Ferdynand Ossendowski

Ferdynand Antoni Ossendowski

Feranto, Mark Czertwan

Data i miejsce urodzenia	27 maja 1878 Lucyn, gubernia witebska
Data i miejsce śmierci	3 stycznia 1945 Grodzisk Mazowiecki
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura
Ważne dzieła
Lenin Cień Ponurego Wschodu: (za kulisami życia rosyjskiego) Zwierzęta, ludzie, bogowie (Przez kraj ludzi, bogów i zwierząt)

Lis
Rodzina	Ossendowscy
Ojciec	Wiktor Ossendowski
Matka	Wiktoria Bortkiewicz
Odznaczenia

Z żoną Zofią i znajomym w Kosowie Huculskim

Wnętrze pracowni w Warszawie

Nagrobek pisarza na cmentarzu w Milanówku, kwatera XIV, rząd I

Ferdynand Antoni Ossendowski herbu Lis, ps. „Feranto”, „Mark Czertwan”^[1] (ur. 27 maja 1878 w Lucynie, zm. 3 stycznia 1945 w Grodzisku Mazowieckim^[2][a]) – polski pisarz, dziennikarz, podróżnik, antykomunista, nauczyciel akademicki, działacz społeczny, polityczny i naukowy.

Życiorys

Był synem lekarza Marcina Ossendowskiego i Wiktorii z Bortkiewiczów. Rodzina miała korzenie tatarskie, szlacheckie, herbu Lis^[4]. Był wyznania ewangelicko-reformowanego. Po urodzeniu się siostry Ferdynanda rodzina Ossendowskich przeniosła się do guberni pskowskiej, skąd pochodził ojciec, a w 1884 roku przeprowadziła się do Kamieńca Podolskiego. Tam młody Ossendowski zaczął uczęszczać do rosyjskiego gimnazjum, które ukończył – po kolejnej przeprowadzce – w Petersburgu. W tym czasie zmarł ojciec Ferdynanda. Rodzinę utrzymywała matka udzielając lekcji muzyki, natomiast młody Ossendowski pomagał jej udzielając korepetycji^[5].

Po ukończeniu szkoły studiował nauki matematyczno-przyrodnicze w Petersburgu, gdzie został asystentem przyrodnika, prof. Szczepana Zalewskiego. W tym czasie wziął udział w wyprawach naukowych na Kaukaz, nad Dniestr, nad Jenisej i w okolice jeziora Bajkał. Dotarł również do Chin, Japonii, na Sumatrę i do Indii. Wrażenia z Indii były podłożem dla jego pierwszej powieści Chmury nad Gangesem.

Z powodu udziału w zamieszkach studenckich w 1899 roku musiał opuścić Rosję. Wyjechał do Paryża, gdzie studiował fizykę i chemię u prof. Marcellina Berthelota na Sorbonie. Tu także miał okazję poznać Marię Skłodowską-Curie^[5].

Po powrocie do Rosji został docentem Uniwersytetu Technicznego w Tomsku. Nie pozostał jednak długo na uczelni, by poświęcić się karierze naukowej; jego pasją były podróże. W 1905 roku, po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej, został wysłany do Mandżurii, gdzie prowadził badania geologiczne w poszukiwaniu surowców niezbędnych dla armii. Za organizowanie w Harbinie protestów przeciw rosyjskim represjom w Królestwie Kongresowym został aresztowany i skazany na karę śmierci. Dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności uniknął wykonania wyroku i uzyskał jego nadzwyczajne złagodzenie. Wkrótce potem został wybrany przewodniczącym Rewolucyjnego Komitetu Naczelnego, który przez pewien czas sprawował władzę w Mandżurii. W wyniku procesu, który potem wytoczono jego członkom, Ossendowski został skazany na półtora roku twierdzy. Odzyskał wolność w 1908 roku. Wydana w 1911 roku książka W Ludskoj Pyli („W ludzkim pyle”), poświęcona więziennym doświadczeniom Ossendowskiego, zyskała przychylną ocenę m.in. Lwa Tołstoja^[5]. W tym czasie nawiązał współpracę z wieloma rosyjskimi gazetami. Gdy w 1909 roku zaczął wychodzić w Petersburgu polskojęzyczny „Dziennik Petersburski”, został jego korespondentem, a następnie redaktorem.

