Fiołek
 Fiołek alpejski | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | fiołek |
| Nazwa systematyczna | |
| Viola L. Sp.1. 933. 1753 | |
| Typ nomenklatoryczny | |
Fiołek (Viola L.) – rodzaj roślin z rodziny fiołkowatych (Violaceae). Obejmuje około 525-600 gatunków[4][5], rosnących głównie w Europie (92 gatunki, w tym w Polsce 25), w Azji, Ameryce Północnej i Południowej, poza tym także w Australii. Większość gatunków rośnie w strefie klimatu umiarkowanego oraz na obszarach górskich. Zasiedlają bardzo zróżnicowane siedliska – lasy, łąki i mokradła, ale najczęściej murawy wysokogórskie i miejsca skaliste w górach. Liczne odmiany uprawne fiołków, określane jako fiołek ogrodowy lub bratek ogrodowy V. ×wittrockiana, są popularnymi jednorocznymi roślinami ozdobnymi. Powstały w wyniku zmieszania fiołka trójbarwnego V. tricolor i innych gatunków, zwłaszcza fiołka ałtajskiego V. altaica. Dodatkowo skrzyżowanie z pirenejskim fiołkiem rogatym V. cornuta pozwoliło uzyskać trwałe rośliny uprawne[6], o drobniejszych kwiatach, rozpowszechniające się w uprawie zwłaszcza od początku XXI wieku[7].
Morfologia
- Pokrój
- Byliny, rzadziej rośliny roczne, wyjątkowo półkrzewy i niskie krzewy do 10 cm wysokości[6].
- Liście
- Skrętoległe, pojedyncze, całobrzegie lub ząbkowane, z rozmaitymi przylistkami – od niepozornych, po okazałe, liściokształtne, często głęboko podzielone[6].
- Kwiaty
- Pojedyncze, grzbieciste, wolnopłatkowe. Poza normalnymi kwiatami nierzadko powstają kwiaty klejstogamiczne – drobne, ze zredukowanym okwiatem, w których dochodzi do samozapylenia. Działek kielicha jest 5, są niezrośnięte, ale często mają różne przydatki. Także wolnych płatków jest pięć, ale są one zróżnicowane. Górna para płatków zwykle jest wzniesiona ku górze. Para bocznych płatków jest zwykle mniejsza. Dolny płatek jest największy, posiada ostrogę i silniejsze żyłkowanie. Barwa płatków jest zróżnicowana. Pręcików jest 5, dwa dolne z nich wykształcają ostrogi i produkują nektar. Zalążnia jest górna, z pojedynczą szyjką słupka[6].
- Owoc
- Torebka; nasiona zwykle z elajosomem[6].
Systematyka
- Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)
Rodzaj sklasyfikowany do podrodziny Violoideae w obrębie rodziny fiołkowatych (Violaceae), prawdopodobnie siostrzanej dla męczennicowatych (Passifloraceae). Rodzina należy do obszernego rzędu malpigiowców (Malpighiales) i wraz z nim do kladu różowych w obrębie okrytonasiennych.
- Pozycja systematyczna według systemu Reveala (1993–1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa ukęślowe (Dilleniidae Takht. ex Reveal & Tahkt.), nadrząd Violanae R. Dahlgren ex Reveal, rząd fiołkowce (Violales Perleb), rodzina fiołkowate (Violaceae Batsch), podrodzina Violoideae Burnett, plemię Violeae DC., podplemię Violinae Kitt. in A. Rich., rodzaj fiołek (Viola L.)[8].
- Gatunki flory Polski[9]
- fiołek alpejski (Viola alpina Jacq.)
- fiołek bagienny (Viola uliginosa Besser)
- fiołek biały (Viola alba Besser)
- fiołek bławatkowy (Viola cyanea Čelak.)
- fiołek błotny (Viola palustris L.)
- fiołek dacki (Viola dacica Borbás)
- fiołek drobny (Viola pumila Chaix)
- fiołek dwukwiatowy (Viola biflora L.)
