Fentanyl

Ten artykuł od 2018-06 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Fentanyl

Nazewnictwo Nomenklatura systematyczna (IUPAC) N-fenylo-N-[1-(2-fenyloetylo)piperydyn-4-ylo]propanoamid Inne nazwy i oznaczenia farm. łac. fentanylum, fentanyli citras (cytrynian fentanylu)
Ogólne informacje
Wzór sumaryczny	C22H28N2O
Masa molowa	336,47 g/mol
Wygląd	biały lub prawie biały proszek[1]
Identyfikacja
Numer CAS	437-38-7 990-73-8 (cytrynian)
PubChem	3345
DrugBank	DB00813
SMILES CCC(=O)N(C1CCN(CC1)CCC2=CC=CC=C2)C3=CC=CC=C3
InChI InChI=1S/C22H28N2O/c1-2-22(25)24(20-11-7-4-8-12-20)21-14-17-23(18-15-21)16-13-19-9-5-3-6-10-19/h3-12,21H,2,13-18H2,1H3 InChIKey PJMPHNIQZUBGLI-UHFFFAOYSA-N
Właściwości Rozpuszczalność w wodzie 200 mg/l[3][4] 2500 mg/l (cytrynian)[2] w innych rozpuszczalnikach dobrze rozpuszczalny w etanolu i metanolu[1], cytrynian słabo rozpuszczalny w chloroformie[2] Temperatura topnienia 83–84 °C[4] 87,5 °C[3] logP 4,05[3][4] Kwasowość (pKa) 8,99[4]
Niebezpieczeństwa Globalnie zharmonizowany system klasyfikacji i oznakowania chemikaliów Na podstawie podanego źródła[5] cytrynian fentanylu Niebezpieczeństwo Zwroty H H300, H310, H330, H336 Zwroty P P262, P280, P301+P310+P330, P302+P352+P310, P304+P310+P340 Numer RTECS UE5550000 Dawka śmiertelna LD50 18 mg/kg (szczur, drogą pokarmową)[3] LD50 2,91 mg/kg (szczur, dożylnie)[3]
Podobne związki
Podobne związki	karfentanyl, sufentanyl, alfentanyl, butyrofentanyl
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą stanu standardowego (25 °C, 1000 hPa)
Klasyfikacja medyczna
ATC	N01AH01, N02AB03, N01AH51
Legalność w Polsce	środek odurzający grupy I-N
Stosowanie w ciąży	kategoria C
Farmakokinetyka Działanie przeciwbólowe, znieczulające Procent wchłaniania 22–48% (podpoliczkowo) Biodostępność 92% (przezskórnie) 50–65% (podpoliczkowo) Okres półtrwania 2,6–17 h Wiązanie z białkami osocza i tkanek 80–85% Metabolizm wątrobowy Wydalanie 75% z moczem
Uwagi terapeutyczne Drogi podawania przezskórnie, doustnie, dożylnie, domięśniowo, podpajęczynówkowo, zewnątrzoponowo Objętość dystrybucji 0,8–8 l/kg

Fentanyl (łac. fentanylum) – organiczny związek chemiczny, pochodna piperydyny; syntetyczny środek przeciwbólowy i anestezjologiczny. Jest agonistą receptorów opioidowych. Pobudza wytwarzanie serotoniny^[6], zmniejsza stężenie endorfin w osoczu^[7][8]. Ma bezpośredni wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Podobnie jak inne opioidy powoduje bardzo silne uzależnienie.

Historia

Po raz pierwszy otrzymany w Belgii pod koniec lat 50. XX wieku, a wprowadzony do lecznictwa w latach 60.

Analogi

Znanych jest wiele analogów fentanylu o znaczeniu farmaceutycznym, np. alfentanyl, butyrfentanyl, sufentanyl, remifentanyl i karfentanyl. Wszystkie wykazują podobne właściwości, choć różnią się aktywnością.

Synteza

Fentanyl otrzymuje się w wieloetapowej reakcji, której substratem wyjściowym jest najczęściej 4-piperydon^[9].