W 1918 roku opuścił zrewolucjonizowany Petersburg i wyjechał do Omska. W czasie wojny domowej w Rosji czynnie współpracował z dowództwem Białych; był m.in. doradcą admirała Kołczaka. Przekazał na Zachód tzw. dokumenty Sissona, które wykazywały, że Lenin był agentem wywiadu niemieckiego, a działalność partii bolszewickiej finansowana była za niemieckie pieniądze. Choć niektóre źródła uważają te dokumenty za sfałszowane^[6], to udzielenie pomocy Leninowi przez Niemieckie Naczelne Dowództwo uważa się za fakt^[7].

Powszechnie znany ze swojej antykomunistycznej postawy po upadku Kołczaka był poszukiwany przez bolszewicką policję polityczną (CzeKa). Dzięki niezwykłym zdolnościom przystosowawczym (m.in. znał biegle 7 języków obcych, w tym chiński i mongolski), udało mu się przedostać z kontrolowanej przez bolszewików Rosji do Mongolii. W jej stolicy Urdze został doradcą barona Ungerna walczącego przy pomocy zorganizowanej przez siebie Azjatyckiej Dywizji Konnej z bolszewikami. Dane na temat roli, jaką Ossendowski odegrał w Mongolii, są okryte tajemnicą; była ona niewątpliwie dość istotna, sam jednak mówił na ten temat niechętnie. Istnieje teza, jakoby Ossendowski stał się depozytariuszem wiedzy o ogromnym skarbie, ukrytym przez „Krwawego Barona” Ungerna gdzieś w mongolskich stepach, a który miałby posłużyć do sfinansowania kolejnej wojny z komunistami^[8].

Ossendowski początkowo pisał w języku rosyjskim, następnie w angielskim, a dopiero piątą książkę wydał po polsku^[9]. Światową sławę przyniosła mu książka Zwierzęta, ludzie, bogowie (wydana najpierw w języku angielskim pod tytułem „Beasts, Men and Gods”^[10]), która na przełomie 1920 i 1921 roku ukazała się w Nowym Jorku, w 1922 w Londynie, a w roku 1923 w Warszawie. Osiągnęła ona rekordową liczbę dziewiętnastu tłumaczeń na języki obce. Ossendowski opisał w niej wspomnienia z ucieczki z Rosji ogarniętej chaosem rewolucji. Opis obejmuje ucieczkę z Krasnojarska opanowanego przez bolszewików, zimę w tajdze, przeprawę do Mongolii i pobyt w niej u boku barona Ungerna. Książka osiągnęła niezwykłą poczytność na całym świecie, chociaż była i jest krytykowana za to, że duże jej fragmenty były konfabulacją autora^[10][11]. Głównym krytykiem i demaskatorem oszustw Ossendowskiego był szwedzki podróżnik Sven Hedin^[12].

Do Polski powrócił w 1922 roku. Wkrótce rozwiódł się ze swoją pierwszą żoną, Rosjanką i 10 czerwca 1923 roku w kościele ewangelicko-reformowanym w Warszawie poślubił Zofię z Iwanowskich, primo voto Płoszko, swoją młodzieńczą miłość^[13], która była profesorem Warszawskiego Konserwatorium Muzycznego,

W okresie międzywojennym zajmował się działalnością literacką, publikując wiele powieści, przeważnie w stylu „romansu podróżniczego”. Ukazało się 77 książek pisarza, które wydano również w 150 przekładach na 20 języków^[14]. Przez pewien czas należał do piątki najbardziej poczytnych pisarzy na świecie, a jego książki porównywano z dziełami Kiplinga, Londona czy Maya. W latach międzywojennych łączny nakład książek „polskiego Karola Maya” sięgnął 80 mln egzemplarzy^[8]. Jeśli chodzi o przekłady na języki obce, Ossendowski zajął wówczas drugie miejsce po Henryku Sienkiewiczu i do dziś nikomu nie udało się go w tej kategorii pobić^[5].