- fiołek Kitaibela (Viola kitaibeliana Roem. & Schult.) – efemerofit
- fiołek kosmaty (Viola hirta L.)
- fiołek leśny (Viola reichenbachiana Jord. ex Boreau)
- fiołek mokradłowy (Viola persicifolia Schreb.)
- fiołek pagórkowy (Viola collina Besser)
- fiołek polny (Viola arvensis Murray)
- fiołek przedziwny (Viola mirabilis L.)
- fiołek psi (Viola canina L.)
- fiołek Rivina (Viola riviniana Rchb.)
- fiołek skalny (Viola rupestris F.W. Schmidt)
- fiołek torfowy (Viola epipsila Ledeb.)
- fiołek trójbarwny (Viola tricolor L. s.str.)
- fiołek wonny (Viola odorata L.)
- fiołek wyniosły (Viola elatior Fr.)
- fiołek żółty (Viola lutea Huds.)
- fiołek ałtajski (Viola altaica Kwe.-Gawl)
- fiołek dłoniasty (Viola palmata L.)
- fiołek jednokwiatowy (Viola uniflora L.)
- fiołek kalaminowy (Viola lutea subsp. calaminaria (Ging.) Nauenb.)
- fiołek kanadyjski (Viola canadensis L.)
- fiołek kapturkowaty (Viola obliqua Aiton)
- fiołek labradorski (Viola labradorica Schrank)
- fiołek mandżurski (Viola mandshurica W.Beck.)
- fiołek missouryjski (Viola missouriensis Greene)
- fiołek motylkowaty (Viola papilionaceae Pursh)
- fiołek nagi (Viola glabella Nutt.)
- fiołek okrągłolistny (Viola rotundifolia Mischr.)
- fiołek ogrodowy, bratek (Viola x wittrocckiana hort.)
- fiołek palczasty (Viola dactyloides Roem. et Schult.)
- fiołek pierwiosnkolistny (Viola primulifolia L.)
- fiołek pierzasty (Viola pinnata L.)
- fiołek powabny (Viola gracilis Sibth.)
- fiołek rogaty (Viola cornuta L.)
- fiołek senizyjski (Viola cenisis L.)
- fiołek sierocy (Viola orphanidis Boiss.)
- fiołek stopowaty (Viola pedata L.)
- fiołek strzałkowaty (Viola sagittata Ait.)
- fiołek transylwański (Viola jooi Janka)
- fiołek wapieniolubny (Viola calcarata L.)
- fiołek zgięty (Viola adunca Sm.)
Obecność w kulturze i symbolice
W powszechnej tradycji fiołek symbolizuje skromność, niewinność, cnotę, pokorę, wierność, stałość w uczuciach, szczerość, prawdę, tajemnicę, piękno, miłość, namiętność, aromat, wiosnę[11]. Fiołek jest klasycznie uznawany za kwiat osób urodzonych w lutym według tradycji angielskiej[12][13].
Według mitologii greckiej wyrósł z krwi Ajaksa Wielkiego lub wykastrowanego Attisa albo powstał z oddechu Io[11][14]. Był poświęcony Afrodycie i znienawidzony przez Persefonę[11]. W starożytnej Grecji fiołki wieńczyły głowy biesiadników (sądzono, iż chronią od upicia się i migreny) i zdobiły tyrsy podczas uczt[11]. W starożytnym Rzymie obchodzono święto ku czci duchów zmarłych, Violaria, kiedy to przystrajano groby fiołkami[15].
Fiołki stały się też symbolem miłości lesbijskiej[16][17]. To skojarzenie wywodzi się z fragmentów wiersza Sappho o utraconej miłości, w którym opisuje ją słowami: „Blisko u mego boku kładziesz wokół siebie [wiele wieńców] fiołków i róż”[18]. Pochodząca z 1926 r. jedna z pierwszych sztuk poświęconych związkowi lesbijek, La Prisonnière Édouarda Bourdeta, wykorzystała bukiet fiołków jako wyraz lesbijskiej miłości[19][20].
