Film gangsterski

Edward G. Robinson w filmie Mały Cezar

Film gangsterski – ukształtowany w latach 30. XX wieku gatunek filmowy opowiadający o losach gangsterów i przestępców, najczęściej rozgrywających się w Stanach Zjednoczonych w okresie prohibicji.

Do podstawowych schematów kina gangsterskiego należy m.in. opowieść o karierze gangstera i jego upadku lub historia śmiałego napadu[1], rywalizacja gangów, oskarżenie niewinnego człowieka o zbrodnię[2], opis losów dwóch przyjaciół z dzieciństwa, którzy inaczej budują swoje życie, lecz pozostają sobie bliscy[3], postać emerytowanego gangstera[4]; bardzo rzadko pojawia się też schemat nawróconego przestępcy[5]. Biografie bohaterów filmu gangsterskiego zawierają często trudne dzieciństwo w biedzie i zaniedbaniu, które postacie te próbują często sobie zrekompensować[6]. Filmowy gangster najczęściej unika kobiet, ucieka od udomowienia i ogranicza się przeważnie jedynie do przelotnych związków[7]. Akcja rozgrywa się zazwyczaj w mieście, ukazanym jako przestrzeń wypełniona złem, zepsuciem i korupcją, ściągająca zgubę na bohaterów[5]. Akcja filmu kończy się najczęściej śmiercią głównego bohatera[1]. Do typowych elementów takiego kina należą nocne kluby, samochody, telefony, ciemne ulice i duże znaczenie broni w życiu bohaterów[5][6].

Historia gatunku

Pierwszym filmem gangsterskim był Mały Cezar (Mervyn LeRoy, 1930), chociaż gatunek poprzedzały m.in. Napad na ekspres (Edwin Porter, 1903), Dziewczyna i gangster (1914), Ludzie podziemni (Joseph von Sternberg, 1927) oraz Romans z podziemia (1929)[8]. W latach 30. filmy gangsterskie powstawały bardzo licznie, przy czym najlepsze z nich tworzyła wytwórnia Warner Brothers, zatrudniająca ekspertów od tematyki gangsterskiej, w tym dziennikarzy specjalizujących się w takich zagadnieniach[2]. W tamtym okresie pojawiły się filmy, które ukształtowały gatunek: Mały Cezar, Wróg publiczny i Człowiek z blizną[9]. Pierwszy z tych filmów stworzył wzorzec bohatera pyszałkowatego i bezwzględnego, opanowanego pragnieniem awansu do wyższych sfer, ekstrawaganckiego w ubiorze, często palącego cygaro; wzorzec ten realizowano w kolejnych filmach tego okresu na serio (Szybko zarobione pieniądze, 1931, Mroczny hazard 1934 czy Kid Galahad 1937) lub w tonacji komediowej (Mały olbrzym z 1933 i Lekki przypadek morderstwa)[10]. Wróg publiczny wytworzył natomiast wzorzec bohatera żywotnego, chętnie korzystającego z życia, realizowany m.in. w filmach Aniołowie o brudnych twarzach i Pożeracz serc (1933)[11]. Pod koniec lat 30. pojawia się też taka odmiana kina gangsterskiego, w którym społeczeństwo obarczane jest winą za wytworzenie zbrodni[12]. W rolach gangsterów wyspecjalizowali się we wczesnej fazie rozwoju gatunku Edward Robinson, James Cagney, Paul Muni oraz Humphrey Bogart[9].

Humphrey Bogart w filmie Skamieniały las

W kolejnych latach kino gangsterskie łączyło się z filmem noir; do takich produkcji należą m.in. Zabójcy (1946) Roberta Siodmaka, Bannion Fritza Langa oraz Asfaltowa dżungla (1950) Johna Hustona[13].

