Fazy rozwoju demograficznego

Współczynnik dzietności (TFR) a PKB ważone parytetem siły nabywczej per capita (PPP). Źródło: The World Factbook 2015 (CIA)

Mapa świata oznaczona kolorami według wskaźnika przyrostu naturalnego.

Fazy rozwoju demograficznego, pierwsze przejście demograficzne – teoria demograficzna dotycząca zmian sposobu reprodukcji ludności z tradycyjnej na nowoczesną. Koncepcja twierdzi, że rozwojowi gospodarczemu państw towarzyszy przejście od charakteryzującego kraje rozwijające się wysokiego poziomu urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego, do niskiego poziomu urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego stabilizującego rozmiar populacji, typowego dla krajów rozwiniętych.

Teorię zaproponował demograf amerykański Warren Thompson w 1929 r., na podstawie danych obejmujących poprzednie 200 lat^[1]. Początkowo model służył do wyjaśniania zmian demograficznych w krajach rozwiniętych, szczególnie podlegającym procesom urbanizacji i uprzemysłowienia. W następnym okresie znaleziono dla niej większe poparcie empiryczne. Obecnie model ma charakter globalny i odnosi się do wszystkich krajów świata^[2]. Ujemna zależność między poziomem dochodu a dzietnością jest obecnie jedną z najszerzej uznawanych systematycznych prawidłowości w demografii^{[3][4][5][6][7]}. Przedstawiono także różne klasyfikacje etapów przemian demograficznych, propozycje wyjaśnień i dalszych prognoz^[8][9]. Wykryto również pewne nowe obserwacje – w niektórych krajach rozwiniętych w ostatnich latach przyrost naturalny prawdopodobnie nieznacznie wzrósł^[4][10], choć nie jest to jednoznacznie rozstrzygnięte^[11].

Klasyczne koncepcje maltuzjańskie

Odkrycie Thompsona zaprzeczyło obawom takich autorów, jak ekonomista z przełomu XVIII i XIX wieku, Thomas Malthus, którzy uważali że w bliskiej przyszłości nieunikniona jest katastrofa związana z przeludnieniem. Obecnie uważa się, że w XXI wieku najprawdopodobniej nastąpi zatrzymanie i stabilizacja, a nawet odwrócenie wzrostu populacji we wszystkich krajach. Aktualnie debaty demograficzne nie dotyczą przeludnienia świata, ale starzenia się ludności^{[4][12][13][14][15]}.

Fazy

Model 4-fazowy transformacji demograficznej

Oryginalna koncepcja Thompsona z 1929 r. przedstawiała cztery fazy rozwoju demograficznego^[1]. Według niego zróżnicowane w czasie i przestrzeni przejście od reprodukcji tradycyjnej do nowoczesnej odbywa się etapowo. Natomiast regionalne zróżnicowania związane są z momentem zapoczątkowania procesu przejścia demograficznego. W późniejszym czasie przedstawiono również kilka propozycji wyróżniających różnie rozumiany piąty etap przejścia.

• Faza I – charakterystyczna dla społeczeństw preindustrialnych (tradycyjnych) pozbawionych dostępu do współczesnej medycyny i zmagających się z częstymi, krwawymi konfliktami. Obecnie występuje tylko w nielicznych populacjach. Liczby urodzeń i zgonów są wysokie i niestabilne. Występuje wysoka umieralność i rozrodczość. Współczynnik dzietności przekracza 6. Przeciętna długość życia jest krótka: nie przekracza 45 lat.
• Faza II – charakteryzująca wczesne społeczeństwa industrialne. Dostęp do medycyny i technologii produkcji żywności zmniejsza poziom zgonów, ale poziom urodzeń utrzymuje się na wysokim poziomie, skutkując wysokim przyrostem naturalnym i eksplozją demograficzną. Średnia długość życia wynosi 60 lat, większość społeczeństwa jest młoda.
• Faza III – tzw. przejście demograficzne – okres przejściowy, typowy dla współczesnych krajów rozwijających się. Wiąże się ze stopniowym spadkiem poziomu urodzeń i przyrostu naturalnego, oraz wzrostem średniej długości życia do ponad 70–75 lat. Radykalnie spada płodność. Przekrój społeczeństwa zmienia się, większy jest udział osób starszych. Okresowi temu towarzyszą zmiany kulturowe: coraz większą rolę odgrywa edukacja i kariera, a moment założenia rodziny jest odsuwany.
• Faza IV – charakterystyczna dla krajów rozwiniętych i społeczeństw postindustrialnych. Charakterystyczna jest długie przeciętne trwanie życia, niska rozrodczość i dzietność. Zarówno urodzenia, zgony, jak i przyrost naturalny stabilizują się na niskim, stabilnym poziomie.