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-11-30] (ang.).
- ↑ Viola (ang.). W: Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. [dostęp 2009-11-30].
- ↑ Zu-Lin Ning i inni, Viola Jinggangshanensis (Violaceae), a New Species from Jiangxi, China, „Annales Botanici Fennici”, 49 (5–6), 2012, s. 383–386, DOI: 10.5735/085.049.0610, ISSN 0003-3847 [dostęp 2019-08-08] (ang.).
- ↑ Jin-Song Zhou, Qin Gong, Fu-Wu Xing, Viola nanlingensis (Violaceae), a New Species from Guangdong, Southern China, „Annales Botanici Fennici”, 45 (3), 2008, s. 233–236, DOI: 10.5735/085.045.0312, ISSN 0003-3847 [dostęp 2019-08-08] (ang.).
- ↑ a b c d e Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2011, s. 121. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ Ludmiła Startek, Kazimierz Mynett: Rośliny ozdobne. Warszawa: Hortpress Sp z o.o., 2003, s. 99. ISBN 83-89211-16-5.
- ↑ Crescent Bloom: Viola (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2009-11-30].
- ↑ a b Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular plants of Poland – a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. IB PAN, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ Ludmiła (red.) Karpowiczowa: Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
- ↑ a b c d Władysław Kopaliński: Słownik symboli. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990. ISBN 83-214-0746-3.
- ↑ Old Farmer’s Almanac, Birth Month Flowers and Their Meanings, Old Farmer’s Almanac [dostęp 2019-08-08] (ang.).
- ↑ Old Farmer’s Almanac, February Birth Flowers, Old Farmer’s Almanac [dostęp 2019-08-08] (ang.).
- ↑ Vojtech Zamarovský: Bohovia a hrdinovia antických bájí. Bratislava: Perfekt a.s., 1998, s. 79–80. ISBN 80-8046-098-1. (słow.); polskie wydanie: Bogowie i herosi mitologii greckiej i rzymskiej (Encyklopedia mitologii antycznej, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej).
- ↑ Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2008, s. 220. ISBN 83-04-04673-3.
- ↑ Myers, JoAnne, 1954-, The A to Z of the lesbian liberation movement. Still the rage, Lanham, Md.: Scarecrow Press, 2009, s. 242, ISBN 978-0-8108-6327-9, OCLC 465023917 [dostęp 2019-08-08].
- ↑ Alyson Publications., The Alyson almanac. A treasury of information for the gay and lesbian community., wyd. 1st U.S. ed, Boston, s. 100, ISBN 0-932870-19-8, OCLC 22982905 [dostęp 2019-08-08].
- ↑ Diana. Collecott, H.D. and Sapphic modernism, 1910-1950, Cambridge: Cambridge University Press, 1999, s. 216, ISBN 0-521-55078-5, OCLC 39672078 [dostęp 2019-08-08].
- ↑ Violets and Vandamm, The New York Public Library [dostęp 2019-08-08].
- ↑ Dawn B. Sova, Banned plays. Censorship histories of 125 stage dramas, New York: Facts on File, 2004, s. 37–40, ISBN 0-8160-4018-4, OCLC 51737979 [dostęp 2019-08-08].
Media użyte na tej stronie
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Viola uliginosa Besser
- Original Caption
- Grosses Sumpfveilchen, Viola uliginosa
Autor: Opioła Jerzy, Licencja: CC BY 2.5
Viola alpina (pl. fiołek alpejski), habitat: Tatra Mountains, Dolina Miętusia, Kobylarzowy Żleb
Autor: Andy Mabbett., Licencja: CC BY-SA 3.0
Cultivated violas at the BBC Gardeners' World show.
Autor: Strobilomyces, Licencja: CC BY-SA 3.0
Viola odorata (Sweet Violet) on a lawn near Paris.