Działanie

Fentanyl jest bardzo silnym lekiem przeciwbólowym i anestezjologicznym z grupy agonistów receptorów opioidowych (silny agonista receptora μ i słaby δ i κ). Działa natychmiast po podaniu dożylnym (szczyt po około dwóch minutach), ale dosyć krótko (20–30 minut), natomiast przy podaniu doustnym działanie rozpoczyna się po około 30–60 minutach i utrzymuje się do 6 godzin. W małych dawkach wywołuje efekty podobne do innych opioidów: znieczulenie, senność, zanik lęku. Duże dawki stosowane w anestezjologii (najczęściej podawane pacjentom przed zabiegami operacyjnymi) wywołują silne objawy ze strony układu nerwowego.

Występują przede wszystkim:

• halucynacje wzrokowe
• omamy czuciowe
• silne złudzenia przestrzenne związane z zanikaniem impulsów nerwowych
• zanik lęku
• znieczulenie fizyczno-psychiczne
• odmienne stany świadomości związane z zaburzeniami pracy mózgu (zwłaszcza podwzgórza).

Działanie przeciwbólowe fentanylu jest związane z odcięciem pacjenta od świata zewnętrznego i skupienie jego uwagi na odbiorze sygnałów z podświadomości, przy czym występuje tzw. sen na jawie. Lek ma niewielki wpływ na układ krążenia. Wykazuje wszystkie typowe dla opioidów działania ośrodkowe. Przy zanikaniu jego działania można odczuwać stany rozdrażnienia, lęku oraz paranoi psychotycznej objawiającej się urojeniami.

Po przedawkowaniu fentanyl powoduje zgon przez depresję układu oddechowego (uduszenie). Dokładne dawki graniczne fentanylu powodujące śpiączkę oraz śmierć nie są obecnie znane.

Stosowane dawki:

(c) Crohnie, CC-BY-SA-3.0

Lizaki Actiq 400 µg

W medycynie używany w formie tabletek, roztworu do iniekcji oraz plastrów 12, 25, 50, 100 µg/h (plastry zaczynają działać po około 15 godzinach od przyklejenia i wtedy dopiero odpowiednia dawka dostaje się do krwi) i ampułek 100 i 500 µg do iniekcji.

Inną formą podawania fentanylu są lizaki Actiq firmy Cephalon, w których znajduje się cytrynian fentanylu w dawkach od 200 µg do 1,6 mg. Lizaki są produkowane w sześciu dawkach i oznaczone kolorami:

• Actiq 200 µg – szary
• Actiq 400 µg – niebieski
• Actiq 600 µg – pomarańczowy
• Actiq 800 µg – purpurowy
• Actiq 1,2 mg – zielony
• Actiq 1,6 mg – burgund.

Dawki te wydają się bardzo duże, lecz biodostępność leku przy wchłanianiu przez błonę śluzową ust i po połknięciu nie jest całkowita – wynosi około 33%. Generyczną wersję Actiq wprowadził pod koniec września 2006 roku Barr Pharmaceuticals Inc. Lizaki z fentanylem znalazły zastosowanie w taktyce czerwonej (ratowanie rannych na polu walki) w wojsku amerykańskim.

Właściwości farmakokinetyczne

W 84% wiąże się z białkami osocza. Metabolizowany jest głównie w wątrobie (około 90% – N-dealkilacja, utlenianie), metabolity wydalane z moczem, około 10% wydalane w postaci niezmienionej a około 75% podanej dawki jest usuwane z organizmu w ciągu 24 godzin.

Zastosowanie

(c) Koń, CC-BY-SA-3.0

Plastry z fentanylem w dawce 50 µg/h

Zastosowania fentanylu:

• w postaci iniekcji dożylnych wodorocytrynianu fentanylu – w leczeniu bólu ostrego (np. zawał mięśnia sercowego, ból pooperacyjny)
• w postaci plastrów przezskórnych w leczeniu bólu przewlekłego (np. ból nowotworowy)
• w anestezjologii w czasie znieczulenia oraz w premedykacji.

