Feniks

XVII-wieczne wyobrażenie feniksa z dewizą „Odrodzi się tym wspanialszy”

Feniks (gr. φοίνιξ foínix, łac. phoenīx) – mityczny ptak uznawany za symbol Słońca oraz wiecznego odradzania się życia.

Symbolika

W starożytnym Egipcie jako benu (zgrecyzowane boinu) był ptakiem świętym, pierwotnie wyobrażanym jako pliszka, a następnie na podobieństwo czapli albo złotego sokoła o głowie czapli. W tej postaci uważany był za wcielenie słonecznego boga Ra oraz codziennego przebiegu słońca, a także corocznego przyboru i wylewu Nilu. U Egipcjan symbolizował potem (zwłaszcza w okresie Nowego Państwa) ogólnie nieśmiertelność i duchową przemianę. Za pośrednictwem Greków, Rzymian i wczesnochrześcijańskich Ojców Kościoła to powiązanie z nieustanną odnową przeniesiono na symbol stworzenia, które w określonych odstępach czasu ginie, ażeby powstać na nowo. W tym alegorycznym ujęciu feniks stał się też później symbolem zarówno Chrystusa, jak i ogólniej – zmartwychwstania i nieśmiertelności[1].

W literackich przekazach historycznych

Był znany niemal wszystkim pisarzom starożytności klasycznej, poczynając od Herodota, który jednak podawał jego istnienie w wątpliwość, choć opisywał związane z nim legendy. Według niego feniks miał wielkość i wygląd orła ze złoto-czerwonym upierzeniem. Przybywał do Egiptu z Arabii co 500 lat, przynosząc w kuli mirry szczątki swego poprzednika składane na ołtarzu słońca w Heliopolis.

Wedle innego antycznego źródła feniks miał przylatywać z Indii, skąd po 500 latach życia udawał się do Lasu Lebannon, gdzie „kąpał skrzydła w wonności”; następnie odlatywał do Egiptu, gdzie na ołtarzu słońca w Heliopolis, w miesiącu Adar kapłani przygotowywali specjalny stos, na którym się spalał i zmartwychwstawał po trzech dniach.

Według Owidiusza miał się żywić kroplami kadzidła i sokami kardamonu, zaś po 500 latach życia budował gniazdo wypełnione korą kasji, kolcami nardu, żółtą mirrą i cynamonem, następnie zaś umierał i odradzał się sam z siebie, a gniazdo swe zanosił do miasta Hyperion, ponownie na ołtarz poświęcony słońcu.

Zgodnie z przekazem Pliniusza na świecie miał być tylko jeden feniks o purpurowym ubarwieniu ze złotą głową i niebiesko-różowym ogonem oraz z grzebieniem z piór na głowie. Żyć miał 540 lat, później zaś budował gniazdo z wonności i przypraw, w którym ginął. Z kości i szpiku odradzał się najpierw w postaci czerwia, który przemieniał się w pisklę i ostatecznie w nowego ptaka feniksa. Gniazdo z resztkami poprzednika zanosił wedle Pliniusza do Miasta Słońca nieopodal Panchai.

Laktancjusz poświęcił feniksowi cały poemat. Poza dotychczasowymi opisami dodawał, iż ptak ten zamieszkiwał odległą, przepiękną krainę, gdzie co rano pił 4 razy wodę ze strumienia życia i machaniem skrzydeł witał Febusa (słońce). Po 1000 lat życia udawał się do Syrii, gdzie na drzewie palmowym budował sobie grób z soczystych ziół, akantu i mirry. Tam, śpiewając pieśni pogrzebowe, spalał się, a następnie przybierał postać jakby nasienia, następnie jaja, a ostatecznie – dorosłego ptaka. Był złoto-czerwony o żółtym ogonie z plamkami purpury, z białym dziobem o szmaragdowym połysku, szafirowymi oczami, różowymi pazurami i złotymi łuskami na nogach.

Do istniejących opisów Izydor z Sewilli dodaje, iż ptak po zbudowaniu stosu z gałęzi i przypraw czeka na wschód słońca, którego promienie zapalają gniazdo, feniks zaś roznieca je machając skrzydłami i w ten sposób spala się, by potem się odrodzić z popiołów.

Śmierć Feniksa gorejącego w płomieniach (średniowieczny Bestiariusz z Aberdeen)

Bartłomiej Anglik podaje, iż feniks mógł żyć 300 lub 500 lat, zaś jego odrodzenie trwać miało 3 dni: pierwszego dnia powstawał robak o zapachu słodszym od róży i każdego innego kwiatu, drugiego – pisklę, które trzeciego dnia przekształcało się w dorosłego feniksa.

Według różnych innych autorów feniks miał żyć od 300 (poprzez 340, 500, 540, 1000) aż do 1461 lat. Był bezpłciowy, ponieważ rozmnażał się sam z siebie. Jego kolorystyka różni się niekiedy, przeważa jednak barwa złota i purpurowa. Zwykle budował z przypraw i gałązek wonnych roślin gniazdo albo stos, w którym umierał lub spalał się, a następnie odradzał. Ponieważ związany był z kultem słonecznym, w legendach na ogół zanosił gniazdo bądź szczątki swego poprzednika do świątyni słońca w Egipcie. W wielu mitologiach spotykane są ptaki podobne do feniksa zarówno w opisie i charakterystyce, jak i w konotacji ze słońcem.

Według niektórych to greckie podanie jest być może związane ze świętą egipską czaplą, która jest symbolem wiecznie się odradzającego wschodzącego Słońca. Jej złote i purpurowe upierzenie symbolizowało wschód Słońca w Egipcie.

Feniks najczęściej był portretowany na tle Słońca ze skrzydłami wzniesionymi do lotu.

Podobno siadał jedynie na paulowni cesarskiej, gdyż to drzewo również ma zdolność odradzania się ze ściętego pnia.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Leksykon symboli Herdera, dz. cyt., s. 74-75.

Bibliografia

  • Leksykon symboli Herdera, Warszawa 2009
  • Fizjolog, przeł. K. Jażdżewska, Warszawa 2003
  • Fizjologi i Aviarium. Średniowieczne traktaty o symbolice zwierząt, przeł. S. Kobielus, Tyniec 2005
  • Herodot: Dzieje, przeł. S. Hammer, Warszawa 2002
  • Owidiusz: Przemiany, przeł. A. Kamieńska, Wrocław 1997
  • Pliniusz Starszy: Historyi naturalnej ksiąg XXXVII, przeł. J. Łukaszewicz, Poznań 1845
  • Jolanta Sawicka: Feniks, chrześcijańska interpretacja mitu u Laktancjusza, Warszawa 2000
  • Robert Steel: Medieval lore: an epitome of the science, geography, animal and plant folk-lore and myth of the middle age being classified gleanings from the encyclopedia of Bartholomew Anglicus On the properties of things, Harvard 1893

Media użyte na tej stronie