Niektóre modele wyróżniają fazę V, w której – zależnie od wersji – ma nastąpić spadek przyrostu naturalnego poniżej poziomu zastępowalności pokoleń lub jego ponowny wzrost.

Wyjaśnienia

Współczynnik dzietności (TFR) a wskaźnik rozwoju społecznego (HDI), Źródło: Raport o Rozwoju Społecznym 2009 (Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju)

Przebieg zmian wskaźników demograficznych w Niemczech, Szwecji, Chile, na Mauritiusie i w Chinach, w okresie 1820–2010. Różowa linia: wskaźnik zgonów, zielona linia: wskaźnik urodzeń, żółta linia: populacja.

Dane i prognoza zmian współczynnika dzietności (TFR) dla regionów świata w okresie 1950-2050. Źródło: World Population Propects, ONZ 2008.

Naukowcy nie rozstrzygnęli jednoznacznie, jak przebiega mechanizm przyczynowo–skutkowy obserwowanego przejścia demograficznego. Nie jest jasne, czy zmiana struktury społecznej może być przyczyną, a nie tylko skutkiem szybszego rozwoju gospodarczego, industrializacji i wzrostu przeciętnego dochodu. Istnieją przesłanki, że zmiany demograficzne częściowo poprzedzają i wspomagają rozwój ekonomiczny^[16][17][18], przynajmniej do momentu w którym odsetek społeczeństwa po wieku produkcyjnym staje się znaczący^[19]. Dyskutowana jest rola takich, często wzajemnie powiązanych, czynników jak równouprawnienie kobiet, większe bezpieczeństwo materialne, postęp medycyny, dostępność antykoncepcji, rozwój państwa opiekuńczego, czy rosnące zapotrzebowanie na wykształcenie i kapitał społeczny cechujące nowoczesne społeczeństwa^{[8][20][21][22]}:

Niektóre z proponowanych czynników kształtujących społeczeństwa przed przejściem demograficznym to np. ^{[8][20][21][22]}:

• zwyczaje i tradycje, brak alternatywnych modeli życia
• niewielka świadomość społeczna
• niski poziom wykształcenia
• stopniowy spadek śmiertelności poprzez:
  • poprawę ochrony zdrowia
  • wzrost produkcji żywności

Przykłady czynników determinujących trendy demograficzne w społeczeństwach postindustrialnych po przejściu demograficznym to^{[8][20][21][22][23]}:

• spadek urodzeń:
  • większe bezpieczeństwo materialne, odejście od tradycyjnego modelu rodziny wielopokoleniowej, urbanizacja, model małej rodziny, późniejsze zawieranie małżeństw i częstsze rozwody
  • większa świadomość możliwości planowania rodziny dzięki edukacji seksualnej i dostępności środków antykoncepcyjnych
  • dostępność edukacji powszechnej, rosnące zapotrzebowanie na kapitał społeczny, odroczone przez wieloletnią edukację wchodzenie w dorosłość, wyższa społeczna wartość wykształcenia i kariery
  • równouprawnienie kobiet, udział kobiet w rynku pracy
  • chęć zapewnienia potomstwu dobrego startu
• spadek umieralności:
  • postępy medycyny i zdrowia publicznego, upowszechnienie antybiotyków i programy szczepień
  • promocja zdrowego trybu życia
  • rozwój technologii produkcji i bezpieczeństwa żywności
  • poprawa higieny i warunków życia
  • dostępność systemowej opieki nad matką i dzieckiem, państwo opiekuńcze
  • spadek przestępczości, rzadsze konflikty i wojny

W przypadku niektórych czynników odnotowano sprzeczne obserwacje. Przykładowo, mniejsze bezpieczeństwo materialne w okresach załamań gospodarczych w Ameryce Południowej poprzedzało krótkoterminowy spadek liczby urodzeń^[24].

Prognozy

Obecne prognozy ONZ przewidują zatrzymanie, a nawet odwrócenie wzrostu populacji w XXI wieku we wszystkich krajach. Spodziewana jest także konwergencja – dogonienie poziomu gospodarczego krajów rozwiniętych przez kraje rozwijające się. Aktualnie obawy nie dotyczą przeludnienia świata, ale starzenia się populacji^{[4][12][13][14][15]}.

Przypisy