podrodzaj Anchusa, a pozostałe podrodzaje (Buglossum, Buglossoides, Buglossellum) wyodrębniane są jako osobne rodzaje[11].

Część gatunków tu dawniej włączanych przeniesiona została do innych rodzajów (wychodząc poza ramy rodzaju nawet w jego szerokim ujęciu), np. dawny farbownik niezapominajkowy Anchusa myosotiflora Lehm. → brunera wielkolistna Brunnera macrophylla (Adams) I.M.Johnst., a farbownik zimozielony Anchusa sempervirens (L.) Tausch → Pentaglottis sempervirens (L.) Tausch ex L.H.Bailey[12], Anchusa cretica Mill. → Anchusella cretica (Mill.) Bigazzi, E.Nardi & Selvi[13]. Podawany z Polski jako efemerofit farbownik wschodni Anchusa orientalis (L.) Rchb. fil.[8] klasyfikowany jest jako podgatunek Anchusa arvensis subsp. orientalis (L.) Nordh.[14]

Wykaz gatunków[15]
  • Anchusa aegyptiaca (L.) A.DC.
  • Anchusa affinis R.Br.
  • Anchusa arvensis (L.) M.Bieb. – farbownik polny, krzywoszyj polny
  • Anchusa aucheri A.DC.
  • Anchusa azurea Mill. – farbownik lazurowy
  • Anchusa barrellieri Vitman
  • Anchusa calcarea Boiss. – farbownik wapieniolubny
  • Anchusa capensis Thunb.
  • Anchusa cespitosa Lam.
  • Anchusa crispa Viv.
  • Anchusa × digenea Gușul.
  • Anchusa dinsmorei Rech.f.
  • Anchusa formosa Selvi, Bigazzi & Bacch.
  • Anchusa gmelinii Ledeb.
  • Anchusa humilis (Desf.) I.M.Johnst.
  • Anchusa iranica Rech.f. & Esfand.
  • Anchusa leptophylla Roem. & Schult.
  • Anchusa leucantha Selvi & Bigazzi
  • Anchusa limbata Boiss.
  • Anchusa milleri Lam. ex Spreng.
  • Anchusa montelinasana Angius, Pontec. & Selvi
  • Anchusa negevensis Danin
  • Anchusa ochroleuca M.Bieb.
  • Anchusa officinalis L. – farbownik lekarski
  • Anchusa procera Besser ex Link
  • Anchusa pseudoochroleuca Des.-Shost.
  • Anchusa puechii Valdés
  • Anchusa pusilla Gușul.
  • Anchusa samothracica Bigazzi & Selvi
  • Anchusa strigosa Banks & Sol.
  • Anchusa stylosa M.Bieb.
  • Anchusa thessala Boiss. & Spruner
  • Anchusa × thirkeana Gușul.
  • Anchusa tiberiadis Post
  • Anchusa undulata L.
  • Anchusa variegata (L.) Lehm.

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-22] (ang.).
  3. ↑ a b Anchusa. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2018-12-31].
  4. ↑ a b Genus: Anchusa L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-12-31].
  5. ↑ a b c d David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 46. ISBN 978-1-107-11502-6.
  6. ↑ a b c d e f g h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 238. ISBN 0-333-74890-5.
  7. ↑ a b c d e f g Anchusa Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-12-31].
  8. ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 32, ISBN 978-83-62975-45-7.
  9. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 24. ISBN 978-83-925110-5-2.
  10. ↑ a b Yasin J. Nasir: Anchusa L.. [w:] Flora of Pakistan [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-12-31].
  11. ↑ Hilger, H. H., Selvi, F., Papini, A., Bigazzi, M.. Molecular Systematics of Boraginaceae Tribe Boragineae Based on ITS1 and trnL Sequences, with Special Reference to Anchusa s.l.. „Annals of Botany”. 94, 2, s. 201–212, 2004. 
  12. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
  13. ↑ Massimo Bigazzi, Enio Nardi, Federico Selvi. Anchusella, a new genus of Boraginaceae from the Central-Eastern Mediterranean. „Plant Systematics and Evolution”. 205, 3-4, s. 241–264, 1997. 
  14. ↑ Anchusa arvensis subsp. orientalis (L.) Nordh.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-18].
  15. ↑ Anchusa. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2018-12-31].

Media użyte na tej stronie

AnchusaOfficinalis.jpg
(c) Christian Fischer, CC BY-SA 3.0
The Common Bugloss, Anchusa officinalis.
Anchusa azurea Closeup.JPG
Autor: Photo by and (c)2014 Derek Ramsey (Ram-Man), Licencja: GFDL 1.2
Anchusa azurea en Closeup. Identified by tag at the Coastal Maine Botanical Gardens