Obecnie około 70% operacji w Stanach Zjednoczonych przeprowadzanych jest z użyciem fentanylu. Jest także stosowany na oddziałach intensywnej terapii w celu uzyskania analgosedacji. Preparaty fentanylu stosuje się również w znieczuleniach przewodowych, na przykład zewnątrzoponowych i podpajęczynówkowych.

Fentanyl może działać uzależniająco i dlatego obrót nim podlega takim samym przepisom jak innych narkotycznych leków przeciwbólowych. Przewlekłe stosowanie fentanylu powoduje wystąpienie tolerancji farmakologicznej.

Przeciwwskazania

Nie należy stosować fentanylu w przypadku nadwrażliwości na lek, a także podczas jednoczesnego leczenia inhibitorami MAO. Jeśli chory nie jest wentylowany mechanicznie może wystąpić depresja oddechowa i choroby zaporowe płuc. Należy zachować ostrożność u pacjentów z przewlekłą niewydolnością oddechową, miastenią, niedoczynnością tarczycy, ciężkim upośledzeniem czynności wątroby, jak również u pacjentów z astmą (z uwagi na możliwość wystąpienia skurczu oskrzeli). Fentanyl nie może być zastosowany przy operacjach cesarskiego cięcia do czasu wydobycia płodu. Fentanyl przechodzi do mleka matki.

Działania niepożądane

Depresja ośrodka oddechowego, czasami nudności, wymioty, bradykardia, hipotonia, wyjątkowo skurcz oskrzeli. Po dużych dawkach obserwuje się niewielką sztywność mięśni klatki piersiowej, co może utrudniać sztuczną wentylację.

Interakcje

Nasila działanie ketaminy oraz leków wpływających depresyjnie na OUN. Alkohol nasila działania niepożądane. Czyste antagonisty receptora opioidowego (np. nalokson) znoszą działanie fentanylu przez wypieranie go z receptorów.

Pozamedyczne zastosowania fentanylu

Właściwości bojowe

Dawka śmiertelna dla większości osób (2 mg)

Istnieją podejrzenia, że fentanyl i być może jego pochodne (3-metylofentanyl) są stosowane przez rosyjskie siły specjalne Specnaz. Według agencji informacyjnych władze rosyjskie potwierdziły użycie tych gazów w 2002 roku w akcji odbijania zakładników przetrzymywanych w teatrze na Dubrowce. Podczas samej operacji zginęło około 100 osób, a po jej zakończeniu zmarło następne kilkadziesiąt. Według władz Rosji przyczyną śmierci nie był sam gaz, lecz osłabienie zakładników.

Właściwości narkotyczne

Fentanyl (i jego pochodne) jest produkowany, na niewielką skalę, nielegalnie i używany jest jako substytut heroiny. Powoduje błogostan, znieczulenie, przyjemne otępienie, rozluźnienie mięśni, rozleniwienie, senność, delikatną euforię, poza tym posiada charakterystyczne dla innych opioidów działanie powodujące odsunięcie wszelkich problemów, uczucie że zło zniknęło. Sny w trakcie odurzenia fentanylem są niezwykle realistyczne, w niektórych przypadkach są to sny świadome. Właściwości te sprawiają, że jest to niezwykle silnie uzależniająca substancja, która może powodować uzależnienie fizjologiczne.

W celach rekreacyjnych fentanyl przeważnie jest palony, wstrzykiwany lub zażywany doustnie (wchłania się przez błony śluzowe jamy ustnej). Związek ten ma niską temperaturę parowania, około 40 °C. Rozprowadzany jest w formie proszku i roztworu, który podgrzewa się, nie dotykając go ogniem, i wdycha opary (ten sposób zażywania niesie za sobą najmniejsze ryzyko śmierci).

Fentanyl jest niezwykle niebezpiecznym narkotykiem ze względu na ograniczoną możliwość dawkowania. W większych dawkach powoduje senność nie do pokonania oraz wymioty. Przedawkowanie go powoduje depresję ośrodka oddechowego, co prowadzi do śmierci w mechanizmie uduszenia.

Przypisy