W lutym 1943 roku, wstąpił do konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego. Ostatnie miesiące życia spędził w Żółwinie, gdzie 2 stycznia 1945 roku nagle źle się poczuł, następnego dnia został przewieziony do szpitala w Grodzisku Mazowieckim. Tam zmarł^[3][2], tuż przed wkroczeniem Armii Czerwonej, pochowany został na cmentarzu w Milanówku (kwatera XIV, rząd I). Nigdy nie ujawnił żadnych szczegółów swojej działalności polityczno-wywiadowczej. Archiwum zostało skrupulatnie zniszczone przed jego śmiercią.

Ze względu na treść jego książki Lenin, fabularyzowanej biografii przywódcy rewolucji październikowej, niezwykle ostrej krytyki rewolucji i komunizmu, po zajęciu Polski przez Rosjan, grób Ossendowskiego był pilnie poszukiwany. Po jego znalezieniu ekshumowano zwłoki, gdyż NKWD chciało się upewnić, czy osobisty wróg Lenina na pewno nie żyje^{[15][16][17][18]}. Inna interpretacja tego faktu zakłada, że enkawudziści szukali przy zwłokach pisarza jakiejś informacji lub wskazówki co do miejsca ukrycia skarbu barona Ungerna^[8].

Odznaczenia

• Złoty Wawrzyn Akademicki (7 listopada 1936)^[19],
• Oficer Orderu Legii Honorowej (Francja),
• Kawaler Orderu Legii Honorowej (Francja),
• Kawaler Orderu Palm Akademickich (Francja)^[20].
• Honorowa Odznaka Związku Szlachty Zagrodowej (styczeń 1939)^[21].

Pamięć o pisarzu

Tablica upamiętniająca pisarza na domu przy ul. Grójeckiej 27 w Warszawie^[16]

Po wojnie został skazany na zapomnienie, jego nazwisko umieszczono w „zapisie cenzorskim”. Wszystkie jego utwory objęte cenzurą w 1951 roku podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek^[22]. Od roku 1989 jego prace mogą być w Polsce oficjalnie wydawane.

W roku 2004 władze Milanówka sfinansowały nowy nagrobek pisarza na miejscowym cmentarzu, jego imię nosi jeden z miejskich skwerów^[14]. W 2006 roku wmurowano pamiątkową tablicę na domu przy ulicy Grójeckiej 27 na warszawskiej Ochocie, gdzie pisarz mieszkał w czasie wojny, lecz wskutek protestów wspólnoty mieszkańców, usunięto z tablicy napis „antykomunista”^[23]. W 2009 roku odsłonięto pamiątkową tablicę na domu pisarza w Nieszawie^[24]. W Michalinie (dzielnica miasta Józefów) powstaje Muzeum Podróżników Polskich zawierające ekspozycję o podróżach pisarza^[25].

Odwołania w kulturze

• Bohaterowie książki Kornela Makuszyńskiego i Mariana Walentynowicza „Awantury i wybryki małej małpki Fiki-Miki” znajdują w piaskach pustyni głowę, która okazuje się zakopanym „profesorem Ossendowskim” („Odkopali go czym prędzej, do murzyńskiej wiodą wioski, a tam krzyczą – Niech nam żyje pan profesor Ossendowski”).
• Bohaterowie filmu „Cwał” w reżyserii Krzysztofa Zanussiego, którego akcja dzieje się w okresie stalinizmu, potajemnie czytają książkę Ossendowskiego Lenin.

