Filomaci Pomorscy

Filomaci Pomorscy – nazwa określająca tajne związki młodzieży działające głównie na Pomorzu Nadwiślańskim (Pomorzu Gdańskim i ziemi chełmińskiej) w latach 1830–1920. Po odrodzeniu niepodległości wyszły z konspiracji i kontynuowały swoją działalność, dając początek wielu Polskim Korporacjom Akademickim. Jedną z korporacji najliczniej skupiających Filomatów z Pomorza była Korporacja Akademicka „Baltia”[1].

Charakterystyka

Związki Filomackie opierały się na programie samokształcenia i samowychowania w duchu patriotycznym. Posiadały własną strukturę, statut, program, władze, siedzibę i bibliotekę. Organizowały pracę formacyjną, naukową, społeczną i samopomocową. Autoedukacja zaznaczała się głównie w wymiarze literacko-historycznym.

Historia

Okres działalności związków filomackich na Pomorzu możemy zasadniczo podzielić na lata 1830–1901, Proces Toruński Filomatów Pomorskich i Wielkopolskich 1901, działalność związków filomackich na Pomorzu 1901–1920. Powstanie Związku Filomatów Pomorskich nastąpiło w Toruniu w 1922 r. Ostatni zjazd filomatów pomorskich datuje się na 20 maja 1972 r. w Wejherowie.

Słynni Filomaci Pomorscy

Znanych jest ponad 1300 nazwisk członków kół filomackich na Pomorzu Nadwiślańskim, m.in. z Brodnicy, Chełmna, Chojnic, Gdańska, Grudziądza, Nowego Miasta Lubawskiego, Starogardu Gdańskiego, Świecia, Torunia, Wałcza, Wejherowa, Lubawy i Kwidzyna. Poniżej kilka sztandarowych postaci.