Lata 50. były okresem, w którym powstawały filmy gangsterskie interesujące się przede wszystkim organizacjami przestępczymi i ich strukturą[14], a także przedstawiające portrety dawnych gangsterów z czasów prohibicji (m.in. Johna Dillingera w Umierałem tysiące razy, Lestera Gillsa w Baby Face Nelson oraz Ala Capone w filmie Richarda Wilsona)[15]. Okres ten historycy nazywają epoką sentymentalizmu kina gangsterskiego, jako że bohaterom przypisywana jest głęboka emocjonalność i silne potrzeby uczuciowe skrywane pod maską brutalności[16].

James Cagney

W latach 60. pojawili się twórcy nadający skonwencjonalizowanemu gatunkowi silne rysy indywidualne, byli to m.in. Martin Scorsese, Arthur Penn, Francis Ford Coppola oraz Sam Peckinpah[17]. Film gangsterski zaczął też wtedy korzystać z koloru, który stał się ważnym środkiem ekspresji, m.in. w filmach Ulice nędzy (intensywne barwy, tworzące nastrój nierealności) czy Zbieg z Alcatraz (zmiana tonacji kolorystycznej odzwierciedla odradzanie się bohatera)[18]. Chętnie eksploatowane były wtedy filmy biograficzne o dawnych gangsterach, pojawiły się także w tamtym okresie filmy opowiadające o młodzieżowych gangach motocyklowych (m.in. Dzikie anioły, Okrutna siódemka i Gangster w mini-spódniczce)[19].

W latach 70. wielki sukces odniósł film Ojciec chrzestny i jego kontynuacja, co przyczyniło się do wzrostu zainteresowania gatunkiem[20]. Coraz częściej jednak w latach 70. i 80. gatunek ulegał przemieszaniu z innymi gatunkami (np. z filmem kung-fu w Wielkiej drace), dochodziło do niszczenia konwencji (np. Gloria Johna Cassavatesa) czy parodii (Honor Prizzich). Film gangsterski mógł być też wykorzystywany w celu złożenia hołdu przeszłości, jak stało się np. w filmach Dawno temu w Ameryce Sergia Leone i Człowiek z blizną Briana De Palmy[21].

W latach 90. pojawiły się m.in. takie filmy gangsterskie jak Pulp Fiction Quentina Tarantino, Kasyno Martina Scorsese i Donnie Brasco Mike’a Newella. Natomiast początek XXI wieku to m.in. Traffic Stevena Soderbergha i Blow Teda Demme’ago, opowiadające o handlu narkotykami oraz film Wrogowie publiczni Michaela Manna o czasach Dillingera[22].

Przypisy

  1. ↑ a b Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 15. ISBN 83-221-0506-1.
  2. ↑ a b Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 34. ISBN 83-221-0506-1.
  3. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 53. ISBN 83-221-0506-1.
  4. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 122. ISBN 83-221-0506-1.
  5. ↑ a b c Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 20. ISBN 83-221-0506-1.
  6. ↑ a b Frank Eugene Beaver: Dictionary of film terms: the aesthetic companion to film art. Peter Lang, 2006. ISBN 978-0-8204-7298-0. (ang.)
  7. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 43. ISBN 83-221-0506-1.
  8. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 31–33. ISBN 83-221-0506-1.
  9. ↑ a b Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 35. ISBN 83-221-0506-1.
  10. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 48–51. ISBN 83-221-0506-1.
  11. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 52–58. ISBN 83-221-0506-1.
  12. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 59. ISBN 83-221-0506-1.
  13. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 69. ISBN 83-221-0506-1.
  14. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 83. ISBN 83-221-0506-1.
  15. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 85. ISBN 83-221-0506-1.
  16. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 90. ISBN 83-221-0506-1.
  17. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 93. ISBN 83-221-0506-1.
  18. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 93–96. ISBN 83-221-0506-1.
  19. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 108. ISBN 83-221-0506-1.
  20. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 110. ISBN 83-221-0506-1.
  21. ↑ Alicja Helman: Film gangsterski. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1990, s. 110–118. ISBN 83-221-0506-1.
  22. ↑ Keith Booker: Historical Dictionary of American Cinema. Scarecrow Press, 2011. ISBN 0-8108-7192-0. (ang.)

Media użyte na tej stronie