Publikacje

• Chmura nad Gangesem
• Noc – Władywostok 1905
• W ludzkim pyle
• Cień ponurego Wschodu: za kulisami życia rosyjskiego – Warszawa 1923, Warszawa 1990
• W ludzkiej i leśnej kniei – Warszawa 1923
• Zwierzęta, ludzie, bogowie lub Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów. Konno przez Azję Centralną – Warszawa 1923, Poznań 1927, repr. Białystok 1991, ISBN 83-85183-04-3.
• Cud bogini Kwan-Non: z życia Japonji – Poznań 1924
• Najwyższy lot – „Książki ciekawe”, Warszawa 1923; Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1929 (wydanie II), 1935 (wydanie III); reprint: Wydawnictwo LTW, Łomianki 2011, ISBN 978-83-7565-164-5.
• Nieznanym szlakiem: nowele – Poznań 1924,.
• Za Chińskim Murem – Warszawa 1924
• Od szczytu do otchłani: wspomnienia i szkice – Warszawa 1925
• Orlica – Bibl. Dzieł Wyborowych, Warszawa 1925; kolejne wydania: Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1928, 1929, 1930, 1932, Norymberga 1948; reprint: Iskry, Warszawa 1957
• Po szerokim świecie – Warszawa 1925
• Toreador w masce i inne opowieści – Poznań 1925
• Zbuntowane i zwyciężone – Warszawa 1925
• Czarny czarownik: relacja z wyprawy do Afryki – Warszawa 1926
• Płomienna Północ – Wydawnictwo Polskie, Lwów 1926, 1927
• Pod smaganiem samumu. Podróż po Afryce Północnej. Algierja i Tunisja – Wydawnictwo Polskie, Poznań 1926, Lwów 1927
• Huragan – Warszawa 1927
• Niewolnicy słońca: podróż przez zachodnią połać Afryki podzwrotnikowej w l. 1925/26 r. – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1927, 1928
• Wśród Czarnych – Lwów 1927
• Na skrzyżowaniu dróg: nowele i szkice – Tczew 1928
• Pięć minut po północy – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1928
• Pod polską banderą – Lwów 1928
• Sokół pustyni – Poznań 1928 – na jej podstawie nakręcono film kinowy Głos pustyni (1932)
• Szkarłatny kwiat kamelii – Poznań 1928
• Wańko z Lisowa – Lwów 1928
• Życie i przygody małpki – Lwów 1928
• Krwawy generał – Wydawnictwo Polskie (R. Wegner), Poznań 1929; reprint: Agencja Wydawnicza „BS”, Warszawa 1990
• Lisowczycy: powieść historyczna – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1929; reprint: Libra, Warszawa 1990
• Męczeńska włóczęga – Wydawnictwo Polskie (R. Wegner), Poznań 1929; reprinty: „Słowo”, Warszawa 1986, Agencja Wydawnicza „BS”, Warszawa 1990
• Przez kraj szatana – Wydawnictwo Polskie (R. Wegner), Poznań 1929; reprint: Agencja Wydawnicza „BS”, Warszawa 1990
• Lenin – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1930 (3 wydania), liczne tłumaczenia, reprinty: Wydawnictwo Alfa, 1990, ISBN 83-7001-354-6, Wydawnictwo Maj, 1990, Wydawnictwo LTW 2011, ISBN 978-83-7565-132-4.
• Mali zwycięzcy: przygody dzieci w pustyni Szamo – Lwów 1930, Warszawa 1991, repr. Gdańsk [1991]
• Miljoner „Y”: powieść o dzielnym Murzynku-sierocie – Warszawa [ok. 1930]
• Nieznanym szlakiem – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1930
• Czao-Ra – Warszawa 1931
• Gasnące ognie: podróż po Palestynie, Syrji, Mezopotamji – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1931
• Trębacz cesarski – Miejsce piastowe [1930]
• Zagończyk – Lwów 1931
• Zwierzyniec – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1931
• Okręty zbłąkane – Kraków 1932
• Syn Beliry – Warszawa 1932, następne wydania pt. Tajemnica płonącego samolotu
• Daleka podróż boćka – Warszawa 1932
• Narodziny Lalki – Warszawa 1932
• Przygody Jurka w Afryce – Warszawa 1932
• Słoń Birara – Kraków 1932, Warszawa 1958 i 1990, a także ok. 2006 jako szósty tom kolekcji „Cała Polska Czyta Dzieciom”
• Staś emigrant – Warszawa 1932
• W krainie niedźwiedzi – Warszawa 1932
• Afryka, kraj i ludzie – Warszawa 1934