  • Józef Prądzyński – ksiądz prałat, działacz niepodległościowy, w Chełmnie 1896–1898 zastępca przewodniczącego koła Towarzystwo Filomatów, był skazany w procesie toruńskim filomatów w 1901; filister h.c. i kapelan Korporacji Akademickiej Baltia
  • Stefan Łaszewski – prawnik, działacz niepodległościowy, działał w Chełmnie 1879–1882 koło Tomasz Zan, koło Mickiewicz, doprowadził do ich zjednoczenia – Prezes koła Towarzystwo Filomatów; filister h.c. Korporacji Akademickiej Baltia.
  • Julian Szychowski – adwokat, senator, Honorowy Obywatel Grudziądza; należał do tajnego Związku Filomatów Pomorskich, po zdobyciu matury w 1900 roku studiował prawo, a także ekonomię na uniwersytetach we Wrocławiu, Berlinie i Królewcu. W czasie studiów był członkiem tajnych studenckich organizacji samokształceniowych.
  • Szczepan Gracz – pallotyn, czasie nauki szkolnej działał w tajnej organizacji filomackiej, propagator harcerstwa na Pomorzu, był współzałożycielem Związku Filomatów Pomorskich. (1922)
  • Władysław Łęga – ksiądz, kapelan armii gen. Hallera we Francji, uczęszczał do gimnazjum w Rogoźnie, gdzie należał do tajnego Kółka Filomatów, działacz Związku Filomatów Pomorskich.
  • Antoni Henryk Szuman – ks. prałat, uczył się w Klasycznym Gimnazjum w Toruniu, gdzie był przewodniczącym tajnej organizacji filomackiej (1896–1900), kształtując wśród młodzieży polską świadomość narodową na konspiracyjnych zebraniach w domu Szumanów, za co był sądzony w słynnym procesie filomatów pomorskich w Toruniu 1901 roku.
  • Aleksander Karczyński (1882–1973) – jeden z uczestników procesu filomatów pomorskich w Toruniu 1901 r., późniejszy słynny organista, kompozytor i dyrygent Polonii amerykańskiej
  • Józef Iwicki – inżynier, działacz TZZ Wejherowo, współzałożyciel i wybitny działacz Korporacji Akademickiej Związek Akademików Gdańskich Wisła
  • Jan Łukowicz – doktor, długoletni dyrektor szpitala w Chojnicach, działacz społeczny i regionalny, za młodu brał czynny udział w tajnym kółku Filomatów Pomorskich.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Maciej Konarski, Historia Korporacji Baltia (fragment), www.baltia.pl „Generalnie rzecz ujmując wszystkie Polskie Korporacje Akademickie wywodzą się od tej pierwszej, najstarszej – Konwentu Polonia (1828) i jej licznych ekspozytur. Korporacja Baltia pośrednio też jest spokrewniona z K! Polonia w Genewie, której przewodniczył nasz Fhc! Władysław Jabłonowski (bratanek Aleksandra z Konwentu Polonia, członka PAU i powstańca styczniowego) w latach 1888–1890. Pozostali Filistrzy hc (o ile wcześniej nie działali w korporacjach) przewodziła Filomatom, akademickiemu Związkowi Młodzieży Polskiej ZET, TTZ etc. Oto przykłady działalności Filistrów hc Baltii w tajnych organizacjach młodzieży: Władysław Jabłonowski w okresie studiów w Szwajcarii nawiązał kontakt m.in. z Teodorem Tomaszem Jeżem i Georgijem Plechanowem, od 1888 należał do Związku Młodzieży Polskiej „Zet”; X. Józef Prądzyński (Chełmno 1896–1898 zastępca przewodniczącego koła Towarzystwo Filomatów) był skazany w procesie toruńskim filomatów w 1901; prof. Stefan Łaszewski Chełmno (okres 1839–1901) 1879–1882 koło Tomasz Zan, koło Mickiewicz, Prezes koła Towarzystwo Filomatów; Patron Baltii Prezes dr Roman Dmowski w 1888 został członkiem warszawskiego koła organizacji młodzieży patriotycznej „Zet”, a potem „starszym” Koła Braterskiego „Zet”; dr Paweł Ossowski TF 1897–1900 Chełmno (okres 1839–1901), X. Feliks Bolt 1880 TF Chełmno, dr Józef Wybicki TF, sen. Stanisław Kozicki ZET etc. Założyciele, pierwsze pokolenie członków i pierwszy zarząd (prezydium) Baltii w większości należeli lub sprawowali kierownicze stanowiska w związkach filomackich, Filomatów Pomorskich: pierwszy Prezes red. Wacław Ciesielski – wchodził w skład Zarządu TTZ w Chełmnie, należeli m.in. Leon i Franciszek Raszeja, Jan Baumgart; organizator, przewodniczący i kwatermistrz (udostępniał własną stancję) koła TTZ w Świeciu 1917–1920 Marian Palicki (członek pierwszego czynnego konwentu) zorganizował uroczystość obchodu Kont. 3-Maja, na którym referat wygłosił Władysław Rogoziński (pierwszy sekretarz Baltii) prezes TTZ w Chełmnie; Wincenty Mazurkiewicz – przewodniczący TTZ w Świeciu, rodzina Kurowskich [Witold] i Łąckich [Wincenty] (pierwsze prezydium/konwentowicze) – kierownictwo filomackiego Towarzystwa Tomasza Zana w Starogardzie; Józef Karasiewicz (pierwszy II wiceprezes Baltii) wchodził w skład Komitetu kierującego pracami TTZ na całe Pomorze jako bibliotekarz; Alfons Sergot przewodniczący i Alojzy Kasprowicz TTZ Lubawa; Konkolewscy, Stojałowscy (TTZ Toruń); Jerzy Żuralski i Błędzki(?) (Towarzystwo Filaretów gdańskich) – pomocy i poparcia moralnego udzielił filaretom dr Józef Wybicki (fhc); Leon Ossowski Brodnica (okres od 1873–1901) 1894 (koło filomackie na Pomorzu Gdańskim); Stanisław Dzięgielewski TTZ 1914–1920 (koło filomackie na Pomorzu Gdańskim) etc.”.

Bibliografia

  • Jerzy Szews, Filomaci pomorscy. Tajne związki młodzieży polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1830–1920, Monografie z dziejów oświaty pod redakcją Józefa Miąso, tom XXXVI, Polska Akademia Nauk, Instytut historii nauki, oświaty i techniki. Zakład dziejów oświaty, Warszawa 1992.
  • „Filomaci Pomorscy” Księga pamiątkowa sesji naukowej oraz zjazdu Filomatów w Wejherowie w dniu 20 maja 1972 roku. Opracował Jerzy Szews; Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 1975.
  • Spis członków Związku Filomatów Pomorskich T. Z. według stanu z dnia 1 stycznia 1936 r. Chełmno, czcionkami Druk. F. Malinowskiego. 16°d, s. [20].
  • Statut Związku Filomatów Pomorskich uchwalony na zebraniu konstytucyjnym w dniu 15 lutego 1922 r. w Toruniu.
  • J. Karnowski, Filomaci pomorscy, cz. I, 1840–1901, Toruń 1926.
  • Romuald Rosiński, Filomaci pomorscy i krajeńscy w zaborze pruskim.
  • Daniel Pater, Patryk Tomaszewski; Od morza jesteśmy... Świadomości pomorskiej w myśli i działalności akademickiego ruchu korporacyjnego w Polsce w czasach II Rzeczypospolitej. Interdyscyplinarne Koło Naukowe Doktorantów UMK. Toruń 2006. s. 147.
  • Leon Konieczny, Wizerunki lekarzy pomorskich, Okręgowa Izba Lekarska w Koszalinie 2006.
  • Jerzy Szews, Filomaci grudziądzcy, „Rocznik Grudziądzki”, ISSN 0080-3464, t. 11, 1994.

Linki zewnętrzne