• Polesie – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, seria Cuda Polski, Poznań 1934
• Pożółkły list – Warszawa 1934
• Mocni ludzie – Lwów, Warszawa [1935], Wrocław, Warszawa [ok. 1946]
• Nauczycielka – Poznań 1935
• Skarb Wysp Andamańskich – Warszawa 1935
• Tajemnica płonącego samolotu – Warszawa 1935, pierwsze wydanie z 1932 jako Syn Beliry
• W polskiej dżungli – Warszawa 1935
• Aldo – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1936
• Bajeczki niebajeczki – Częstochowa 1936
• Czarnoskórka – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1936
• Dimbo – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1936
• Drobnoludki i inne dziwy – Częstochowa 1936
• Grzmot – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1936
• Huculszczyzna: Gorgany i Czarnohora – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, seria Cuda Polski, Poznań 1936; reprint Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1990, ISBN 83-04036-39-8.
• Iskry spod młota – Poznań 1936
• Kosmacz – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1936
• Kraczka – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1936
• Kruszenie kamienia – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1936
• Miś i Chocha – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1936
• Ogień wykrzesany – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1936
• Popielatka – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1936
• Puszcze polskie – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, seria Cuda Polski, Poznań 1936; Wydawnictwo Tern (Rybitwa) Book, Londyn 1953; reprint: Sejneńskie Towarzystwo Opieki Nad Zabytkami, 2008, ISBN 83-922743-4-2.
• Rudy zbój – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1936
• Szympansiczka – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1936
• W krainie niedźwiedzi – Warszawa, 1932 i wydania kolejne, 1935–1939
• Młode wino – Warszawa 1937
• Postrach gór – Warszawa 1937
• Szanchaj – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1937
• Biesy – Poznań 1938
• Orły podkarpackie – Przemyśl 1938
• Pierścień z krwawnikiem – Kraków 1938
• Pod sztandarami Sobieskiego – Warszawa 1938
• Zygzaki – Poznań 1938
• Biały kapitan – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1939; reprint Oficyna Cracovia Kraków 1990
• Cztery cuda Polski – Warszawa 1939
• Karpaty i Podkarpacie – Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, seria Cuda Polski, Poznań 1928, 1939; reprint Libra, ISBN 83-89183-30-7.
• Jasnooki łowca – Kraków 1946
• Wacek i jego Pies – Poznań 1947
• Dzieje burzliwego okresu (od szczytu do otchłani) – Wydawnictwo Polskie (R. Wegner), Poznań [ok. 1934]
• Cadyk ben Beroki – Białystok 1992, ISBN 83-85174-19-2.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Witold Stanisław Michałowski: Tajemnica Ossendowskiego. Warszawa: ALFA, 1990, s. 168. ISBN 83-7001-258-2.
• Ludzie, zwierzęta i nowi bogowie: Krzysztof Dębnicki, National Geographic Polska, nr 1 (64) styczeń 2005.
• Witold Michałowski. „Ossendowski Antoni” W: Polski Słownik Biograficzny Tom XXIV (Olszamowski Bolesław – Padlewski Zygmunt) Warszawa 1979 s. 381–385

Linki zewnętrzne

• Uciekł z piekła. National Geographic, 30 czerwca 2009. [dostęp 2009-08-10]. (pol.).
• Ferdynand Ossendowski, „Lenin” – prezentuje Witold Michałowski. TVP. [dostęp 2009-08-10]. (pol.).
• Witold Stanisław Michałowski: Syberyjski Lawrence. Racjonalista, 2005-05-18. [dostęp 2009-08-10]. (pol.).
• Ponad 40 powieści dostępnych w formie cyfrowej w KPBC [dostęp 7 lipca 2017]
• Utwory Ferdynanda Ossendowskiego w serwisie Polona.pl
• Utwory Ferdynanda Ossendowskiego w bibliotece Wolne Lektury